20 december 2010
Nieuwe waarnemingen door astronomen van de universiteit van Michigan wijzen erop dat de zwaarste sterren in het heelal niet per se in het gezelschap van andere sterren ontstaan. Ze kunnen het ook wel alleen af. Dat blijkt uit gedetailleerd onderzoek met de Hubble-ruimtetelescoop van zware sterren waarvan al het vermoeden bestond dat ze alleen waren. Met de ruimtetelescoop is op acht van deze reuzen, die 20 tot 150 keer zo zwaar zijn als de zon, ingezoomd. Vijf van de sterren blijken helemaal geen buren te hebben, drie maken deel uit van groepjes van tien of minder sterren. Doorgaans gaan astronomen ervan uit dat alleen grote stervormingsgebieden voldoende gas bevatten om zulke reuzensterren te produceren. Nu er ook eenzame reuzensterren gevonden zijn, kunnen er vraagtekens bij deze theorie worden gezet. Anderzijds kan niet worden uitgesloten dat de eenzame sterren in grote stellaire kraamkamers zijn ontstaan en daar later uit ontsnapt zijn.
Meer informatie:
The universe's most massive stars can form in near isolation

16 december 2010
Met de speciale APEX-radiotelescoop op een hoogvlakte in het noorden van Chili is de zwakke straling waargenomen van bijzondere moleculen in een donkere interstellaire gaswolk op 400 lichtjaar van de aarde. De moleculen, die onder meer deuterium (zwaar waterstof) bevatten, spelen een belangrijke rol bij het onderzoek van de omstandigheden waaronder sterren worden geboren. Sterren ontstaan uit verdichtingen in grote wolken van gas en stof. De temperatuur ter plaatse is dermate laag (260 graden onder nul) dat het meeste gas aan de aanwezige stofdeeltjes vastvriest. Hierdoor produceren zulke interstellaire wolken maar weinig moleculaire straling, wat hen lastig waarneembaar maakt. In het overgebleven gas kunnen echter bijzondere chemische reacties optreden waaruit bijzondere moleculen, bestaande uit twee waterstofatomen en één deuteriumatoom, voortkomen. Het onderzoek van deze bijzondere moleculen kan interessante informatie opleveren over de omstandigheden kort voor de stervorming. Het probleem is echter dat de toch al schaarse deuteriummoleculen straling uitzenden op een golflengte die door de waterdamp in de aardatmosfeer wordt geabsorbeerd. Om het ijle gas te kunnen waarnemen, moet daarom worden uitgeweken naar hoge en, vooral, droge waarnemingslocaties. Vandaar dat de APEX-telescoop op een hoogvlakte in de woestijn staat. Uit de APEX-waarnemingen van een koude gaswolk in het sterrenbeeld Slangendrager is nu gebleken dat de deuteriummoleculen niet - zoals verwacht - alleen in het koude hart van de gaswolk te vinden zijn. Ook meer naar buiten toe zijn de bijzondere verbindingen aangetroffen. Daaruit leiden de onderzoekers af dat het 'aanvriezen' van gasmoleculen aan stofdeeltjes een extreem efficiënt proces is.
Meer informatie:
Switching on the freezer's light

8 december 2010
Sterrenkundigen van de Armagh-sterrenwacht in Noord-Ierland hebben bij een onderzoek van kleine sterren met een afwijkende chemische samenstelling een exemplaar ontdekt dat opmerkelijk veel zirkonium bevat. Op aarde wordt zirkonium gebruikt om nepdiamanten te maken. Bij de ster LS IV-14 116 hangt het in wolkensluiers boven het steroppervlak. LS IV-14 116 maakt deel uit van een groepje hete sterren dat het einde van zijn bestaan nadert. Bekend was al dat deze sterren veel minder waterstof aan hun oppervlak vertonen dan soortgelijke sterren. Het Noord-Ierse onderzoek had tot doel om de chemische samenstelling van de sterren nader te onderzoeken. Zoals verwacht vertoonde het spectrum van LS IV-14 116 de 'vingerafdrukken' van diverse normale elementen, waaronder strontium en germanium. Maar enkele opvallende spectraallijnen lieten zich niet zo gemakkelijk identificeren. Nadere analyse heeft nu uitgewezen dat ze afkomstig zijn van een vorm van zirkonium die alleen voorkomt bij temperaturen boven de 20.000 graden. Het zirkoniumgehalte van LS IV-14 116 is tienduizend keer zo hoog als dat van de zon. Volgens de onderzoekers betekent dat niet dat de ster als geheel zo veel zirkonium bevat. Waarschijnlijk heeft het element zich, samen met andere metalen, opgehoopt in wolkensluiers rond de ster. Deze bijzondere wolken zouden ontstaan doordat de ster bezig is te krimpen, waardoor een soort toverbaleffect ontstaat: er komen steeds weer andere elementen 'bovendrijven'.
Meer informatie:
A sparkling zirconium star

7 december 2010
Amateurastronomen die zijn uitgekeken op zon, maan en sterrenstelsels kunnen vanaf nu ook het melkwegonderzoek een handje toesteken. Iedereen die een computer met internetverbinding heeft, kan meedoen met het Milky Way Project. De sterrenkunde maakt als een van de weinige wetenschappen al heel lang gebruik van de hulp van amateuronderzoekers. Dankzij het internet is hun rol alleen maar groter geworden - zeker sinds de start van het project Galaxy Zoo, waarbij honderdduizenden vrijwilligers grote aantallen sterrenstelsels helpen inventariseren. Op soortgelijke manier worden ook maankraters en uitbarstingen van de zon in kaart gebracht. Vanaf nu is er een nieuwe uitdaging: het inventariseren van de ontelbare objecten die zijn vastgelegd door NASA's infraroodsatelliet Spitzer. Daarbij gaat het vooral om het opsporen van grote gasbellen in ons Melkwegstelsel. Maar ook andere objecten zoals sterrenhopen kunnen worden aangegeven. Het doel is om een zo volledig mogelijk beeld te krijgen van de stervormingsactiviteit in ons thuisstelsel.
Meer informatie:
Help Investigate Spitzer's Milky Way!
The Milky Way Project

26 november 2010
Net zoals archeologen het verval van radioactieve koolstof gebruiken om de ouderdom van organische materialen te bepalen, hebben astronomen het radioactieve verval van radioactief aluminium gebruikt om de leeftijd van sterren in een nabije sterrenhoop vast te stellen. Daaruit blijkt dat de zware sterren van de zogeheten Scorpius-Centaurus-associatie slechts enkele miljoenen jaren oud zijn. Het radioactieve isotoop aluminium-26, dat onder meer vrijkomt bij supernova-explosies, heeft een vervaltijd van ongeveer een miljoen jaar. Bij dat verval ontstaat naast stabiel magnesium ook gammastraling van een specifieke golflengte. Hierdoor kan vervalproces van grote afstand worden waargenomen - in dit geval met de Europese gammasatelliet INTEGRAL. De Scorpius-Centaurus-associatie bevindt zich op een afstand van 325 tot 500 lichtjaar en is daarmee de meest nabije verzameling van jonge, zware sterren. Uit de INTEGRAL-metingen blijkt dat een van de subgroepen van de associatie slechts ongeveer vijf miljoen jaar geleden is ontstaan.
Meer informatie:
INTEGRAL helps unravel the tumultuous recent history of the solar neighbourhood

25 november 2010
Sterrenkundigen hebben voor het eerst het bewijs gevonden dat in de hete gasbundels die jonge sterren uitstoten magnetische velden aanwezig zijn (Science, 26 november). Daarmee is aangetoond dat jonge sterren zich in dat opzicht niet onderscheiden van de superzware zwarte gaten in de kernen van sterrenstelsels en de kleinere zwarte gaten en neutronensterren die materie van een naburige ster opslokken. Ook die andere objecten stoten bundels of jets van heet gas uit waarin magnetische velden gedetecteerd zijn. De jonge ster waarvan de jets met de Very Large Array-radiotelescoop (VLA) zijn waargenomen, heet IRAS 18162-2048. Hij is tot wel tienmaal zo zwaar als onze zon en bevindt zich op een afstand van ongeveer 5500 lichtjaar. De radiostraling die van zijn jets af komt is karakteristiek voor de straling die snel bewegende elektronen uitzenden als zij in een magnetisch veld verstrikt zijn geraakt. De onderzoekers hopen dat het onderzoek van deze stellaire jets meer duidelijkheid zal geven over de rol die magnetische velden bij de vorming van nieuwe sterren spelen. Ook levert zulk onderzoek naar verwachting meer inzicht op over de werking van de jets zelf.
Meer informatie:
Discovery at Young Star Hints Magnetism Common to All Cosmic Jets

23 november 2010
Een Britse doctoraalstudente heeft ontdekt dat lang niet alle sterexplosies door (amateur)astronomen worden gesignaleerd. Dat blijkt uit onderzoek met een satellietinstrument dat eigenlijk bedoeld is voor waarnemingen van grote uitbarstingen van de zon. Het betreffende meetinstrument, de Solar Mass Ejection Imager (SMEI) aan boord van de Coriolis-satelliet, brengt de hele hemel om de 102 minuten in kaart. Daarbij heeft hij al verscheidene novae (hevige ontploffingen in dubbelstersystemen) gedetecteerd. Doorgaans worden zulke sterexplosies voornamelijk ontdekt door amateurastronomen, die vervolgens hun beroepscollega's inseinen. Maar uit het onderzoek met de SMEI blijkt dat lang niet alle novae worden opgemerkt, zelfs niet als zij met het blote oog waarneembaar zijn. Nu bekend is dat de SMEI ook heel geschikt is voor het detecteren van novae, kan het helderheidsverloop van deze sterexplosies veel nauwkeuriger onderzocht worden.
Meer informatie:
Exploding Stars: What Are We Missing?
Solar Mass Ejection Imager

23 november 2010
Een internationaal team van sterrenkundigen heeft met twee telescopen op Hawaï een unieke dubbelster ontdekt. De dubbelster bestaat uit een witte dwerg (het restant van een ster die zijn buitenlagen heeft weggeblazen) en een methaanrijke bruine dwerg (een mislukte ster). De beide sterren bewegen op een afstand van ongeveer 2,5 biljoen kilometer (een kwart lichtjaar) in een wijde baan om elkaar heen. Hun onderlinge afstand moet vroeger echter kleiner geweest: de ster waaruit de witte dwerg is voortgekomen was aanvankelijk immers aanzienlijk zwaarder en oefende daardoor ook een grotere aantrekkingskracht uit op zijn begeleider. Het onderzoek van dubbelstersystemen levert onder meer informatie op over de massa's van de beide sterren. Vooral voor de methaanrijke bruine dwerg, die een temperatuur van amper 1000 graden laat zien, is dat interessant, omdat de massa van sterren van dit type nog niet goed bekend was. De bruine dwerg blijkt slechts zeventig keer zo zwaar te zijn als de planeet Jupiter oftewel veertien keer zo licht als onze zon.
Meer informatie:
UKIRT Instrumental in Discovery of the First Methane Dwarf Orbiting a Dying Star
Astronomers find 'Rosetta Stone' for T-dwarf stars

19 november 2010
Het hete gas in de halo rond ons Melkwegstelsel is waarschijnlijk afkomstig van supernova-explosies die zich in het melkwegvlak hebben voltrokken. Dat blijkt uit gegevens die zijn verzameld met de Europese röntgensatelliet XMM-Newton. In de halo - het ijle omhulsel - van het Melkwegstelsel wordt gas van uiteenlopende dichtheden en temperaturen aangetroffen. De heetste component is erg ijl, maar door zijn temperatuur van enkele miljoenen graden toch een waarneembare bron van röntgenstraling. Het bestaan ervan is al meer dan tientallen jaren bekend, maar de oorsprong van het gas was niet onmiddellijk duidelijk. Volgens een van de mogelijke scenario's wordt de uitstoot van het hete gas veroorzaakt door supernova-explosie die zich in het vlak van het Melkwegstelsel afspelen. Bij zo'n explosie ontstaat als het ware een duizenden lichtjaren hoge fontein van gas dat uiteindelijk weer naar het melkwegvlak terugvalt. Die vermeende galactische fonteinen zijn echter niet direct waarneembaar, omdat de röntgenstraling die zij uitzenden door het veel koelere gas en stof in de melkweg wordt geabsorbeerd. Wetenschappers hebben nu de spectrale eigenschappen van het hete gas in de halo gemeten en deze vergeleken met de voorspellingen van drie verschillende ontstaansmodellen. Het fonteinscenario komt daar het beste uit.
Meer informatie:
New evidence for supernova-driven galactic fountains in the Milky Way

16 november 2010
Astronomen hebben in ons Melkwegstelsel een tiental bijzondere dubbelstersystemen ontdekt. Elk van de sterparen bestaat uit twee witte dwergsterren en de helft ervan zal binnen (astronomisch) afzienbare tijd tot ontploffing komen. Een witte dwerg is het hete, uitgeputte restant van een zonachtige ster die zijn buitenlagen heeft afgestoten. Zo'n dwergster is niet veel groter dan de aarde, maar kan de massa van de zon benaderen. De nu ontdekte witte dwergen zijn met éénvijfde zonsmassa overigens aan de lichte kant. In de onderzochte dubbelstersystemen spiralen de beide dwergsterren geleidelijk naar elkaar toe. In de helft van de gevallen zal dat er uiteindelijk toe leiden dat de ene ster de andere opslokt. In één geval zal dat 'al' binnen honderd miljoen jaar gebeuren. Wanneer twee van deze dwergsterren zich met elkaar verenigen, kan hun gezamenlijke massa een kritieke waarde overschrijden. Het resultaat is dan een supernova-explosie, maar waarschijnlijk wel een relatief zwakke variant.
Meer informatie:
Astronomers Discover Merging Star Systems that Might Explode

9 november 2010
De Amerikaanse infraroodsatelliet WISE heeft zijn eerste bruine dwerg ontdekt. Bruine dwergen zijn 'mislukte sterren': ze hebben meer massa dan de grootste planeten, maar zijn niet zwaar genoeg om energie op te wekken door middel van kernfusie. Hierdoor koelen ze in de loop van hun bestaan steeds verder af, totdat ze alleen nog op infrarode golflengten waarneembaar zijn. De WISE-satelliet is bezig om de hemel af te speuren naar alle mogelijke objecten die infraroodstraling uitzenden. Door de bijzondere samenstelling van hun atmosfeer, die onder meer methaan bevat, vertonen bruine dwergen zich op de WISE-beelden als opvallend groen getinte lichtpunten. Aan de hand van dit kleurcriterium zijn al tientallen bruine dwergkandidaten opgespoord, maar pas één van deze ontdekkingen is met behulp van telescopen op aarde bevestigd. De nieuwe bruine dwerg heeft de aanduiding WISEPC J045853.90+643451.9 gekregen. Hij bevindt zich op een geschatte afstand van achttien tot dertig lichtjaar en behoort met een oppervlaktetemperatuur van iets meer dan 300 graden Celsius tot de koelste in zijn soort. Naar verwachting zal WISE honderden van deze objecten opsporen.
Meer informatie:
Cool Star is a Gem of a Find

9 november 2010
Boven en onder het centrum van ons Melkwegstelsel bevindt zich een reusachtige bel die een vage gloed van gammastraling uitzendt. Dat blijkt uit waarnemingen met de Amerikaanse satelliet Fermi. De beide bellen, die samen een afstand van 50.000 lichtjaar overspannen, zijn wellicht de restanten van een uitbarsting die zich enkele miljoenen jaren geleden in het centrum van ons sterrenstelsel heeft voltrokken. Vanaf de aarde gezien bestrijken de beide bellen meer dan de helft van de hemel. Maar op zichtbare golflengten zijn ze niet waarneembaar. Wel zijn eerder ook op röntgen- en radiogolflengten vage aanwijzingen voor hun bestaan gedetecteerd. Hoe de beide bellen zijn ontstaan, is nog onduidelijk. De gammastraling die zij uitzenden, is veel energierijker dan de 'mist' van gammastraling waarvan het hele Melkwegstelsel doordrenkt is. Hun scherpe begrenzing duidt erop dat zij in relatief korte tijd zijn ontstaan. Hun oorzaak wordt vooralsnog gezocht bij het superzware zwarte gat dat in het Melkwegcentrum huist. Dat object is momenteel niet actief, maar bij veel andere sterrenstelsels hebben astronomen waargenomen dat zulke centrale zwarte gaten bundels van energierijke deeltjes aandrijven. Een andere mogelijkheid is dat de bellen het resultaat zijn van de enorme geboortegolf van sterren die enkele miljoenen jaren geleden in het Melkwegcentrum plaatsvond.
Meer informatie:
NASA's Fermi Telescope Finds Giant Structure in our Galaxy

3 november 2010
Wetenschappers van de universiteit van Californië in Los Angeles (UCLA) hebben aanwijzingen gevonden dat de kortste gammaflitsen uit het heelal worden veroorzaakt door kleine zwarte gaten die kort na de oerknal zijn ontstaan. Het bestaan van deze objecten is al in 1974 voorspeld door de Britse kosmoloog Stephen Hawking. Hawking stelde dat zwarte gaten niet het eeuwige leven hebben: ze 'verdampen' onder uitzending van deeltjesstraling. Deze 'Hawkingstraling' zou ertoe leiden dat kleine zwarte gaten die kort na de oerknal zijn ontstaan nu hun laatste adem uitblazen. Die 'adem' zou dan bestaan uit een korte stoot energierijke straling. Volgens de Californische onderzoekers is het heel goed denkbaar dat het bij de uitbarstingen van gammastraling van minder dan een tiende seconde die de afgelopen decennia met verscheidene satellieten zijn waargenomen, om zulke verdampende zwarte gaten gaat. Een belangrijke aanwijzing in die richting is dat de zeer korte gammaflitsen niet gelijkmatig over de hemel zijn verspreid. Dat wijst erop dat de explosies zich op relatief kleine afstand voltrekken, waarschijnlijk zelfs binnen ons eigen Melkwegstelsel. Daarin onderscheiden zij zich van hun langer durende soortgenoten, die aan ontploffende zware sterren in verre sterrenstelsels worden toegeschreven.
Meer informatie:
Study of Very Short Gamma-ray Bursts Provides Evidence for Primordial Black Holes
Gamma Ray Bursts 2010 Conference

27 oktober 2010
Sterrenkundigen hebben grote hoeveelheden buckminsterfullereen ontdekt - niet alleen in ons eigen Melkwegstelsel, maar ook in de Kleine Magelhaense Wolk, een klein, naburige sterrenstelsel. Deze uit zestig koolstofatomen bestaande, bolvormige moleculen zijn beter bekend als buckyballen. Het bestaan van deze 'koolstofballetjes' werd nog maar 25 jaar geleden aangetoond in een laboratorium op aarde. En pas enkele maanden geleden slaagde de Amerikaanse infraroodsatelliet Spitzer er voor het eerst in om buckyballen in de ruimte op te sporen. Op dat moment was nog onduidelijk hoe toevallig die ontdekking was. Inmiddels is duidelijk geworden dat de ruimte wemelt van de buckyballen. Ze blijken niet alleen voor te komen in de omgeving van stervende sterren, die wolken stof uitstoten, maar ook in de vrijwel lege ruimte tussen de sterren. Opmerkelijk genoeg zijn de buckyballen ook te vinden in omgevingen waar veel waterstof is - dit terwijl uit laboratoriumonderzoek juist was gebleken dat waterstofatomen de vorming van de bolvormige moleculen hinderden. De implicaties van deze ontdekking kunnen vérstrekkend zijn. Buckyballen kunnen fungeren als kleine, beschermende 'kooitjes' voor andere moleculen en atomen. Het vermoeden bestaat dat zij een belangrijke rol hebben gespeeld bij het op aarde afleveren van allerlei stoffen die van belang waren voor het ontstaan van het leven.
Meer informatie:
Space Buckyballs Thrive, Finds NASA Spitzer Telescope
Spitzer Goes Buck Wild and Finds Buckyballs Floating Between the Stars
Buckyballs Discovered In Another Galaxy

27 oktober 2010
Een team astronomen, onder wie de Nederlander Jason Hessels (ASTRON/UvA), heeft met de Green Bank Telescope in West Virginia de zwaarste neutronenster tot nu toe gevonden. Deze ontdekking zet verschillende theorieën binnen de natuur- en sterrenkunde op hun kop. Het resultaat wordt op 28 oktober in Nature gepubliceerd. Neutronenster PSR J1614-2230, die samen met een witte dwergster een bijzonder dubbelstersysteem vormt, is bijna twee keer zo zwaar als onze zon. 'Dit is verrassend', zegt hoofdauteur Paul Demorest van het Amerikaanse National Radio Astronomy Observatory (NRAO), 'want veel theoretische modellen voor de inwendige samenstelling van zulke sterren hadden zo'n grote massa niet voorspeld.' Een neutronenster is de ineengestorte kern van een zware ster, die overblijft als de ster aan het eind van zijn leven als supernova explodeert. Al zijn massa is samengeperst in een bol met een diameter van slechts ongeveer twintig kilometer, waardoor de protonen en elektronen zijn samengesmolten tot neutronen. Een theelepel neutronenster-materie weegt meer dan 500 miljoen ton. Om de massa van neutronenster PSR J1614-2230 te kunnen meten, hebben de astronomen gebruik gemaakt de regelmatige flitsen radiostraling die deze uitzendt. Elke keer als deze radiopulsen vanaf de aarde gezien vlak langs de begeleidende dwergster gaan, worden ze een beetje vertraagd. Dit relativistische effect kan worden gebruikt om de massa van zowel de pulserende neutronenster als zijn begeleider te meten. Vooraf hadden de astronomen de massa van de neutronenster geschat op 1,4 zonsmassa. Ze waren dus verbaasd dat hij in werkelijkheid 1,97 keer zo zwaar is als de zon. Zelfs de theoretische modellen die stellen dat neutronensterren ook exotische deeltjes zoals hyperonen of kaonen bevatten, kunnen dit meetresultaat niet verklaren.
Meer informatie:
Origineel persbericht (Nederlandstalig)
Astronomers Discover Most Massive Neutron Star Yet Known

26 oktober 2010
Een internationaal gezelschap van wetenschappers die gebruik maken van gegevens van de NASA-satelliet Kepler, is meer te weten gekomen over de grootte, leeftijd en evolutie van allerlei soorten sterren. De nieuwe inzichten komen voort uit waarnemingen van oscillaties of 'bevingen' bij duizenden sterren. Het onderzoek van zulke sterbevingen is vergelijkbaar met het onderzoek van aardbevingen, waaruit seismologen informatie afleiden over het inwendige van onze planeet. Van de best onderzochte ster, KIC 11026764, is nu bekend dat hij tweemaal zo groot is als onze zon en ruim een miljard jaar ouder. De ster is momenteel bezig om op te zwellen tot een rode reus, net zoals de zon dat over enkele miljarden jaren zal doen. Ook onderzocht is de veranderlijke ster RR Lyrae. Van deze ster is al meer dan honderd jaar bekend dat hij met een periode van ongeveer 13,5 uur in helderheid toe- en afneemt. Ontdekt is nu dat er bovenop die oscillatie van 13,5 uur nog een tweede regelmatige variatie optreedt, die precies twee keer zo lang duurt. De onderzoekers vermoeden dat de beide cycli verband met elkaar houden.
Meer informatie:
NASA'S Kepler Spacecraft Takes Pulse Of Distant Stars
NASA Kepler Press Conference
NASA's Kepler Mission changing how astronomers study distant stars

26 oktober 2010
Astronomen van het Space Telescope Science Institute in Baltimore (VS), onder wie de Nederlander Roeland van der Marel, hebben tienduizend jaar in de toekomst gekeken. In de toekomst van de bolvormige sterrenhoop Omega Centauri althans. Omega Centauri bestaat uit bijna tien miljoen sterren die allemaal om het centrum van de sterrenhoop heen zwermen. Hoewel deze sterren met grote snelheden bewegen, is daar door hun grote afstand op het eerste gezicht weinig van te merken. Pas na jaren zijn kleine verplaatsingen waarneembaar, en dan nog alleen met een instrument als de Hubble-ruimtetelescoop. Door Hubble-opnamen uit de periode 2002-2006 met elkaar te vergelijken, hebben de astronomen de snelheden en bewegingsrichtingen van meer dan honderdduizend sterren van Omega Centauri in kaart gebracht. Met behulp van deze gegevens hebben zij een filmpje gemaakt dat laat zien hoe deze sterren de komende tienduizend jaar door elkaar krioelen. De analyse moet meer inzicht geven in de manier waarop sterrenhopen als deze zijn ontstaan. Ook kunnen eventueel aanwezige zwarte gaten met massa's van ruwweg tienduizend zonsmassa's worden opgespoord.
Meer informatie:
Hubble Data Used to Look 10,000 Years into the Future
Omega Centauri Model Zoom Sequence and Future Star Motions (video)

22 oktober 2010
Japanse en Amerikaanse astronomen hebben een object in ons Melkwegstelsel ontdekt dat een enorme uitbarsting van röntgenstraling vertoonde. Het object, dat in de richting van het sterrenbeeld Centaurus staat, is waarschijnlijk een bijzondere dubbelster. De röntgenbron heeft de aanduiding MAXI J1409-619 gekregen. Hij is genoemd naar de Monitor of All-Sky X-ray Image, een instrument dat deel uitmaakt van de Japanse module van het internationale ruimtestation ISS. MAXI is een soort bewakingscamera die de hemel afspeurt naar opvallende bronnen van röntgenstraling. Ook in september werd met dit instrument al een röntgenuitbarsting waargenomen. MAXI J1409-619 is een zogeheten röntgennova. Hij bestaat uit een zware ster en een neutronenster (of een zwart gat), die om elkaar heen draaien. Tussen de ster en zijn compacte begeleider vindt materie-overdracht plaats. Het vermoeden bestaat dat een plotselinge verheviging van de materiestroom aan de basis van röntgenuitbarstingen als deze staat.
Meer informatie:
Japanese and U.S. Space Telescopes Reveal Previously Unknown Brilliant X-Ray Explosion in Our Milky Way Galaxy
Monitor of All-sky X-ray Image (MAXI)

14 oktober 2010
Niet elke neutronenster die uitbarstingen van energierijke straling vertoont heeft een extreem sterk magnetisch veld. Dat concludeert een team van Europese sterrenkundigen uit onderzoek van de vermeende 'magnetar' SGR 0418 (Science Express, 14 oktober). Neutronensterren zijn de compacte restanten van zware sterren die als supernova zijn geëxplodeerd. Deze objecten hebben een magnetisch veld dat miljarden keren zo sterk is als dat van een ster als onze zon. In extreme gevallen is dat magnetische veld zelfs nog eens een factor duizend sterker. De neutronenster wordt in dat geval een magnetar genoemd - een afkorting die staat voor magnetic star. Magnetars staan bekend om hun korte uitbarstingen van röntgen- of gammastraling. Hoewel gedacht wordt dat de energie voor deze uitbarstingen afkomstig is van extreem sterke magnetische velden, toont het nieuwe onderzoek aan dat dit niet altijd het geval is. Uit waarnemingen met drie verschillende röntgensatellieten blijkt dat SGR 0418, die vorig jaar werd ontdekt na een aantal uitbarstingen van gammastraling, een magnetisch veld heeft dat veel te zwak is voor een magnetar. De vraag is nu waar de energie voor de uitbarstingen in dit geval dan wél vandaan komt en of andere 'gewone' neutronensterren ook röntgen- en gamma-uitbarstingen kunnen vertonen.
Meer informatie:
Mysterious pulsar with hidden powers discovered

8 oktober 2010
Een team Groningse astronomen heeft een zeer sterke en brede ijzer-emissielijn gevonden in het röntgenspectrum van XTE J1652-453, een recent ontdekt röntgendubbelstersysteem dat zeer waarschijnlijk een zwart gat bevat. De ontdekking heeft tot enige opschudding geleid binnen de sterrenkundige wereld. Dit is namelijk de eerste keer dat zo'n sterke lijn is waargenomen bij een röntgenbron in ons eigen Melkwegstelsel. Naast de sterkte van de emissielijn is ook zijn vorm een belangrijke bevinding, omdat deze karakteristiek blijkt te zijn voor een roterend zwart gat. Zwarte gaten zijn de overblijfselen van zeer zware sterren die aan het eind van hun leven onder hun eigen zwaartekracht in elkaar klappen. Een zwart gat zendt zelf geen waarneembare straling uit en wordt slechts gekenmerkt door zijn massa en zijn rotatiesnelheid. De enige manier om deze te bepalen is door het gedrag van de materie in de nabijheid van het zwarte gat te bestuderen. In het geval van een röntgendubbelsterrensysteem, waarin een gewone ster en een zwart gat om elkaar heen draaien, wordt het gedrag van het gas onderzocht dat van de begeleidende ster naar het zwarte gat toe spiraalt. Dit gas vormt daarbij een zogenoemde accretieschijf die om het zwarte gat heen draait en daarbij zo heet wordt dat het röntgenstraling uitzendt.
Meer informatie:
Origineel persbericht (Nederlandstalig)

4 oktober 2010
Een paar weken geleden constateerden enkele astronomische satellieten dat er uit de richting van het sterrenbeeld Stier meer gammastraling kwam dan gebruikelijk. Verdachte nummer één is dan al snel het restant van een ster die ruwweg duizend jaar geleden als supernova explodeerde. Afgelopen zondag heeft de Hubble-ruimtetelescoop opnamen van dit restant, de zogeheten Krabnevel, gemaakt. Uit de beelden blijkt dat deze nevel enkele subtiele veranderingen vertoont. De uitbarsting van gammastraling was waarschijnlijk afkomstig van de pulsar in het hart van de Krabnevel, het compacte restant van de kern van de voormalige ster. Wat er precies is gebeurd, is nog onduidelijk. Zeker is alleen dat de pulsar enkele dagen lang tweemaal zo veel gammastraling uitzond als normaal. Door de enorme uitstoot van energie zijn gasflarden in de omgeving van de pulsar duidelijker zichtbaar geworden dan voorheen. Zelfs duizend jaar na de supernova-explosie roert de ster zich dus nog steeds.
Meer informatie:
The Crab is still crabby

30 september 2010
Zweedse en Canadese astronomen hebben een ster opgespoord die als twee druppels water op de zon lijkt. De ster bevindt zich in de open sterrenhoop M67, op een afstand van 3000 lichtjaar. Dat M67 qua chemische samenstelling en leeftijd veel op de zon lijkt, was al langer bekend. Het onderzoek van de afzonderlijke sterren van deze sterrenhoop is echter een tijdrovend en moeizaam proces. Bij een voorselectie, die in 2008 plaatsvond, werden uiteindelijk tien kandidaten uitgekozen die op het eerste gezicht het meest op de zon leken. Een van die sterren, M67-1194, is in het eerste kwartaal van 2009 nauwkeurig onderzocht met de Europese Very Large Telescope in Chili. Uit de analyse van de metingen blijkt dat de chemische samenstelling van de ster verbluffend veel op die van de zon lijkt - meer nog dan die van zonachtige sterren die veel minder ver van ons verwijderd zijn. Volgens de onderzoekers zijn de overeenkomsten tussen M67-1194 en de zon zelfs dermate treffend, dat je haast zou denken dat de zon bij haar ontstaan, 4,5 miljard jaar geleden, tot M67 heeft behoord. Helemaal onmogelijk is dat niet: uit computersimulaties blijkt dat tachtig procent van de sterren van M67 in de loop van de tijd uit de sterrenhoop is ontsnapt. Maar gezien de nogal verschillende banen die M67 en de zon in het Melkwegstelsel volgen, lijkt het niet erg waarschijnlijk dat onze zon dit scenario heeft gevolgd. Wel lijkt het aannemelijk dat de zon is ontstaan in een omgeving die veel op die van sterrenhoop M67 lijkt.
Meer informatie:
M67-1194, an unusually Sun-like solar twin in M67 (pdf)

23 september 2010
Als het om de geboorte van sterren gaat, tasten astronomen letterlijk in het duister. De vorming van sterren voltrekt zich immers in ondoorzichtige wolken van gas en stof. Een internationaal team van sterrenkundigen heeft nu echter een tot voor kort onbekend fenomeen ontdekt dat zulke wolken gemeen lijken te hebben, en dat meer inzicht kan geven in het beginstadium van sterren. Dit zogeheten kernschijnsel wordt veroorzaakt door de verstrooiing van infrarode straling aan relatief grote stofdeeltjes (Science, 24 augustus). De ontdekking komt voort uit waarnemingen met de Amerikaanse infraroodtelescoop Spitzer die eerder dit jaar werden gepubliceerd. Uit die waarnemingen bleek dat het dichte hart van de moleculaire gaswolk L 183 in het sterrenbeeld Slang een onverwacht sterke bron van mid-infrarode straling is. Vervolgonderzoek van meer dan honderd andere moleculaire wolken heeft nu aangetoond dat deze ontdekking geen toevalstreffer is geweest. Ongeveer de helft van de onderzochte gaswolken vertoont dit kernschijnsel. De verstrooide infrarode straling geeft niet alleen informatie over de grootte en dichtheid van de stofdeeltjes, maar ook over de leeftijd van het kerngebied van de gaswolk en over de chemische processen die zich daar afspelen. Zelfs uit het ontbreken van het kernschijnsel in sommige gaswolken kunnen interessante conclusies worden getrokken. Zo is bekend dat in de buurt van enkele kernschijnsel-loze gaswolken in het zuidelijke sterrenbeeld Zeilen verscheidene supernova-explosies hebben plaatsgevonden. Volgens de onderzoekers is het denkbaar dat de schokgolven van deze explosies de grote stofdeeltjes in dit gebied verwoest hebben.
Meer informatie:
Coreshine provides insight into stellar births

16 september 2010
Hoe worden nieuwe sterren precies geboren? Met de Nederlandse 'moleculenjager' HIFI proberen sterrenkundigen nu al bijna anderhalf jaar die vraag te beantwoorden. De resultaten zijn veelbelovend: tot op heden zijn maar liefst 62 wetenschappelijke artikelen op basis van de waarnemingen van HIFI gepubliceerd. HIFI is een van de drie wetenschappelijke instrumenten aan boord van de Europese infraroodsatelliet Herschel. Enkele van de belangrijkste ontdekkingen die met HIFI zijn gedaan, hebben betrekking op het watermolecuul. Water speelt een rol in alle fasen van het dynamische proces van ster- en planeetvorming. In dichte interstellaire gaswolken zorgt water (in gasvorm) voor koeling, waardoor de wolken sneller kunnen samentrekken tot nieuwe sterren. Vastgesteld is dat de hoeveelheid water in zulke gaswolken sterk varieert - niet alleen van wolk tot wolk, maar ook binnen de wolken. Rond sommige jonge sterren blijkt veel water aanwezig, wat erop wijst dat deze sterren hun omgeving al flink hebben opgewarmd. Het gevolg hiervan is dat verdere stervorming in deze wolken moeilijk zal zijn, omdat warme wolken niet gemakkelijk samentrekken. Een tweede, onverwacht resultaat was de ontdekking van twee nieuwe vormen van water in de ruimte: elektrisch geladen water (OH+ en H2O+) en zwaar water (D2O). Het bestaan van elektrisch geladen water is een aanwijzing dat er UV-straling in het spel is. Deze straling is afkomstig van jonge zware sterren die hun omgeving 'kapot stralen' en aldus ongeschikt maken voor verdere stervorming. Behalve deze nieuwe vormen van water heeft HIFI in de ruimte nog andere nieuwe moleculen gevonden. Wellicht het belangrijkste hiervan is het molecuul waterstoffluoride, dat vooral in heel ijle wolken veel voorkomt.
Meer informatie:
HIFI leidt al tot meer dan 60 wetenschappelijke artikelen

1 september 2010
Astronomen hebben waterdamp waargenomen in de atmosfeer van de grote rode koolstofster CW Leonis. De ster, in het sterrenbeeld Leeuw, is een paar honderd keer zo groot als de zon, en is op infrarode golflengten de helderste aan de hemel. Tot nu toe werd de vorming van waterdamp in de atmosfeer van zo'n ster voor onmogelijk gehouden: zuurstofatomen zouden zich met de alomtegenwoordige koolstofatomen verbinden tot koolmonoxide-moleculen (CO), waardoor zich geen waterdamp (H2O) zou kunnen vormen. Onder invloed van energierijke ultraviolette straling blijkt de vorming van waterdamp nu toch mogelijk te zijn. De vondst is gedaan met de Europese ruimtetelescoop Herschel door een team astronomen onder leiding van Leen Decin (Universiteit van Amsterdam en Universiteit Leuven). De resultaten worden op 2 september gepubliceerd in Nature.
Meer informatie:
Origineel persbericht (Nederlandstalig)
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

26 augustus 2010
Sterrenkundigen hebben ontdekt dat de ster HD 49933 een activiteitscyclus vertoont zoals de zon, maar dan veel korter. De activiteitscyclus van de zon duurt ongeveer 11 jaar: tijdens elk maximum zijn er veel meer zonnevlekken en zonnevlammen zichtbaar dan tijdens het minimum. De cyclus van HD 49933, op 100 lichtjaar afstand in het sterrenbeeld Eenhoorn, duurt echter minder dan één jaar, waarschijnlijk doordat de ster aanzienlijk groter en heter is dan de zon. De ontdekking van de cyclus werd gedaan met behulp van de Franse satelliet CoRoT, die stertrillingen opmeet. Het is voor het eerst dat de activiteitscyclus van een ster is ontdekt op basis van deze asteroseismologie-techniek. Onderzoek aan de cycli van andere sterren biedt mogelijk ook een beter inzicht in de cyclus van onze eigen zon. De nieuwe resultaten zijn deze week gepubliceerd in Science.
National Center for Atmospheric Research
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

23 augustus 2010
Planeten die een baan beschrijven rond een nauwe dubbelster - twee sterren die op heel kleine onderlinge afstand om elkaar heen bewegen - lopen grote kans om met elkaar in botsing te komen. Dat blijkt uit metingen van de Amerikaanse Spitzer Space Telescope die op 19 augustus gepubliceerd zijn in Astrophysical Journal Letters. Spitzer mat de infrarode warmtestraling van drie nauwe dubbelstersystemen. Deze zogeheten RS CVn-sterren (genoemd naar het prototype RS Canes Venaticorum, in het sterrenbeeld Jachthonden) bestaan uit twee sterren die op een afstand van hooguit een paar miljoen kilometer om elkaar heen zwieren. De drie nauwe dubbelstersystemen blijken omgeven te worden door grote hoeveelheden warm stof. Dat kan geen stof zijn uit de ontstaansperiode van de sterren: dat zou in de afgelopen paar miljard jaar al lang uit het stelsel zijn weggeblazen. Er moet dus sprake zijn van een continue productie van nieuw stof. De onderzoekers suggereren dat het stof afkomstig is van onderlinge botsingen van planeetachtige objecten in een baan rond de dubbelsterren. Doordat de twee sterren in de loop van de tijd steeds dichter om elkaar heen gaan cirkelen, ontstaan zwaartekrachtsverstoringen in een eventueel planetenstelsel. Die kunnen leiden tot onderlinge botsingen, waarbij relatief kleine planetoïden of volwaardige planeten compleet verpulverd worden.
Meer informatie:
Pulverized Planet Dust May Lie Around Double Stars
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

18 augustus 2010
Nieuwe metingen aan een verre sterrenhoop zetten vraagtekens bij de gangbare ideeën over de evolutie van zware sterren. Sterren die meer dan tien keer zo zwaar zijn als de zon, exploderen aan het eind van hun leven als supernova. Wat er van de kern van de ster overblijft, hangt af van de beginmassa. Sterren tussen 10 en 25 keer de massa van de zon eindigen hun leven als kleine, supercompacte neutronenster; sterren die meer dan 25 keer zo zwaar zijn als de zon eindigen als zwart gat. Tenminste, dat was de gangbare theorie. De nieuwe metingen zetten daar echter vraagtekens bij. Met de Europese Very Large Telescope in Chili is ontdekt dat een neutronenster in de sterrenhoop Westerlund 1 het overblijfsel is van een ster die ooit meer dan 40 keer zo zwaar is geweest als de zon. Om de een of andere reden is de kern van die reuzenster bij de supernova-explosie toch niet ineengestort tot een zwart gat. Dat de voorloper van de 'magnetar' (een neutronenster met een extreem sterk magneetveld) zwaarder moet zijn geweest dan 40 zonsmassa's, blijkt uit massabepalingen van andere sterren in Westerlund 1. Alle sterren in de sterrenhoop zijn een paar miljoen jaar geleden tegelijkertijd ontstaan. De allerzwaarste sterren leven het kortst, en knallen het eerst uit elkaar als supernova. Omdat er in de sterrenhoop nog steeds sterren tussen 30 en 40 zonsmassa's worden aangetroffen, moet de voorloper van de magnetar wel zwaarder zijn geweest dan 40 zonsmassa's, anders was hij nog niet geëxplodeerd. Hoe de ster heeft kunnen voorkomen dat hij ineenstortte tot een zwart gat is niet duidelijk. Mogelijk is hij tijdens zijn korte leven veel massa verloren door materie-overdracht aan een begeleider.
Meer informatie:
Origineel persbericht (Nederlandstalig)
Persbericht ESO
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

17 augustus 2010
Sterrenkundigen van de Universiteit van Amsterdam en van de Amerikaanse ruimtevaartorganisatie NASA hebben een snel rondtollende neutronenster ontdekt die pulsen van röntgenstraling uitzendt en een baan beschrijft rond een gewone ster, waardoor hij met de regelmaat van de klok aan het zicht wordt onttrokken. De ontdekking van de eclipserende röntgenpulsaar maakt het binnenkort hopelijk mogelijk om de middellijn en de massa van de neutronenster heel nauwkeurig te bepalen. Daardoor komen astronomen meer te weten over de inwendige opbouw van deze bizarre sterren. Neutronensterren zijn de compacte overblijfselen van zware sterren die hun leven hebben beëindigd in een supernova-explosie. Ze zijn zwaarder dan de zon, maar niet groter dan een kilometer of twintig. De nieuw ontdekte ster (J1749 geheten) zuigt gas op van zijn begeleider. Dat gas wordt sterk verhit en zendt röntgenstraling uit. Doordat de neutronenster 518 keer per seconde (!) om zijn as draait, zien sterrenkundigen die röntgenstraling in de vorm van heel korte pulsen. Tijdens een röntgenuitbarsting op 10 april werd de ster waargenomen door de Amerikaanse Rossi X-ray Timing Explorer. Uit de precisiemetingen blijkt dat de neutronenster en de begeleider eens in de 8,8 uur om elkaar heen bewegen. Daarbij wordt de neutronenster regelmatig door de begeleider bedekt - vanaf de aarde kijken we kennelijk vrijwel exact 'van opzij' tegen de baan van de dubbelster aan. Door in de toekomst met een gewone telescoop ook nauwkeurige metingen te verrichten aan de beweging van de begeleider, is het mogelijk om de massa van de neutronenster te bepalen. Uit de waarnemingen van de onderlinge bedekkingen kan ook de middellijn worden afgeleid. Op die manier zal het mogelijk zijn om informatie te verkrijgen over de dichtheid en de inwendige structuur van de neutronenster.
Meer informatie:
Origineel persbericht (Nederlandstalig)
Animatiefilmpje van de eclipserende röntgenpulsar.
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl;

12 augustus 2010
Astronomen hebben met behulp van de Amerikaanse satelliet Fermi gammastraling waargenomen van een zogeheten nova (Science, 13 augustus). Dat is verrassend, omdat tot nog toe werd aangenomen dat deze sterexplosies niet krachtig genoeg zijn om zulke energierijke straling te produceren. Een nova is een ster die plotseling en kortstondig helderder wordt. De uitbarsting ontstaat als een onopvallende witte dwergster zo veel materie van een begeleidende ster heeft aangezogen, dat er aan zijn oppervlak een thermonucleaire explosie optreedt. Vergeleken met supernova-explosies, waarbij de ontploffende ster compleet aan flarden wordt geblazen, zijn nova-explosies van bescheiden omvang. Toch was de nova V407 Cygni, die op 11 maart verscheen, een krachtige bron van gammastraling - de meest energierijke vorm van straling die we kennen. De astronomen denken dat het ontstaan ervan op een toevalligheid berust: de begeleidende ster van de witte dwerg van V407 is een rode reuzenster die momenteel veel gas de ruimte in blaast. Hierdoor zou het tot een ongewoon harde botsing zijn gekomen tussen de schokgolf van de nova-explosie en het gas in de omgeving.
Meer informatie:
Fermi Detects 'Shocking' Surprise from Supernova's Little Cousin

12 augustus 2010
Drie amateurwetenschappers uit de VS en Duitsland hebben met hun eigen thuiscomputer een nieuwe neutronenster ontdekt, die nog 'verstopt' zat in signalen uit het heelal (Science Express, 12 augustus). Zulke neutronensterren, of pulsars, ontstaan als zware sterren aan het einde van hun leven ontploffen. Net als 250.000 andere vrijwilligers uit 192 landen stellen deze drie amateurwetenschappers iedere dag hun thuis- of werkcomputer beschikbaar voor sterrenkundige zoektochten met het project Einstein@Home. Dit internationale project maakt het voor iedereen mogelijk nieuwe sterren te ontdekken. Jason Hessels en Joeri van Leeuwen van het Nederlandse instituut voor radioastronomie ASTRON voeren, met een internationaal team van astronomen, een zoektocht naar zulke neutronensterren uit met de Arecibo-radiotelescoop in de Verenigde Staten. Deze zoektocht wordt door de honderdduizenden thuiscomputers geanalyseerd. Met de Westerbork Synthese Radio Telescoop van ASTRON werd de nieuw ontdekte ster daarna precies gelokaliseerd. Dit is de eerste sterrenkundige ontdekking die gedaan is door 'computervrijwilligers'. De neutronenster, PSR J2007+2722 genaamd, tolt 41 keer per seconde om zijn as. De meeste snel draaiende neutronensterren worden vergezeld door een tweede ster, die de snelle draaiing van de neutronenster veroorzaakt. De net ontdekte pulsar is echter alleen. Dat maakt de ster extra interessant: waarschijnlijk is de andere ster weggelanceerd.
Meer informatie:
Origineel persbericht (Nederlandstalig)
Einstein@Home

2 augustus 2010
Dertig jaar geleden ontdekten sterrenkundigen dat ons Melkwegstelsel en andere sterrenstelsels in het heelal een mysterieuze gloed van infraroodstraling uitzenden. Door laboratoriumonderzoek hebben NASA-wetenschappers nu ontdekt waar die gloed vandaan komt. De bron blijkt te bestaan uit roetachtige deeltjes in de ruimte - zogeheten polycyclische aromatische koolwaterstoffen of PAK's. Voor dit onderzoek zijn in het laboratorium de omstandigheden van de ruimte nagebootst. Daarbij is gekeken naar de soorten licht die PAK's in het luchtledige bij temperaturen van -270 tot +1000 graden Celsius uitzenden. Dat heeft geresulteerd in een database van bijna zevenhonderd spectra, waaruit blijkt dat de ruimte wemelt van de PAK's. Veelal betreft het exotische soorten die op aarde niet worden aangetroffen. De roetachtige deeltjes zijn waarschijnlijk afkomstig van koele, koolstofrijke sterren. De deeltjes, die ongeveer ontstaan zoals in de uitlaatgassen van een verbrandingsmotor, worden door de sterrenwind de ruimte in geblazen.
Meer informatie:
NASA Reveals Key to Unlock Mysterious Red Glow in Space

29 juli 2010
Amerikaanse astronomen hebben een bruine dwerg - een kleine, 'mislukte' ster - ontdekt die om een jonge, zonachtige ster draait. Het bijzondere aan de ontdekking is de kleine, maar toenemende afstand tussen de beide hemellichamen. De ster PZ Telescopii en zijn kleine begeleider zijn momenteel minder dan drie miljard kilometer van elkaar verwijderd - vergelijkbaar met de afstand tussen onze zon en de planeet Uranus. Op opnamen die zeven jaar geleden zijn gemaakt, is de begeleider echter niet te zien, wat er op wijst dat hij toen veel dichter bij de ster stond. Daaruit kan worden geconcludeerd dat de bruine dwerg in een langgerekte baan om de ster beweegt. PZ Telescopii is een jonge versie van onze zon, met een geschatte leeftijd van slechts twaalf miljoen jaar. Zijn begeleider is ongeveer 36 keer zo zwaar als de planeet Jupiter, en heeft daarmee te weinig massa om net zo veel licht en warmte te produceren als een normale ster.
Meer informatie:
Brown Dwarf Found Orbiting A Young Sun-Like Star

27 juli 2010
Het nog in aanbouw zijnde 'neutrino-observatorium' IceCube, bestaande uit duizenden sensors diep in de ijskap van Antarctica, levert al wetenschappelijke resultaten op. En wel op een onderzoeksterrein waar het eigenlijk niet voor ontworpen is: de kosmische straling. IceCube is bedoeld voor de detectie van energierijke neutrino's - vrijwel ongrijpbare deeltjes, afkomstig van supernova-explosies en zwarte gaten aan de noordelijke (!) hemel die dwars door de aarde heen zijn gegaan. Maar ondertussen worden de detectors voortdurend gebombardeerd met andere deeltjes uit de ruimte, die zijn vrijgekomen bij botsingen tussen deeltjes van de kosmische straling en atomen in de aardatmosfeer. Voor neutrinowetenschappers is die kosmische straling niets anders dan storende 'ruis', maar andere wetenschappers zijn er juist erg in geïnteresseerd. Uit de IceCube-metingen blijkt dat de kosmische straling aan de zuidelijke hemel niet gelijkmatig uit alle richtingen komt. Deze 'anisotropie' lijkt een voortzetting te zijn van de eerdere waargenomen ongelijkmatige verdeling van de kosmische straling op het noordelijk halfrond. Wat de oorzaak van het onregelmatige patroon is, is nog onduidelijk. Het is mogelijk dat de straling afkomstig is van het overblijfsel van een relatief recente en nabije supernova-explosie.
Meer informatie:
IceCube spies unexplained pattern of cosmic rays

22 juli 2010
Sterrenkundigen hebben, met behulp van de Amerikaanse infraroodsatelliet Spitzer, voor het eerst zogeheten buckyballs waargenomen (Science Express, 22 juli). Dat zijn moleculen, bestaande uit zestig koolstofatomen die een bolletje vormen. Buckyballs werden een kwart eeuw geleden voor het eerst waargenomen in een laboratorium. Sterrenkundigen hielden er al geruime tijd rekening mee dat zij deze grote moleculen ook in de ruimte zouden ontdekken. En dat is nu dus gebeurd. Naast echte buckyballs is ook een rugbybalvormige variant, bestaande uit zeventig koolstofatomen, waargenomen. Beide soorten maken deel uit van een klasse van moleculen die officieel buckminsterfullerenen heten. De koolstofbolletjes zijn ontdekt in de planetaire nevel Tc 1 - het restant van een ster die zijn buitenste gaslagen heeft weggeblazen.
Meer informatie:
NASA Telescope Finds Elusive Buckyballs in Space for First Time

22 juli 2010
Honderd miljoen jaar geleden baande een drievoudige ster zich een weg door het drukke centrum van ons Melkwegstelsel. Daarbij kwam het trio sterren zó dicht bij het zwarte gat dat zich daar schuilhoudt, dat één van hen werd opgeslokt. De beide andere sterren werden het Melkwegstelsel uit geslingerd en zijn uiteindelijk tot één zware ster gefuseerd. Het lijkt vergezocht, maar dat is het scenario dat sterrenkundigen voor ogen hebben om de eigenschappen van de supersnelle ster HE 0437-5439 te kunnen verklaren. Uit waarnemingen met de Hubble-ruimtetelescoop blijkt dat deze ster, die met een snelheid van 2,5 miljoen kilometer per uur door de ruimte scheurt, zich inderdaad van het melkwegcentrum verwijdert. Alles bij elkaar zijn de afgelopen vijf jaar een stuk of zestien van die supersnelle sterren ontdekt. En van allemaal werd al vermoed dat zij uit de kern van ons sterrenstelsel afkomstig zijn. Maar nu is dat voor één van die sterren ook met metingen bevestigd. Geschat wordt dat er op deze manier gemiddeld eens in de honderdduizend jaar een ster uit ons Melkwegstelsel wordt verbannen. De ster bevindt zich inmiddels al in de verre buitenwijken van het Melkwegstelsel, op ongeveer 200.000 lichtjaar van het centrum. Ondanks zijn grote snelheid moet HE 0437-5439 er honderd miljoen jaar over hebben gedaan om zo ver te komen.
Meer informatie:
Hyperfast Star Was Booted From Milky Way
Black hole at Milky Way core powers galaxy's fastest stars

14 juli 2010
Europese astronomen zijn er voor het eerst in geslaagd om de materieschijf rond een zware babyster in beeld te brengen. Daarmee is het directe bewijs geleverd dat zware sterren op dezelfde manier ontstaan als hun kleinere soortgenoten (Nature, 15 juli). De astronomen hebben een object onderzocht dat bekendstaat onder de cryptische naam IRAS 13481-6124 - een 20 zonsmassa's wegende, jonge ster op een afstand van ongeveer tienduizend lichtjaar. Uit eerdere waarnemingen was al gebleken dat de ster een jet vertoont - een straalstoom van materie. Zo'n jet wijst doorgaans op de aanwezigheid van een schijf van gas en stof, van waaruit materie naar een nog in 'aanbouw' zijnde ster toe stroomt. Om vast de stellen of dat ook bij deze ster het geval is, hebben de astronomen ESO's Very Large Telescope Interferometer (VLTI) ingezet - een instrument met een beeldscherpte die meer dan tien keer zo groot is als die van de huidige optische telescopen in de ruimte. Met de VLTI kon inderdaad worden vastgesteld dat IRAS 13481-6124 is omringd door een materieschijf. Bij lichte sterren zijn zulke schijven al veel vaker in beeld gebracht. Maar bij zo'n zware ster is nu voor het eerst gelukt. Daaruit blijkt dat de vorming voor alle sterren op dezelfde manier verloopt, ongeacht hun massa.
Meer informatie:
All Stars are Born the Same Way
Photo Proof: Super Stars Of The Universe Have Humble Beginnings
Dust Disk Found Around Massive Star;

7 juli 2010
Door waarnemingen met ESO's Very Large Telescope en NASA's röntgensatelliet Chandra met elkaar te combineren, hebben astronomen de krachtigste jets ontdekt die ooit bij een stellair zwart gat zijn waargenomen. Het object, dat ook wel een microquasar wordt genoemd, blaast een duizend lichtjaar grote bel van heet gas de ruimte in. En daarbij wordt tienmaal zo veel energie de ruimte in gepompt als bij de overige microquasars die we kennen (Nature, 8 juli). Bekend is dat zwarte gaten enorme hoeveelheden energie uitstoten als zij materie opslokken. Het vermoeden bestond dat deze energie grotendeels vrijkwam in de vorm van straling, en met name röntgenstraling. Uit dit nieuwe onderzoek blijkt echter dat sommige zwarte gaten net zo veel, en misschien zelfs veel meer, energie uitstoten in de vorm van twee bundels van snel bewegende deeltjes. Deze snelle jets komen in botsing met het omringende interstellaire gas, en verhitten het, waardoor het gaat uitdijen. De astronomen hebben de plekken waar de jets inbeuken op het interstellaire gas rond het zwarte gat kunnen waarnemen. Daarbij is vastgesteld dat de bel van heet gas uitdijt met een snelheid van bijna een miljoen kilometer per uur. Het bellenblazende zwarte gat bevindt zich op een afstand van 12 miljoen lichtjaar, in het buitengebied van het spiraalstelsel NGC 7793. Uit de waargenomen afmetingen en uitdijingssnelheid van de gasbel leiden de astronomen af dat de jet al minstens 200.000 jaar actief is.
Meer informatie:
Origineel persbericht (Nederlandstalig)

30 juni 2010
Veel van de oude sterren van het Melkwegstelsel zijn overblijfselen van kleinere sterrenstelsels die ongeveer vijf miljard jaar geleden door ons stelsel zijn opgeslokt. Dat blijkt uit computersimulaties door een internationaal team van sterrenkundigen, onder wie Amina Helmi van het Kapteyn Instituut in Groningen. De computersimulaties laten zien dat de oude sterren, die nu een reusachtige wolk om het Melkwegstelsel vormen, door de zwaartekrachtsinteracties uit de aan flarden getrokken dwergstelsels zijn ontsnapt. Sterrenkundigen denken dat het heelal ooit wemelde van de kleine sterrenstelsels, die door botsingen zijn uitgegroeid tot veel grotere exemplaren.
Meer informatie:
'Galactic archaeologists' find origin of Milky Way's ancient stars

29 juni 2010
Een internationaal team van sterrenkundigen heeft ontdekt hoe zware sterren worden gevormd. Uit onderzoek met de UKIRT-infraroodtelescoop op Hawaï blijkt dat ze in de meeste gevallen op dezelfde manier ontstaan als lichte sterren. Bekend was al dat lichte sterren zoals onze zon ontstaan door de 'instorting' van een wolk gas en stof. Dat gas en stof spiraalt naar de evenaar van de jonge ster, waardoor zich een schijf van materie rond de ster vormt. Een deel van die materie komt uiteindelijk niet in de ster terecht, maar wordt in richtingen loodrecht op de schijf terug de ruimte in geblazen. De vraag was of sterren van tien zonsmassa's en meer op dezelfde manier ontstaan. Dat is niet zo vanzelfsprekend, omdat deze sterren al heel snel zo veel energie uitstralen, dat de vorming van een materieschijf wordt geremd. Omdat de meeste zware sterren bij hun ontstaan in reusachtige stofwolken zijn gehuld, is er niet veel zicht op hun ontstaansproces. In het infrarood kan echter door dat stof heen worden gekeken. En dan blijkt dat zeker driekwart van de zware sterren-in-wording net zo'n dubbele uitstroom van materie vertonen als lichte sterren. Dat betekent dat ook zware sterren ontstaan door materie te verzamelen in een schijf rond hun evenaar.
Meer informatie:
UKIRT Unveils the Mysteries of Massive Star Formation

24 juni 2010
Sterrenkundigen hebben veertien sterren ontdekt die tot de koelste in het heelal behoren. Het betreft zogeheten bruine dwergen: sterren die niet genoeg massa hebben om door middel van kernfusie energie te produceren. Ze geven zo weinig licht, dat ze met normale telescopen niet waarneembaar zijn. De veertien bruine dwergen zijn ontdekt met de Amerikaanse infraroodsatelliet Spitzer. Ze hebben oppervlaktetemperaturen van 200 tot 350 graden Celsius, wat absurd koud is voor sterren. Ter vergelijking: de oppervlaktetemperatuur van de zon bedraagt ongeveer 5500 graden. Bruine dwergen teren voornamelijk op de warmte die ze bij hun ontstaan hebben gekregen. In de loop van hun bestaan worden ze steeds koeler. Naar verwachting zijn er nog veel meer van deze extreem koele sterren in ons Melkwegstelsel. Er wordt zelfs over gespeculeerd dat onze zon zo'n bruine dwerg als begeleider heeft. Mocht dat zo zijn, dan zal deze vrijwel zeker worden opgespoord met een andere infraroodsatelliet die momenteel de hemel afspeurt: de Wide-Field Infrared Survey Explorer (WISE).
Meer informatie:
The Coolest Stars Come Out of the Dark

24 juni 2010
Een internationaal team van radiosterrenkundigen heeft het gedrag van rondtollende neutronensterren bestudeerd, en een techniek bedacht om hun bruikbaarheid als natuurlijke klokken nog verder te vergroten (Science Express, 24 juni). Snel roterende neutronensterren of pulsars worden al sinds 1967 waargenomen, voornamelijk met radiotelescopen. Al kort na hun ontdekking bleek dat de stralingspulsen die zij produceren uitermate regelmatig zijn. Desondanks vertoont het rotatiegedrag van de neutronensterren kleine onregelmatigheden, die hun bruikbaarheid als natuurlijke klokken aanzienlijk beperken. De sterrenkundigen hebben tientallen jaren van waarnemingen met de 76-meter radioschotel in Jodrell Bank (Engeland) geanalyseerd, om de kleine afwijkingen in het 'tikken' van de pulsars beter te leren begrijpen. Bekend was al dat de rotatie van pulsars heel geleidelijk vertraagt. Naar nu gebleken is, gaat dat niet gelijkmatig, maar afwisselend in twee verschillende tempo's. En aan de vorm van de uitgezonden stralingspulsen is te zien welke vertraging op dat moment wordt gevolgd. Dit laatste maakt het mogelijk om een correctie op de waargenomen pulsen toe te passen. Daarmee wordt de nauwkeurigheid van de 'pulsarklokken' aanzienlijk vergroot.
Meer informatie:
Astronomers making good time

21 juni 2010
Spaanse en Amerikaanse wetenschappers hebben in de omgeving van een ster in het sterrenbeeld Perseus de stof anthraceen opgespoord. Deze organische stof bestaat uit zeer grote moleculen, en kan onder invloed van ultraviolette straling aminozuren vormen. De ontdekking is gedaan met de 4,2-meter William Herschel-telescoop op het Canarische eiland La Palma en de 9,2-meter Hobby-Eberly-telescoop in Texas. Eerder was anthraceen al aangetoond in meteorieten, maar het is nu voor het eerst dat dit molecuul in de omgeving van een ster is gevonden. Volgens de onderzoekers maakt hun ontdekking het waarschijnlijker dat er in de interstellaire ruimte ook aminozuren te vinden zijn. In de ruimte zijn zo'n beetje alle ingrediënten opgespoord die een belangrijke rol hebben gespeeld bij het ontstaan van leven op aarde.
Meer informatie:
Super-complex organic molecules found in interstellar space

21 juni 2010
Sterrenkundigen van SRON en de Universiteit Utrecht hebben de 'vingerafdrukken' van zuurstof gevonden in de röntgenstraling van een neutronenster die een witte dwerg opeet. Het bijzondere is dat die vingerafdrukken vervormd zijn door de extreme zwaartekracht die er heerst. Het is voor het eerst dat dit effect aan de hand van zuurstof kan worden bestudeerd. De neutronenster die de onderzoekers observeerden maakt deel uit van de dubbelster 4U 0614+091. Hierin draaien een neutronenster en een zuurstofrijke witte dwerg ruwweg elke vijftig minuten om elkaar heen. De witte dwerg - feitelijk een uitgebrande ster - draait op zo'n kleine afstand rond de neutronenster dat het zuurstofrijke gas van de dwerg wordt weggezogen en in een schijf dicht om de neutronenster heen gaat wervelen. Door de extreme zwaartekracht en het hete gas in de schijf is de 'vingerafdruk' van zuurstof in de röntgenstraling die de neutronenster uitzendt vervormd. Helaas zijn de tot nog toe verzamelde gegevens niet nauwkeurig genoeg om de omvang van de neutronenster nauwkeurig te kunnen bepalen. Hiervoor zijn meer waarnemingen nodig.
Meer informatie:
Origineel persbericht (Nederlandstalig)

17 juni 2010
Duitse en Amerikaanse sterrenkundigen hebben een ster ontdekt waarvan de geboorte in volle gang is. De ster is nog volop bezig met het aantrekken van gas en stof uit zijn omgeving. De ster-in-wording maakt deel uit van een stervormingsgebied L1448 in het sterrenbeeld Perseus en is ongeveer 800 lichtjaar van ons verwijderd. In die reusachtige gaswolk ontstaan onder invloed van de zwaartekracht verdichtingen van gas en stof. Als er op een plek voldoende materie bijeengebracht is, ontstaat een dichte, hete kern: de proto-ster. De nu ontdekte ster bevindt zich nog vóór het proto-sterstadium. Hij zendt nog maar weinig licht uit en is alleen waarneembaar met submillimeter- en infraroodtelescopen. Hoe lang het nog duurt voordat hij een 'echte' ster wordt, is onzeker.
Meer informatie:
Astronomers Witness A Star Being Born

2 juni
2010
Een internationaal team van sterrenkundigen heeft ontdekt dat een jonge sterrenhoop in het stervormingsgebied NGC 3603 nog niet tot rust is gekomen. Dat blijkt uit een 'trajectmeting' met een tussenpoos van tien jaar met de Hubble-ruimtetelescoop. In de gasnevel NGC 3603 bevindt zich een verzameling van tienduizend jonge sterren binnen een slechts drie lichtjaar groot gebied. Deze compacte sterrenhoop is zowel in 1997 als in 2007 met de ruimtetelescoop waargenomen. De analyse van de opnamen, die twee jaar in beslag nam, heeft de exacte snelheden van een paar honderd leden van de sterrenhoop opgeleverd. Het resultaat is verrassend: zelfs nu, een miljoen jaar na hun ontstaan, bewegen de sterren die tweemaal zo zwaar zijn als onze zon gemiddeld nog even snel als de sterren van zeven zonsmassa's. Verwacht was dat inmiddels een evenwicht zou zijn bereikt, waarbij de zware sterren al aanzienlijk lagere snelheden zouden hebben dan de lichte sterren. De ontdekking maakt het minder waarschijnlijk dat deze sterrenhoop zich uiteindelijk zal ontwikkelen tot een zogeheten bolvormige sterrenhoop - een stabiele, kogelronde verzameling sterren die miljarden jaren intact blijft.
Meer informatie:
Hubble catches stars on the move
Sterne kommen nicht zur Ruhe

26 mei 2010
Amerikaanse radiosterrenkundigen hebben een groot aantal tot nog toe onbekende stervormingsgebieden in ons Melkwegstelsel opgespoord. De stellaire kraamkamers zijn aan het licht gekomen bij een gerichte selectie van gegevens, afkomstig van de infraroodsatelliet Spitzer en de grote VLA-radiotelescoop in New Mexico. Ze zijn vervolgens nader onderzocht met de Green Bank-radiotelescoop in Virginia. De gevonden stervormingsgebieden zijn niet of nauwelijks waarneembaar met gewone telescopen: ze gaan schuil achter gas- en stofwolken in de melkweg. Om ze te kunnen vinden, moeten sterrenkundigen hun toevlucht nemen tot golflengten langer dan die van zichtbaar licht - radio- en infraroodstraling. De aldus opgespoorde stervormingsgebieden liggen in het kerngebied en de spiraalarmen van ons Melkwegstelsel. Sommige bevinden zich op grotere afstand van het melkwegcentrum dan onze zon. Dat maakt hun ontdekking des te interessanter, omdat dit informatie kan opleveren over de chemische evolutie van het Melkwegstelsel. Er zijn aanwijzingen dat objecten meer elementen zwaarder dan waterstof bevatten, naarmate hun afstand tot het melkwegcentrum groter is. Onderzoek van de nu ontdekte stervormingsgebieden kan daar uitsluitsel over geven.
Meer informatie:
Astronomers discover new star-forming regions in Milky Way

26 mei 2010
Australische en Amerikaanse sterrenkundigen hebben ontdekt waar de raadselachtige koude gaswolken vandaan komen die 'boven' het vlak van ons Melkwegstelsel zweven. Hun oorsprong moet worden gezocht bij de intense deeltjeswinden en explosies van jonge, hete sterren. Begin deze eeuw werd met behulp van de Green Bank-radiotelescoop in Virginia (VS) een groot aantal wolken van koud waterstofgas ontdekt, die zich op hoogten van 400 tot 15.000 lichtjaar boven de schijf van het Melkwegstelsel bevinden. De gaswolken zijn ruwweg 200 lichtjaar groot en bevatten ongeveer 700 keer zoveel materie als onze zon. Onderzoek van ongeveer 650 van deze gaswolken boven twee ver uiteen gelegen gebieden van ons Melkwegstelsel heeft opmerkelijke verschillen aan het licht gebracht. Boven het ene onderzochte gebied is het aantal gaswolken, en bovendien ook hun gemiddelde hoogte, veel groter dan boven het andere. Dat blijkt de sleutel tot hun verklaring. Het gebied waarboven de meeste gaswolken zweven, is namelijk een veel actiever stervormingsgebied dan het andere. Daaruit concluderen de sterrenkundigen dat het gas is weggeblazen uit de omgeving van jonge, hete sterren, die een krachtige stroom deeltjes uitstoten en hun korte bestaan vaak met een supernova-explosie afsluiten.
Meer informatie:
Astronomers Discover Clue to Origin of Milky Way Gas Clouds

24 mei 2010
Een internationaal team van sterrenkundigen heeft hevige uitbarstingen waargenomen van een tweetal sterren dat in minder dan een half uur om elkaar heen wentelt. Deze uitbarstingen treden op met een opmerkelijke regelmaat: eens in de twee maanden. De twee sterren zijn heliumrijke witte dwergen - de compacte restanten van niet al te zware sterren. De dubbelster, die de aanduiding KL Draconis draagt, bevindt zich in het sterrenbeeld Draak. De onderlinge afstand tussen de beide sterren is dermate klein, dat de de zwaarste dwergster helium van de andere dwergster opslokt. Het aangezogen helium valt niet rechtstreeks op het oppervlak van de ster, maar hoopt zich op in een materieschijf rond de ster. Het is in deze schijf dat, zodra zich voldoende helium heeft verzameld, de tweemaandelijkse uitbarstingen optreden.
Meer informatie:
Helium pair have regular violent flare ups

20 mei 2010
Nieuwe waarnemingen met de Amerikaanse infraroodsatelliet Spitzer laten zien dat compacte dubbelsterren uit één en dezelfde gaswolk ontstaan. Dat werd op theoretische gronden al vermoed, maar doorslaggevend bewijsmateriaal ontbrak nog. De meeste sterren in ons Melkwegstelsel vormen tweetallen. De afstanden tussen de beide componenten van zo'n dubbelster lopen enorm uiteen. Aangenomen werd dat sterren die een wijde dubbelster vormen uit afzonderlijke gaswolken zijn ontstaan. Compacte dubbelsterren zouden ontstaan als een gaswolk tijdens de samentrekking die tot stervorming leidt in stukken uiteenvalt. De Spizer-waarnemingen lijken dat te bevestigen. Op infraroodopnamen van een twintigtal sterren-in-wording is te zien dat het gasomhulsel waarin de jonge sterren nog gehuld zijn in de meeste gevallen een uitgerekte vorm heeft. Dat beeld komt overeen met de resultaten van computersimulaties van de vorming van compacte dubbelsterren.
Meer informatie:
Two Peas in an Irregular Pod

20 mei 2010
De voor zover bekend heetste planeet van ons Melkwegstelsel is wellicht ook de kortst levende. Het onfortuinlijke hemellichaam wordt namelijk opgeslokt door zijn moederster. Zo blijkt uit waarnemingen met de Hubble-ruimtetelescoop. De planeet, die bekendstaat als WASP-12b, draait op zo'n kleine afstand om zijn ster, dat hij is verhit tot meer dan 1500 graden. Bovendien is zijn vorm onder invloed van enorme getijkrachten uitgerekt tot die van een rugbybal. De kolos is driemaal zo groot en anderhalf keer zo zwaar als de planeet Jupiter. Uit waarnemingen met een instrument van de ruimtetelescoop blijkt dat de WASP-12b materie verliest, die uiteindelijk door de ster zal worden opgeslokt. Sterrenkundigen schatten dat de ster, die 600 lichtjaar van ons verwijderd is, haar planeet binnen ongeveer 10 miljoen jaar geheel verorberd zal hebben.
Meer informatie:
Hubble Finds Star Eating a Planet

18 mei 2010
Amerikaanse sterrenkundigen hebben een dubbelster ontdekt, die uit twee zogeheten witte dwergsterren bestaat. De kleine sterren draaien om elkaar heen, waarbij ze elkaar vanaf de aarde gezien beurtelings bedekken. Dat laatste heeft het mogelijk gemaakt om de grootte van de beide sterren te meten. Witte dwergen zijn de overblijfselen van sterren die aan het einde van hun bestaan hun buitenlagen hebben weggeblazen. Normale exemplaren bevatten ruwweg net zo veel massa als onze zon, maar zijn desalniettemin ongeveer net zo klein als onze aarde. De witte dwergen die de onderzochte dubbelster NLTT 11748 vormen, wentelen in minder dan zes uur om elkaar. De kleinste van de twee is een normale witte dwerg, die grotendeels uit koolstof en zuurstof bestaat. De ander is een bijzonder geval: deze is rijk aan helium, bevat veel minder massa en is ruim vier keer zo groot als de aarde. Het is voor het eerst dat de grootte van zo'n heliumrijke witte dwerg rechtstreeks is gemeten. Volgens de onderzoekers zullen de beide dwergsterren elkaar de komende miljarden jaren steeds dichter naderen. Uiteindelijk zal het tot een botsing komen, die een catastrofale explosie tot gevolg kan hebben.
Meer informatie:
Unique Eclipsing Binary Star System Discovered

12 mei 2010
Astronomen uit onder meer Spanje hebben een harde sterrenkundige noot gekraakt. Ze hebben aangetoond dat de sterrenhoop NGC 6791 niet zes miljard jaar oud is, zoals tot nog toe werd gedacht, maar acht miljard jaar (Nature, 13 mei). Tot nog toe lukte het maar niet om een eenduidige leeftijd voor NGC 6791 te vinden. Op basis van de eigenschappen van de oudste normale sterren in de sterrenhoop was een leeftijd van acht miljard jaar vastgesteld. Maar een andere dateringsmethode, gebaseerd op de snelheid waarmee witte dwergen (uitdovende sterren) afkoelen, bleef steken bij zes miljard jaar. Het nieuwe onderzoek toont nu aan dat witte dwergen minder snel afkoelen dan gedacht. Of beter gezegd: in het inwendige van deze sterren treden nog fysische processen op waarbij warmte vrijkomt. Als deze processen in rekening worden gebracht, blijkt dat ook de witte dwergsterren in NGC 6791 acht miljard jaar oud zijn.
Meer informatie:
Scientists from the UPC Barcelona Tech has precisely calculated the age of the stars

11 mei 2010
De Europese infraroodsatelliet Herschel heeft een opmerkelijke ontdekking gedaan: een gat in de ruimte. Het gat biedt sterrenkundigen een verrassend kijkje in de eindfase van het stervormingsproces. Sterren ontstaan in dichte wolken van gas en stof. Hoewel sterren-in-wording aanvankelijk steeds meer gas naar zich toe trekken, ontwikkelen ze op een gegeven moment twee jets die als reusachtige 'bladblazers' hun omgeving schoonblazen. Herschel lijkt nu het resultaat van zo'n schoonmaakactie te hebben waargenomen. Anders dan gedacht blijkt de zwarte plek naast het stervormingsgebied NGC 1999 namelijk geen dichte wolk van gas en stof te zijn, waar geen licht doorheen komt. Nader onderzoek met Herschel en telescopen op aarde heeft aangetoond dat zich hier juist weinig gas en stof bevinden. Sterrenkundigen vermoeden nu dat de jets van jonge sterren in NGC 1999 het gas en stof ter plaatse helemaal hebben weggeblazen. De vermeende donkere gaswolk is dus juist een opening in het lichtgevende gas van NGC 1999 zelf.
Meer informatie:
Herschel finds a hole in space

10 mei 2010
In augustus van dit jaar zal een internationaal team van sterrenkundigen een bijzonder stervormingsgebied aan de zuidelijke hemel nader onderzoeken. In deze stellaire kraamkamer, die de aanduiding BY72 draagt, ontstaan momenteel sterren die tot wel vijftig keer zo zwaar kunnen worden als onze zon. De manier waarop zulke zware sterren geboren worden, is tot nog toe niet helemaal duidelijk. BY72 is een wolk van gas en stof op een afstand van 8000 lichtjaar in de richting van het sterrenbeeld Kiel. Het bijzondere aan deze gaswolk is dat de samentrekking die uiteindelijk tot de geboorte van nieuwe sterren leidt nog niet zo lang bezig is. Er zijn nog nietveel sterren uit het gas ontstaan. Andere opmerkelijke eigenschappen van BY72 zijn de snelheid waarmee hij samentrekt en de grote hoeveelheid materie die hij heeft verzameld. Hoewel de gaswolk slechts enkele lichtjaren groot is, bevat hij mogelijk 20.000 zonsmassa's aan gas en stof.
Meer informatie:
Astronomers plan second look at mega star birthing grounds

4 mei 2010
Onderzoek van oude sterren in ons Melkwegstelsel wijst erop dat ver uit elkaar gelegen delen van ons stelsel gelijktijdig en uit één en dezelfde gaswolk zijn ontstaan. Dat is in directe tegenspraak met de heersende theorie over het ontstaan van sterrenstelsels. Volgens deze theorie zouden stelsels als het onze klein zijn begonnen en geleidelijk zijn 'gegroeid' door het opslokken van andere kleine sterrenstelsels. Dit nieuwe, voorlopige onderzoeksresultaat is gebaseerd op waarnemingen van de bolvormige sterrenhoop 47 Tucanae met de Hubble-ruimtetelescoop. Deze sterrenhoop ligt ver van de kern van het Melkwegstelsel, maar blijkt daar niettemin sterke overeenkomsten mee te vertonen. Ze hebben een vergelijkbare chemische samenstelling en zijn beide 11 tot 12 miljard jaar oud. Eerdere ouderdomsschattingen van 47 Tucanae kwamen nog uit op 9 miljard jaar. Dit resultaat wijst erop dat de kern en de buitendelen van het Melkwegstelsel tegelijkertijd zijn ontstaan. Daaruit zou je kunnen concluderen dat ons stelsel in één keer is gevormd uit een kolossale gaswolk. Maar er zijn ook andere verklaringen denkbaar voor de waargenomen overeenkomsten. Zo zou een botsing met een ander sterrenstelsel materie uit de buitendelen van het Melkwegstelsel naar de kern kunnen hebben gedreven.
Meer informatie:
New Hubble pictures suggest Milky Way fell together
Webcast over onderzoek 47 Tucanae

23 april 2010
Op zaterdag 24 april 2010 is het precies twintig jaar geleden dat de Hubble Space Telescope gelanceerd werd. Ter gelegenheid van die verjaardag heeft het Space Telescope Science Institute in Baltimore een spectaculaire foto vrijgegeven van een deel van de Carina-nevel, een groot stervormingsgebied op 7500 lichtjaar afstand in het zuidelijke sterrenbeeld Carina (Kiel). Nevelflarden en stofkolommen worden beschenen door jonge, pasgeboren sterren in de omgeving, waardoor ze langzaam 'verdampen'. Binnenin de dichtste stofwolken ontstaan nieuwe sterren. De Amerikaans-Europese Hubble-telescoop heeft de afgelopen twintig jaar op elk deelgebied van de astronomie voor revolutionaire ontwikkelingen gezorgd. In mei 2009 werd de vijfde en laatste onderhoudsvlucht uitgevoerd, waarbij onder andere een nieuwe camera werd geplaatst. De foto van de Carina-nevel is met deze Wide Field Camera 3 gemaakt. Naar verwachting zal de ruimtetelescoop nog vijf à tien jaar in bedrijf zijn.
Meer informatie:
Starry-Eyed Hubble Celebrates 20 Years of Awe and Discovery
Hogeresolutieversie van de 'verjaardagsfoto'
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

22 april 2010
Met de in aanbouw zijnde LOFAR-telescoop in Noord-Drenthe (LOw-Frequency ARay) is de langgolvige radiostraling van zes pulsars waargenomen, die tegelijkertijd op veel kortere golflengten werden bestudeerd door grote radioschotels in Duitsland en Engeland. LOFAR is een revoluitonaire radiotelescoop die uiteindelijk uit tienduizenden kleine, eenvoudige antennes zal bestaan, verspreid over een groot deel van Noordwest-Europa. Pulsars - compacte, snel roterende sterren die regelmatige pulsen van radiostraling uitzenden - worden gewoonlijk op golflengten van enkele centimeters of decimeters waargenomen. Met LOFAR zijn nu simultaanwaarnemingen verricht op golflengten tot 7 meter. Door de pulsars in zo'n breed golflengtegebied te bestuderen, hopen astronomen meer te weten te komen over hun opbouw en over het ontstaan van de pulsen. LOFAR zal in de loop van komend jaar worden voltooid. De officiële inauguratie staat al iets eerder gepland, op 12 juni.
Meer informatie:
Additional Eyes for Pulsar Astronomers
LOFAR
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

21 april 2010
Met de Europese VISTA-telescoop in Noord-Chili is een indrukwekkende infraroodfoto gemaakt van de Kattepootnevel, een groot stervormingsgebied op 5500 lichtjaar afstand in het sterrenbeeld Schorpioen. De nevel, met een middellijn van ongeveer 50 lichtjaar, bestaat uit dichte gas- en stofwolken waarin nieuwe sterren ontstaan. Op foto's die in zichtbaar licht zijn gemaakt ziet hij eruit als de pootafdruk van een kat. Op de nieuwe foto die op infrarode golflengten gemaakt is met de 4,1-meter VISTA-telescoop (Visible and Infrared Survey Telescope for Astronomy) op de bergtop Paranal zijn de dichtste stofwolken nog steeds donker, maar in grote delen van de nevel zijn ook de pas gevormde sterren te zien: de infrarode warmtestraling van die sterren dringt door het stof heen. De VISTA-telescoop zal de komende jaren worden ingezet om de zuidelijke sterrenhemel op infrarode golflengten in kaart te brengen, als voorbereiding voor detailwaarnemingen van interessante objecten met de Europese Very Large Telescope.
Meer informatie:
VISTA Captures Celestial Cat’s Hidden Secrets
VISTA
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

15 april 2010
Metingen van het Amerikaanse Chandra X-ray Observatory - een röntgentelescoop in een baan om de aarde - wijzen uit dat een jonge neutronenster in het sterrenbeeld Cassiopeia in tien jaar tijd drie procent is afgekoeld. Het is voor het eerst dat astronomen de snelle afkoeling van een jonge neutronenster direct hebben waargenomen. Neutronensterren zijn de uiterst compacte, snel roterende overblijfselen van zware sterren die aan het eind van hun leven een supernova-explosie ondergaan. Direct na het ontstaan hebben ze een temperatuur van miljarden graden, maar ze koelen aanvankelijk heel snel af, onder andere door het uitzenden van neutrino's - hoogenergetische elementaire deeltjes zonder elektrische lading en met een vrijwel verwaarloosbare massa. Met de Chandra-ruimtetelescoop zijn tussen 2000 en 2009 regelmatig metingen verricht aan de neutronenster die eind zeventiende eeuw ontstond bij een supernova-explosie in het sterrenbeeld Cassiopeia. Die heeft momenteel een oppervlaktetemperatuur van ongeveer twee miljoen graden. De Chandra-metingen laten echter zien dat hij in het afgelopen decennium drie procent koeler is geworden. De manier waarop neutronensterren afkoelen wordt mede bepaald door hun inwendige structuur. De nieuwe metingen, die vandaag gepresenteerd worden op de National Astronomy Meeting 2010 van de Royal Astronomical Society in Glasgow, zullen dan ook mogelijk meer informatie opleveren over het inwendige van neutronensterren.
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

12 april 2010
Met de Europese Herschel Space Telescope is een indrukwekkende infraroodfoto gemaakt van de Rozetnevel, waar momenteel zware sterren worden geboren. Sterren ontstaan in kosmische stofwolken. Door de absorberende werking van het stof is het geboorteproces niet te zien met een gewone telescoop. Een infraroodkunstmaan zoals Herschel kijkt echter door het stof heen. Eerder zijn al stervormingsgebieden in beeld gebracht waar relatief lichte sterren ontstaan, zoals onze eigen zon. Zware sterren zijn zeldzamer, en de dichtstbijzijnde zware protosterren bevinden zich op veel grotere afstanden. Met de gevoelige Herschel-satelliet kunnen die nu echter ook bestudeerd worden. De Rozetnevel bevindt zich op ongeveer vijfduizend lichtjaar afstand in het sterrenbeeld Eenhoorn. De bijbehorende moleculaire stofwolk bevat genoeg materiaal voor de vorming van tienduizend sterren zoals de zon. De heldere gebiedjes op de infraroodfoto van Herschel (die samengesteld is uit metingen op verschillende infraroodgolflengten) markeren de geboorteplaatsen van kosmische zwaargewichten: sterren die ongeveer tien keer zo zwaar zijn als de zon.
Meer informatie:
Baby stars in the Rosette cloud
Persbericht Jet Propulsion Laboratory
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

7 april 2010
Sterrenkundigen van de universiteit van drie Amerikaanse universiteiten zijn er voor het eerst in geslaagd om een glimp op te vangen van het mysterieuze, donkere object dat de ster Epsilon Aurigae met grote tussenpozen bedekt. Op beelden die met een speciaal infrarood-instrument zijn gemaakt is de schaduw van het object te zien, dat blijkbaar zo plat is als een pannenkoek (Nature, 8 april). Epsilon Aurigae is een van de helderste sterren van het sterrenbeeld Voerman. Al meer dan 175 jaar is bekend dat Epsilon vrij weinig licht uitzendt voor een ster van deze massa. Bovendien neemt de helderheid van de ster eens in de 27 jaar gedurende meer dan jaar sterk af. Dat wees erop dat er een donkere begeleider om Epsilon heen draait. Maar gezien de duur van de 'verduistering' kon dat geen normaal sterachtig object zijn. De waargenomen sterbedekkingen zouden verklaarbaar zijn als de begeleider van Epsilon een kleine ster met een omringende stofschijf was. Dat blijkt nu inderdaad het geval te zijn: de beelden tonen hoe een dunne, deels doorzichtige, wolk voor de ster langs trekt.
Meer informatie:
Astronomers take close-up pictures of mysterious dark object
Astronomers Capture a Rare Stellar Eclipse in Opening Scene of Year-long Show

1 april 2010
Met de Spitzer Space Telescope houden sterrenkundigen een groep van vele honderden jonge sterren in de Orionnevel nauwlettend in de gaten. De sterren zijn ongeveer één miljoen jaar oud, en bijna even 'rumoerig' als een kleuterklas. Ze vertonen relatief grote helderheidsvariaties. Die worden deels veroorzaakt door koelere en hetere gebieden aan het oppervlak van de snel roterende sterren, maar deels ook doordat de sterren omgeven worden door ronddraaiende wolken en schijven van stof en gas waaruit in de toekomst planeten kunnen ontstaan. De Spitzer-ruimtetelescoop registreert de infrarode warmtestraling van de sterren en van de stofschijven, en door het gebied vele tientallen malen te fotograferen in de loop van enkele maanden, krijgen astronomen een beter idee van de processen die sterren in hun kleuterfase doormaken. De afgebeelde infraroodfoto (waarbij verschillende infraroodgolflengten kunstmatig zijn weergegeven in verschillende kleuren) is een van de Spitzer-opnamen van het betreffende deel van de Orionnevel.
Meer informatie:
Colony of Young Stars Shines in New Spitzer Image
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

31 maart 2010
Vorm en uiterlijk van het stervormingsgebied Gum 19 worden in sterke mate bepaald door de aanwezigheid van één extreem heldere reuzenster. Dat blijkt uit een nieuwe infraroodfoto van de nevel, gemaakt met de SOFI-camera van de Europese New Technology Telescope op de La Silla-sterrenwacht in Noord-Chili. De nevel, op 22.000 lichtjaar afstand in de richting van het zuidelijke sterrenbeeld Vela (Zeilen) heeft op de infraroodfoto één heldere en één donkere zijde. Het heldere gebied ontstaat doordat interstellair stof opgewarmd wordt door de straling van de reuzenster, V391 Velorum geheten. Die ster (in het midden van de foto) heeft een oppervlaktetemperatuur van zo'n 30.000 graden Celsius. Het veranderlijke karakter van de ster leidt ook tot schokgolven in de nevel, waaruit nieuwe sterren ontstaan - min of meer op de grens van het heldere en donkere deel van de nevel. In de toekomst, wanneer V391 Velorum zal exploderen als supernova, zal de structuur van de Gum 19-nevel nog veel ingrijpender worden beïnvloed.
Meer informatie:
The Light and Dark Face of a Star-Forming Nebula
De Europese infraroodcamera SOFI
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

29 maart 2010
De Amerikaanse ruimtetelescopen Chandra en Spitzer hebben de resten van een geëxplodeerde ster in beeld gebracht. De supernova-explosie vond plaats in een sterrenhoop, dus temidden van een groot aantal andere sterren. De stofdeeltjes in het weggeblazen materiaal worden verwarmd door deze sterren, waardoor ze infraroodstraling uitzenden. Die warmtestraling is vastgelegd door de Spitzer Space Telescope (oranje op de foto). De kern van de geëxplodeerde ster is ineengestort tot een compacte, snel roterende pulsar, die energierijke deeltjes de ruimte in blaast. Die 'pulsarwind' draagt ook bij aan de opwarming van het supernova-stof. De röntgenstraling van de pulsar (de witte stip) en de pulsarwind (blauw) is opgemeten door het Chandra X-ray Observatory. Normaal gesproken wordt het stof in een supernovarestant pas 'zichtbaar' wanneer er krachtige schokgolven optreden. Zulke schokgolven vernietigen echter de kleinste stofdeeltjes. In het geval van G54.1+0.3 (het catalogusnummer van deze supernovarest) is het echter mogelijk om het stof in de oorspronkelijke samenstelling te bestuderen.
Meer informatie:
Ashes to Ashes, Dust to Dust
Persbericht Chandra X-ray Observatory
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

17 maart 2010
Nieuwe beelden van de Europese satelliet Planck laten zien dat ons Melkwegstelsel doortrokken is van lange filamenten van koud stof en gas. Hoe deze draderige structuur is ontstaan, is nog niet helemaal duidelijk. Vermoedelijk worden het stof en gas door hete, jonge sterren uit het melkwegvlak weggeblazen, maar mogelijk spelen ook magnetische velden een rol bij hun ontstaan. Het stof heeft temperaturen die uiteenlopen van twaalf tot enkele tientallen graden boven het absolute nulpunt (-273 graden Celsius). Een van de vraagstukken die Planck moet oplossen, is waarom het stof zowel op grote als op kleine schaal een soortgelijke weefselstructuur vertoont. Dat is overigens niet de hoofdtaak van deze satelliet, die bestaat uit het nauwkeurig in kaart brengen van de kosmische achtergrondstraling. Daarbij wordt de hele hemel afgescand en ontstaat tegelijkertijd ook een zeer gedetailleerde kaart van ons Melkwegstelsel.
Meer informatie:
Planck sees tapestry of cold dust

12 maart 2010
Nieuwe gegevens over de ruimtelijke snelheden van sterren in onze omgeving duiden erop dat de ster Gliese 710 vrijwel precies onze kant op komt. Volgens de Russische sterrenkundige Vadim Bobilev bestaat er een kans van 86 procent dat de ster over anderhalf miljoen jaar door de buitenwijken van ons zonnestelsel heen ploegt. In 1997 inventariseerde de Europese satelliet Hipparcos de nauwkeurige posities en snelheden van ongeveer 100.000 min of meer nabije sterren. Daaruit bleek dat 156 van die sterren op enig moment de zon tot op een afstand van minder dan drie lichtjaar kunnen naderen. En dat zou erop neer komen dat we ruwweg eens in de twee miljoen jaar een stellaire bezoeker mogen verwachten. In 2007 zijn de Hipparcos-gegevens echter enigszins bijgesteld en nadien zijn ook andere gegevens van stersnelheden beschikbaar gekomen. Daardoor moeten nog eens negen sterren aan de groep van potentiële passanten worden toegevoegd. Maar dat is niet de meest opmerkelijke aanvulling: gebleken is dat de oranje dwergster Gliese 710, die nu nog meer dan 60 lichtjaar van ons verwijderd is, nog dichterbij kan komen dan gedacht. Zoals het er nu naar uitziet, zal Gliese waarschijnlijk zo dichtbij komen, dat de wolk van vele miljarden komeetachtige objecten die ons zonnestelsel omhult in beroering wordt gebracht. Deze zogeheten Oortwolk strekt zich uit tot op een afstand van één à twee lichtjaar. Dat lijkt ver weg, maar een grote verstoring van de Oortwolk zou een zwerm kometen richting zon dirigeren. En daardoor zou de kans van een komeetinslag op aarde aanzienlijk kunnen toenemen.
Meer informatie:
Orange Dwarf Star Set to Smash into The Solar System

11 maart 2010
Astronomen van de Universiteit van Amsterdam hebben ontdekt dat de röntgenstraling die het zwarte gat in de dubbelster XTE J1550-564 uitzendt, soms wordt gedomineerd door de jet (de snelle straalvormige gasstroom die uit het zwarte gat komt) en niet door de accretieschijf. Dit opmerkelijke resultaat komt niet overeen met het heersende idee dat de röntgenstraling uit de schijf van materie komt waarmee het zwarte gat in dit dubbelstersysteem zich voedt. Bijzonder aan het onderzoek is dat de astronomen hun conclusie trekken op basis van waarnemingen, en niet van modellen. Ze bestudeerden XTE J1550-564 op röntgen-, optische en infraroodgolflengten en slaagden erin de emissie van de jet te scheiden van die van de accretieschijf. XTE J1550-564 is een dubbelstersysteem, waarvan het zwarte gat van tien zonsmassa's één component is. De andere is een gewone ster, waarvandaan voortdurend gas naar het zwarte gat toe stroomt. De twee draaien in een zeer nauwe baan om elkaar heen. Het materiaal dat de ster aan het zwarte gat verliest, verzamelt zich in een zeer snel roterende accretieschijf. Sinds de ontdekking van dit soort röntgendubbelsterren, is er onder astronomen veel discussie geweest over de oorsprong van de röntgenstraling. Gebleken is nu dat de 'harde' röntgenstraling wordt gedomineerd door de jet, variërend van 10 tot 100%, en niet door de accretieschijf.
Meer informatie:
Origineel persbericht (Nederlandstalig)

9 maart 2010
Astronomen van onder meer de Radboud Universiteit Nijmegen hebben ontdekt dat de twee sterren in de dubbelster HM Cancri in slechts 5,4 minuten om elkaar heen draaien. Daarmee is HM Cancri de dubbelster met veruit de kortst bekende baanperiode. Het is ook een van de allerkleinst mogelijke dubbelsterren, met een totale afmeting van niet meer dan 8 maal de diameter van de aarde. Het dubbelstersysteem HM Cancri bestaat uit twee witte dwergen, die zo dicht bij elkaar zitten dat er massa overstroomt van de ene naar de andere. Witte dwergen zijn de uitgebrande sintels van sterren zoals de zon en bestaan uit helium, of koolstof en zuurstof. HM Cancri werd in 1999 door ROSAT als zwakke röntgenbron ontdekt. In 2001 werd de 5,4 minuten-periode gevonden uit lichtvariaties in het röntgen en het optische licht. Of deze periode ook de baanperiode van de dubbelster was, is echter lang onduidelijk gebleven. Het zou zo kort zijn dat veel astronomen niet konden geloven dat dit klopte. Een internationaal team van astronomen, onder leiding van Gijs Roelofs van het Harvard-Smithsonian Center for Astrophysics, heeft nu met behulp van de grootste telescoop ter wereld, de 10-m Keck telescoop op Hawaï, kunnen aantonen dat ook de baanperiode daadwerkelijk 5,4 minuten is. Dit is gedaan door de snelheidsvariaties in de spectraallijnen van HM Cancri te detecteren.
Meer informatie:
Origineel persbericht (Nederlandstalig)

4 maart 2010
De Europese ruimtetelescoop Herschel heeft in de Orionnevel de chemische vingerafdrukken gevonden van vele organische en anorganische moleculen. HIFI, het Nederlandse meetinstrument van Herschel, onthulde deze vingerafdrukken in de vorm van een zeer gedetailleerd spectrum van de Orionnevel, een van de dichtstbijzijnde kraamkamers van sterren en planeten in ons Melkwegstelsel. Het spectrum geeft een goede indruk van de schat aan nieuwe informatie die Herschel-HIFI gaat opleveren over hoe organische moleculen zich vormen in de ruimte. Het Orion-spectrum - een grafiek die weergeeft hoeveel licht er van iedere kleur is gemeten - maakt duidelijk dat HIFI uitstekend werkt sinds het ruimte-instrument weer operationeel is (vanaf januari 2010). Een opvallend kenmerk van het HIFI-spectrum van Orion is het rijke, dichte patroon van 'pieken'. Elke piek in het spectrum vertegenwoordigt licht met een hele specifieke kleur. Doordat ieder molecuul zijn eigen serie kleuren heeft, vertegenwoordigt iedere piek dan ook een specifiek molecuul. De Orionnevel staat bekend als een van de meest veelzijdige chemische fabrieken in de ruimte, en omdat we de chemische processen en de vorming van moleculen nog niet volledig begrijpen is de nevel een ideaal studieobject. Na eerste bestudering van het patroon van pieken hebben sterrenkundigen een aantal 'gewone' moleculen geïdentificeerd zoals water, koolmonoxide, formaldehyde, methanol, dimethylether, waterstofcyanide, zwaveldioxide, zwavelmonoxide en hun bijbehorende isotopen. Naar verwachting zullen ook nieuwe organische moleculen opduiken.
Meer informatie:
Origineel persbericht (Nederlandstalig)

4 maart 2010
Een team van astronomen, onder leiding van de Groningse sterrenkundige Maarten Breddels, heeft de afstanden van twintigduizend nabijgelegen sterren in de Melkweg bepaald voor RAVE, het Radial Velocity Experiment.Deze stercatalogus is beschikbaar voor sterrenkundigen over de hele wereld om ons sterrenstelsel te doorgronden. Uiteindelijk zal de catalogus groeien tot een miljoen sterren. Bijna twaalf jaar geleden produceerde de Europese satelliet Hipparcos een catalogus met de geprojecteerde snelheden van de sterren op de hemelbol. Later, toen de snelheden van deze sterren in de gezichtslijn werden gemeten, kregen astronomen een compleet beeld van de nabije sterren en hun bewegingen. Het is relatief makkelijk de posities van sterren op de hemelbol te meten, maar het bepalen van de afstand van een ster tot de aarde stelt eisen aan de observatietijd en modelleertechnieken. Alleen wanneer de afstand bekend is, is het mogelijk te bepalen hoe snel de sterren echt bewegen. Dit maakt het bijvoorbeeld mogelijk te bepalen hoeveel massa de Melkweg bevat, of om sterstromen te ontdekken waarmee we de geschiedenis van ons sterrenstelsel beter leren begrijpen.
Meer informatie:
Origineel persbericht (Nederlandstalig)

3 maart 2010
Een pas ontdekte ster in een klein naburig sterrenstelsels heeft belangrijke aanwijzingen opgeleverd over de evolutie van ons Melkwegstelsel. De ster maakt deel uit van een dwergstelsel in het sterrenbeeld Sculptor (Beeldhouwer), op een afstand van 280.000 lichtjaar. Hij blijkt vrijwel dezelfde chemische samenstelling te hebben als de oudste sterren in het Melkwegstelsel (Nature, 4 maart). Dat versterkt het vermoeden dat ons stelsel is ontstaan door de geleidelijke samenklontering van dwergstelsels. Het buitenste omhulsel van ons Melkwegstelsel, de halo, bestaat uit sterren die - anders dan bijvoorbeeld onze zon - arm zijn aan elementen zwaarder dan helium. Omdat aangenomen werd dat deze sterren afkomstig zijn van recent opgeslokte dwergstelsels, werd verwacht dat in nog bestaande nabije dwergstelsels sterren met weinig zware elementen te vinden zouden zijn. Maar die sterren bleven spoorloos, waardoor enige twijfel ontstond over het samenklonteringsscenario. Die twijfel lijkt nu te zijn weggenomen: de vermeende verschillen in chemische samenstelling kunnen voor een belangrijk deel worden toegeschreven aan de gebruikte opsporingstechnieken. Hierdoor werden de sterren met de minste zware elementen juist over het hoofd gezien. De nu onderzochte ster in het Sculptor-stelsel bevat meer dan 4000 keer zo weinig elementen zwaarder dan helium dan onze zon. De verwachting is dat in de nabije toekomst, als grotere telescopen beschikbaar komen, meer van die 'metaalarme' sterren in nabije dwergstelsels kunnen worden opgespoord.
Meer informatie:
Ancient Star Supports Cannibal Theory Of Milky Way Growth
Old star is 'missing link' in galactic evolution

23 februari 2010
Ongeveer een kwart van de bolvormige sterrenhopen in ons Melkwegstelsel is afkomstig van andere sterrenstelsels. Dat stellen onderzoekers van de Swinburne University of Technology (Australië). Dat sommige van deze sterrenhopen, die ongeveer een miljoen oude sterren bevatten, elders vandaan komen, werd al langer vermoed. Maar het was moeilijk om aan te geven voor welke dat het geval is. De onderzoekers hebben dat nu opgelost door, met behulp van gegevens van de Hubble-ruimtetelescoop, een zeer nauwkeurige database van de chemische samenstelling van 93 bolvormige sterrenhopen aan te leggen. Daaruit blijkt dat een kwart van de sterrenhopen een samenstelling heeft die afwijkt van die van sterrenhopen die in ons Melkwegstelsel zelf zijn ontstaan. Volgens de onderzoekers betekent dit dat tientallen miljoenen sterren van ons Melkwegstelsel, dat overigens meer dan 100 miljard sterren telt, afkomstig is van naburige kleine sterrenstelsels. Sommige bolvormige sterrenhopen zouden zelfs de voormalige kernen van zulke dwergstelsels kunnen zijn.
Meer informatie:
Alien invaders pack the Milky Way

19 februari 2010
Een pas opgestart project van het Max Planck Instituut voor Radioastronomie heeft al binnen enkele weken een eerste pulsar opgeleverd. Het object, dat de aanduiding PSR J1745+10 heeft gekregen, bevindt zich op de positie waar eerder met de gammasatelliet Fermi een heldere bron van gammastraling is ontdekt. Hij blijkt zich als een kosmische 'vampier' te gedragen. Pulsars zijn de compacte restanten van zware sterren die met hoge snelheid om hun as tollen en aan beide magnetische polen een bundel van straling uitzenden. Doordat deze magnetische polen doorgaans niet aan de uiteinden van de rotatie-as liggen, zwiepen de beide bundels in de rondte als de lichtbundels van een vuurtoren. Bij sommige pulsars is één van de stralingsbundels bij elke draaiing eventjes op de aarde gericht, waardoor we de pulsar aan en uit zien knipperen. Tot nog toe zijn ongeveer 2000 van die knipperende objecten ontdekt, veelal met behulp van radiotelescopen. Sommige pulsars maken deel uit van een dubbelstersysteem en slokken materie van de begeleidende ster op. Dat leidt ertoe dat zij steeds sneller gaan rondtollen. De nu ontdekte pulsar maakt al bijna 400 omwentelingen per seconde en behoort daarmee tot de klasse van millisecondepulsars. De pulsar en zijn begeleidende ster draaien in minder dan achttien uur om hun gezamenlijke zwaartepunt. Het lijkt erop dat pulsar zijn begeleider al vrijwel geheel leeggezogen heeft. Op dit moment bevat de ster nog slechts een paar procent van een zonsmassa aan materie. Dat betekent dat de ster binnen afzienbare tijd geheel verdwenen zal zijn.
Meer informatie:
Schwarze Witwe im Weltall

18 februari 2010
Astronomen, onder wie de Nederlanders Wouter Vlemmings en Huib Jan van Langevelde, hebben met behulp van de MERLIN-radiotelescoop laten zien dat magneetvelden ook een belangrijke rol spelen bij de geboorte van zware sterren. Dat magneetvelden erg belangrijk zijn bij de vorming van lichtere sterren zoals onze zon, was al bekend. De nieuwe studie laat zien dat de manieren waarop zware en lichte sterren worden gevormd, veel meer op elkaar lijken dan eerder werd gedacht. Zware sterren met een massa van meer dan acht keer die van de zon, zijn van cruciaal belang voor de vorming van andere sterren, planeten en het leven in het heelal. Hoewel ze zeldzaam zijn, bestieren ze de samenstelling en de evolutie van de interstellaire materie in de Melkweg en zijn ze verantwoordelijk voor de productie van zware elementen zoals ijzer. Astronomen dachten altijd dat straling en turbulentie de dominante factoren zijn bij de vorming van zware sterren, en dat hun vormingsproces daardoor heel anders verloopt dan dat van lichtere sterren. Maar uit onderzoek van een zware proto-ster in het sterrenbeeld Cepheus blijkt wat anders. De ster, op 2300 lichtjaar afstand van de aarde, bevindt zich in een van de dichtstbijzijnde moleculaire wolken waar zware sterren worden gevormd. Bij eerdere waarnemingen van dit object werd de stofschijf ontdekt vanwaaruit gas op de proto-ster valt. In het nieuwe onderzoek hebben de astronomen ontdekt dat het magneetveld van de proto-ster verrassend regelmatig en sterk is. Dat impliceert dat het magneetveld bepaalt hoe materie wordt overgebracht van de schijf naar de groeiende protoster.
Meer informatie:
Origineel persbericht (Nederlandstalig)

16 februari 2010
Een Brits/Chinees team van sterrenkundigen heeft ontdekt dat de rode reuzenster Eta Cancri een kleine begeleider heeft. Deze begeleider is een zogeheten ultrakoele dwerg: een kleine ster die veel koeler is dan andere sterren. De oppervlaktetemperatuur van de rode dwerg bedraagt slechts 2000 graden, bijna 4000 graden minder dan de oppervlaktetemperatuur van onze zon. Ultrakoele dwergen zijn sterren met planeetachtige eigenschappen. Ze geven weinig licht en door hun betrekkelijk lage temperatuur kunnen er in de steratmosfeer zelfs een soort wolken ontstaan. Het oppervlak van rode reuzen zoals Eta Cancri is overigens ook tamelijk koel. Ze ontstaan doordat normale sterren van het kaliber zon aan het eind van hun bestaan tot enorme afmetingen opzwellen. Over ongeveer 5 miljard jaar zal ook onze zon deze ontwikkeling doormaken.
Meer informatie:
Red dwarf/red giant binary found in UK/China Collaboration

16 februari 2010
Op nieuwe opnamen van de Amerikaanse gammasatelliet Fermi is te zien waar supernovaresten - de overblijfselen van ontplofte zware sterren - hun energierijke deeltjesstraling produceren. Deze ontdekking brengt sterrenkundigen een stap dichter bij het begrijpen van de oorsprong van zogeheten kosmische straling. Kosmische straling bestaat voor het overgrote deel uit protonen die met bijna de snelheid van het licht door de ruimte razen. Op hun weg door het Melkwegstelsel worden deze deeltjes afgebogen door de alom aanwezige magnetische velden. Dat maakt het moeilijk om te achterhalen waar ze precies vandaan zijn gekomen. Maar waar de deeltjes in botsing komen met atomen van het interstellaire gas, ontstaat gammastraling. Bekend is dat supernovaresten belangrijke leveranciers van energierijke protonen zijn. Met de Fermi-satelliet zijn vier van die supernovaresten - één jonge en drie oudere - nader bekeken. Daarbij is gebleken dat oude supernovaresten extreem veel gammastraling van betrekkelijk lage energie produceren, en relatief weinig gammastraling van hoge energie. Bij jonge supernovaresten is die verdeling anders. Het lijkt erop dat jonge supernovaresten zowel sterkere magnetische velden als energierijkere kosmische straling hebben. En dat is in overeenstemming met de meest gangbare theorie voor het ontstaan van deze deeltjesstraling. Al in 1949 opperde de Italiaanse natuurkundige Enrico Fermi namelijk dat de deeltjes van de meest energierijke kosmische straling zijn versneld door magnetische velden in gaswolken.
Meer informatie:
NASA's Fermi Closes on Source of Cosmic Rays

10 februari 2010
Op dit moment werken tienduizenden pc's, verspreid over de hele wereld, aan het vaststellen van de exacte vorm van ons Melkwegstelsel. De gezamenlijke rekenkracht van dit MilkyWay@Home-project is reusachtig: onlangs werd de op één na snelste supercomputer op aarde in snelheid gepasseerd. Bij soortgelijke projecten wordt naar signalen van buitenaardse beschavingen gezocht (Seti@home) en de werking van eiwitten onderzocht (Folding@home). Tegenwoordig worden bij sterrenkundige waarnemingscampagnes zo veel gegevens verzameld, dat er nooit voldoende supercomputers beschikbaar zijn om alles door te rekenen. Bij MilkyWay@Home wordt gebruik gemaakt van de database van de Sloan Digital Sky Survey. Elk van de deelnemende pc's verwerkt een kleine portie gegevens. Daarbij wordt de driedimensionale verdeling van sterren en andere materie in het Melkwegstelsel in kaart gebracht. De projectwetenschappers zijn er vooral benieuwd naar hoe de sterren van de verschillende dwergstelsels die de afgelopen miljoenen jaren door het Melkwegstelsel zijn opgeslokt zich over het stelsel hebben verdeeld. Deze berekeningen leveren onder meer informatie op over de globale verdeling van de donkere materie in het Melkwegstelsel, waar nog weinig over bekend is.
Meer informatie:
PCs Around the World Unite To Map the Milky Way
MilkyWay@Home

9 februari 2010
Een Frans-Amerikaans team van sterrenkundigen heeft de ruimtelijke verdeling van het ons omringende interstellaire gas tot op een afstand van ongeveer duizend lichtjaar in kaart gebracht. Daarbij is gebruik gemaakt van het feit dat interstellair gas donkere (absorptie)lijnen veroorzaakt in het lichtspectrum van achtergrondsterren. In combinatie met eerder gepubliceerde resultaten heeft dat geresulteerd in een catalogus van absorptiemetingen van 1857 sterren binnen een omtrek van ruwweg 2600 lichtjaar. Op de overzichtskaart is duidelijk te zien dat onze zon zich in een relatief gasarme omgeving bevindt: de zogeheten Lokale Holte. Hoe deze leegte is ontstaan, is nog onduidelijk. Maar veel sterrenkundigen denken dat het lege gebied ontstaan is door een reeks nabije supernova-explosies die zich ongeveer 15 miljoen jaar geleden heeft voltrokken.
Meer informatie:
A New 3D Map Of The Interstellar Gas Within 300 Parsecs From The Sun

9 februari 2010
Met behulp van de nieuwe Europese surveytelescoop VISTA is een indrukwekkende overzichtsfoto gemaakt van de Orionnevel, een bekend stervormingsgebied in het gelijknamige sterrenbeeld. Vergeleken met de meeste andere telescopen van dit kaliber heeft VISTA een enorm groot beeldveld. Bovendien is VISTA behalve voor zichtbaar licht ook gevoelig voor nabij-infrarode straling. Dat laatste betekent dat er diep in stofrijke stervormingsgebieden kan worden gekeken, om te zien wat zich daar afspeelt. De Orionnevel bevindt zich op een afstand van 1350 lichtjaar en is al met een kleine telescoop te zien. Op zichtbare golflengten zijn de jonge sterren die zich in het hart van de nevel hebben gevormd echter moeilijk waarnembaar: alleen de vier helderste zijn te zien. De VISTA-opnamen tonen nog tal van andere sterren, waarvan vele nog onvoltooid zijn. Deze sterren-in-wording stoten gasstromen uit die snelheden van 700.000 km/uur kunnen bereiken. Met de VISTA-telescoop zal de komende jaren de gehele zuidelijke sterrenhemel nauwkeurig in beeld worden gebracht.
Meer informatie:
Orion in a New Light

3 februari 2010
Met de Europese Very Large Telescope is een opname gemaakt van het stervormingsgebied NGC 3603 en omgeving. NGC 3603 is een zogeheten starburst-gebied: een 'sterrenfabriek' die op volle toeren draait. Met een afstand van 22.000 lichtjaar is dit de meest nabije stellaire kraamkamer van deze omvang. De jonge, hete sterren die hier zijn ontstaan, produceren zo veel straling en sterrenwind dat zij het stof en gas uit hun omgeving hebben weggeblazen. Daardoor is een verzameling van duizenden sterren in alle soorten en maten tevoorschijn gekomen. De meeste daarvan hebben een massa die vergelijkbaar is met die van onze zon of minder dan dat. Deze staan dus nog maar aan het begin van een bestaan dat miljarden jaren gaat duren. Maar sommige van de jonge sterren zijn veel zwaarder en verbruiken hun brandstof dermate snel, dat hun einde al in zicht is. De recordhouder is een ster van bijna 120 zonsmassa's. Deze ster in NGC 3603 is daarmee - voor zover bekend - de zwaarste ster van ons Melkwegstelsel.
Meer informatie:
The Stars behind the Curtain

29 januari 2010
Een internationaal team van sterrenkundigen heeft een bruine dwerg - een kleine, 'mislukte' ster die weinig energie produceert- ontdekt met een ongekend lage temperatuur. Het object, dat de aanduiding SDSS1416+13B heeft gekregen, draait in een wijde baan om een andere bruine dwerg waarvan het bestaan al langer bekend was. De twee bevinden zich op een afstand van 15 tot 50 lichtjaar, wat heel nabij is naar sterrenkundige maatstaven. De oppervlaktetemperatuur van SDSS1416+13B bedraagt naar schatting ruim 200 graden. Het spectrum oftewel de samenstelling van het licht van het sterretje is echter zo ongewoon, dat het moeilijk is om zijn temperatuur exact te bepalen. De onderzoekers vermoeden dat beide bruine dwergen minstens 8 miljard jaar oud zijn.
Meer informatie:
Astronomers discover cool stars in nearby space

28 januari 2010
Op donderdag 28 januari detecteerden twee amateursterrenkundigen uit Florida (VS) een helderheidsuitbarsting van de ster U Scorpii. Daarmee gaven zij het startschot voor een snelle waarneemcampagne met de Hubble-ruimtetelescoop en andere satellieten. Haast was geboden, want naar verwachting zal de uitbarsting van de ster al binnen een dag over zijn hoogtepunt heen zijn. De uitbarsting van U Scorpii komt niet als een donderslag bij heldere hemel. Deze ster behoort namelijk tot de kleine categorie van zogeheten recurrente novae: sterren die eens in de tien tot honderd jaar aanzienlijk in helderheid toenemen. Een jaar geleden sprak de Amerikaanse sterrenkundige Bradley Schaefer al de verwachting uit dat de uitbarsting van U Scorpii aanstaande was. Recurrente novae zijn dubbelstersystemen waarin een normale ster en een compacte witte dwergster op geringe afstand om elkaar heen draaien. Door de overdracht van materie van de normale ster verzamelt zich gas aan het oppervlak van de witte dwerg. En steeds als zich daar genoeg gas heeft opgehoopt, vindt een thermonucleaire explosie plaats.
Meer informatie:
Long Anticipated Eruption of U Scorpii Has Begun
U Scorpii Erupts As Predicted

27 januari 2010
Een van de grootste vraagstukken in de moderne sterrenkunde betreft het ontstaan van de allerzwaarste sterren. Nieuwe waarnemingen met de Gemini North-telescoop op Hawaï wijzen er nu op dat deze stellaire reuzen op dezelfde manier geboren worden als lichtgewichten zoals onze zon. In vergelijking met lichte sterren voltrekt de geboorte van een zware ster zich heel snel. Tegen de tijd dat de laatste flarden van de gaswolk waaruit hij is ontstaan zijn opgetrokken, is de ster eigenlijk al volwassen. Het ontbreekt daardoor aan kennis over zware babysterren. Met geavanceerde infraroodinstrumenten is het nu gelukt om door het omringende gas en stof van een ster-in-wording heen te kijken. En wat blijkt? Hoewel hij al zeker tien keer zo zwaar is als onze zon, ziet de jonge ster er net zo uit als lichtere sterren-in-wording. Hij is omringd door een schijf van materie van waaruit gas naar de ster toe stroomt. Ook ontsnapt er gas met snelheden tot 300 kilometer per seconde aan de polen van de ster - een verschijnsel dat ook bij veel kleinere sterren is waargenomen.
Meer informatie:
Are the Largest Stars Born Like our Sun?

20 januari 2010
Met behulp van de 2,2-meter telescoop van de Europese Zuidelijke Sterrenwacht op de berg La Silla (Chili) is een spectaculaire opname gemaakt van een groot stervormingsgebied dat bekend staat als de Kattenpootnevel. Dit complex van gloeiende gas- en stofwolken ligt niet ver van het centrum van ons Melkwegstelsel. De Kattenpootnevel dankt zijn bijnaam aan het opvallende patroon van heldere en minder heldere gaswolken, die een reusachtige pootafdruk van een kat lijken te vormen. De officiële aanduiding van het nevelcomplex is NGC 6334. NGC 6334 bevindt zich op een afstand van 5500 lichtjaar in de richting van het sterrenbeeld Schorpioen. Het nevelcomplex, dat ongeveer 50 lichtjaar groot is, behoort tot de meest actieve stervormingsgebieden in ons Melkwegstelsel. Waarschijnlijk gaan tussen het gas en stof enkele tienduizenden sterren schuil, waarvan sommige bijna tienmaal zo zwaar zijn als onze zon.
Meer informatie:
On the Trail of a Cosmic Cat

13 januari 2010
Een van de sterren van het beroemde dubbelstersysteem Algol is de bron van een reusachtige magnetische lus. Dat blijkt uit onderzoek met een wereldwijd netwerk van gevoelige radiotelescopen (Nature, 14 januari). Algol bevindt zich op een afstand van 93 lichtjaar. Hij bestaat uit een ster van ongeveer drie zonsmassa's en een lichtere begeleider die op een afstand van minder dan 10 miljoen kilometer om elkaar wentelen. Vanaf de aarde gezien schuiven de om elkaar draaiende sterren bij elke omloop voor elkaar langs, wat in regelmatige helderheidsvariaties resulteert die gemakkelijk waarneembaar zijn met het blote oog. De pas ontdekte magnetische lus ontspringt aan de polen van de lichte begeleider en wijst steeds in de richting van de zware ster. Vermoed wordt dat de enorme omvang ervan te danken is aan de getijwerking van de begeleidende ster. Ook onze zon kent van deze magnetische (of coronale) lussen, maar die zijn beduidend kleiner. Volgens de onderzoekers kan het bestaan van de 'reuzenlus' de uitbarstingen op röntgen- en radiogolflengten helpen verklaren die eerder bij Algol zijn waargenomen. Volgens hen is de kans groot dat in andere dubbelstersystemen soortgelijke magnetische structuren bestaan.
Meer informatie:
Giant Magnetic Loop Sweeps Through Space Between Stellar Pair
UI astronomers capture first-of-kind image at distant star

10 januari 2010
Een internationaal team van sterrenkundigen heeft een gedetailleerde opname gemaakt van de ster Betelgeuze. Op het oppervlak van deze rode superreus zijn twee enorme heldere vlekken te zien, waarvan de omvang vergelijkbaar is met de afstand zon-aarde (150 miljoen kilometer). Deze vlekken, die daardoor een groot deel van het steroppervlak bedekken, zijn het gevolg van opstijgend (relatief) heet gas uit het inwendige van Betelgeuze. Afgezien van de zon zijn alle sterren zelfs door de grootste telescopen slechts waarneembaar als nietige puntjes van licht. Alleen met behulp van bijzondere instrumenten, zogeheten interferometers, lukt het om details te zien op het oppervlak van de allergrootste sterren. Betelgeuze, die 600 keer zo groot is als onze zon en niet al te ver weg staat, is in dat opzicht een dankbaar waarneemobject. Op Betelgeuze zijn al eerder lichte en donkere plekken waargenomen, maar niet eerder zo gedetailleerd als nu. Ze zijn het gevolg van convectie: reusachtige gasbellen uit het inwendige van de ster stijgen naar de oppervlakte, geven hun warmte af en zakken weer omlaag. Hetzelfde verschijnsel treedt ook op in onze zon, zij het op veel kleinere schaal. De heldere plekken op het oppervlak van Betelgeuze zijn ongeveer 500 graden warmer dan de gemiddelde temperatuur van de ster (ruim 3000 graden).
Meer informatie:
Unprecedented details on the surface of the Betelgeuse star

8 januari 2010
Bij onderzoek met de Japans/Amerikaanse röntgensatelliet Suzaku is in twee supernovaresten 'fossiele straling' van de supernova-explosie ontdekt. Dankzij deze straling kan zelfs nu, duizenden jaren na dato, nog worden vastgesteld hoe heet de inmiddels sterk afgekoelde supernovaresten ooit zijn geweest. Volgens de onderzoekers wijst de waargenomen röntgenstraling erop dat de supernova-explosies plaatsvonden in een relatief gasrijke omgeving. Dit gas is mogelijk door de ster zelf uitgestoten vóór deze supernova werd. Een zware ster verliest tegen het eind van zijn bestaan namelijk veel materie, waardoor een omhullende cocon van gas en stof ontstaat. Als de ster uiteindelijk explodeert, gaan er hevige schokgolven door de cocon, waardoor deze wordt verhit tot temperaturen van meer dan 50 miljoen graden. En hierdoor raken de aanwezige atomen van bijvoorbeeld silicium en zwavel al hun elektronen kwijt. Na de explosie koelt een supernovarest sterk af, maar door de uitdijing van het gas is de dichtheid ervan zo laag geworden, dat de 'naakte' atoomkernen niet zo snel meer elektronen kunnen invangen. Hierdoor blijft het gas ook duizenden jaren na de supernova-explosie nog een bron van röntgenstraling.
Meer informatie:
Suzaku finds 'fossil' fireballs from supernovae

7 januari 2010
Uit een internationaal onderzoeksproject blijkt dat het magnetische veld in het centrum van ons Melkwegstelsel zeker tien keer zo sterk is als dat in de rest van het stelsel. Meer dan tien procent van alle magnetische energie in het Melkwegstelsel blijkt geconcentreerd in een volume dat minder dan een tiende procent is van het totaal (Nature, 7 januari). Dat resultaat is van belang omdat het sterrenkundigen een ondergrens geeft voor de absolute sterkte van het magnetische veld van het Melkwegstelsel. Naar de exacte waarde voor het magnetische veld in het galactisch centrum wordt al dertig jaar gezocht. De magnetische veldsterkte in de ruimte tussen de sterren speelt een belangrijke rol bij tal van sterrenkundige berekeningen. Als dat veld sterker is dan gedacht, ontstaat de vraag hoe dat kan: vroeg in de geschiedenis van het heelal waren de magnetische velden namelijk nogal zwak.
Meer informatie:
Scientists reveal Milky Way's magnetic attraction

6 januari 2010
De halo van donkere materie die ons Melkwegstelsel omhult, heeft de vorm van een reusachtige, samengedrukte strandbal. Dat concluderen Amerikaanse sterrenkundige uit onderzoek van de baanbeweging van een klein dwergstelsel om het Melkwegstelsel. Sterrenstelsels zoals het onze bestaan voor meer dan zeventig procent uit donkere materie. Maar deze materie is, zoals de naam al aangeeft, onzichtbaar. De enige manier waarop donkere manier zich kenbaar maakt, is door middel van de zwaartekrachtsinvloed die zij op andere, zichtbare materie uitoefent - bijvoorbeeld op de beweging van sterren. Nu draaien er om het Melkwegstelsel enkele kleinere sterrenstelsels, die door de getijwerking van ons stelsel aan flarden worden getrokken. Hierdoor laten ze langs hun omloopbaan een heel spoor van sterren achter. Waarnemingen van deze 'kosmische broodkruimels' kunnen worden gebruikt om erachter te komen welke krachten er op deze 'Klein Duimpje'-stelsels werken. Maar dat klinkt makkelijker dan het is. Pogingen om het spoor van het zogeheten Sagittarius-dwergstelsel in overeenstemming te brengen met modellen van de vorm van de donkere halo van het Melkwegstelsel, leverden tot nog toe geen eenduidig resultaat op. Daar lijkt nu echter een oplossing voor te zijn gevonden: de halo is blijkbaar veel minder symmetrisch dan gedacht. Hij lijkt op een strandbal die van opzij wordt samengedrukt. Dat levert overigens weer een nieuw probleem op, want de mate van afplatting, en de oriëntatie ervan, is veel sterker dan op theoretische gronden werd verwacht.
Meer informatie:
Astronomers Map The Shape Of Galactic Dark Matter

5 januari 2010
Door nauwe samenwerking van gamma- en radiosterrenkundigen is een groot aantal 'snelle' pulsarkandidaten opgespoord. En dat opent de weg naar het aantonen van een verschijnsel dat al bijna een eeuw geleden door Albert Einstein is voorspeld: gravitatiegolven. Pulsars zijn de snel om hun as tollende restanten van ontplofte sterren. Vanaf de aarde zijn deze objecten herkenbaar als bronnen van zeer constante pulsen van straling. Aan de hand van uiterst kleine veranderingen in de rotatie van deze pulsars hopen sterrenkundigen het bestaan van gravitatiegolven - kleine verstoringen van ruimte en tijd - te kunnen aantonen. Maar daarvoor hebben zij gegevens nodig van grote aantallen pulsars, verspreid over de hele hemel, die honderden keren per seconde om hun as tollen: zogeheten millisecondepulsars. Tot nog toe waren slechts ongeveer 150 van deze pulsars ontdekt, waarvan meer dan de helft ook nog eens op een kluitje zit in enkele bolvormige sterrenhopen. Dankzij de Amerikaanse gammasatelliet Fermi komt daar nu verandering in. Met Fermi zijn honderden nieuwe bronnen van gammastraling ontdekt waarvan vele tot de gezochte categorie pulsars behoren. Vervolgwaarnemingen met radiotelescopen hebben in drie maanden tijd zeventien nieuwe millisecondepulsars opgeleverd - ongeveer net zo veel als in de afgelopen vijftien jaar. De onderzoekers hopen dat het 'netwerk' van millisecondepulsars nu binnenkort fijnmazig genoeg is om de voorspelling van Einstein te kunnen bevestigen.
Meer informatie:
Astronomers Get New Tools For Gravitational-Wave Detection
Nature's Most Precise Clocks May Make
Astronomen ontdekken handenvol milliseconde pulsars

5 januari 2010
Al geruime tijd is bekend dat het superzware zwarte gat in het centrum van ons Melkwegstelsel geen grote eter is. De brandstof voor dit zwarte gat, dat Sagittarius A* (of Sgr A*) wordt genoemd, is afkomstig van de intense winden van de zware, jonge sterren in zijn omgeving. Deze sterren bevinden zich echter niet zo heel erg dichtbij, waardoor het zwarte gat niet veel materie te pakken krijgt. Aanvankelijk hadden sterrenkundigen berekend dat Sgr A* ongeveer 1 procent van de sterrenwinden opslokt, maar dat blijkt nog veel minder te zijn: slechts een honderdste procent. De vraag is nu waarom dat zo is. Een theoretisch model op basis van gegevens die met de röntgensatelliet Chandra zijn verzameld, biedt mogelijk uitkomst. Het lijkt erop dat de materie in de directe omgeving van de zogeheten horizon van het zwarte gat zo heet is, dat zij een naar buiten gerichte druk uitoefent. Hierdoor kan veel minder stermaterie het zwarte gat bereiken dan tot nog toe werd aangenomen.
Meer informatie:
Peering Into The Heart Of Darkness

5 januari 2010
Rond Oud en Nieuw heeft de regelmatig optredende 'verduistering' van de doorgaans heldere ster Epsilon Aurigae zijn hoogtepunt bereikt. Om deze ster draait een merkwaardig object van forse omvang dat, vanaf de aarde gezien, eens in de 27 jaar het licht van Epsilon aanzienlijk tempert. De huidige verduistering begon in augustus 2009 en zal waarschijnlijk nog tot begin 2011 duren. Onder normale omstandigheden is Epsilon Aurigae helder genoeg om met het blote oog zichtbaar te zijn. Maar tijdens de verduistering is hij alleen nog waarneembaar met een verrekijker of telescoop. Het vermoeden bestaat dat er een schijfvormig object om de ster draait - bijvoorbeeld een ster of zelfs een dubbelster met omringende stofschijf. Maar de exacte vorm daarvan staat nog niet vast. Een bijkomende complicatie is dat Epsilon zelf mogelijk uit meerdere sterren bestaat. Omdat de beschikbare waarneemtijd bij grote sterrenwachten schaars en kostbaar is, leunt het onderzoek van Epsilon Aurigae zwaar op waarnemingen van amateurastronomen. Ditmaal zal hun bijdrage omvangrijker zijn dan ooit tevoren, want dankzij de opkomst van de digitale fotografie beschikken ook amateurs tegenwoordig over moderne waarneeminstrumenten. De eerste resultaten van hun waarnemingen zijn dinsdag bekendgemaakt tijdens de 215de bijeenkomst van de American Astronomical Society.
Meer informatie:
2010: The Year Of The Baffling Eclipse (pdf)
Centuries-Old Star Mystery Coming To A Close

4 januari 2010
Met behulp van adaptieve optiek, die het beeldvertroebelende effect van de aardatmosfeer tegengaat, heeft een internationaal team van sterrenkundigen een detailrijke opname gemaakt van de naaste omgeving van de zware ster Eta Carinae. Deze ster was in april 1843 het toneel van een enorme uitbarsting die twintig jaar duurde. Bij die uitbarsting is naar schatting twintig zonsmassa's aan materie de ruimte in geblazen en het resultaat is nog steeds waarneembaar: een compacte wolk van lichtend gas die de Homunculusnevel wordt genoemd. Met behulp van de Gemini South-telescoop in Chili is het hart van die Homunculusnevel nader bekeken. Binnen de gasnevel blijkt nóg een lichtende gaswolk aanwezig te zijn, die Kleine Homunculus is gedoopt. Volgens de onderzoekers zou deze het overblijfsel kunnen zijn van een kleinere uitbarsting van Eta Carinae, die aan het eind van de 19de eeuw is waargenomen. Eta Carinae bevindt zich op een afstand van ongeveer 8000 lichtjaar en bestaat uit ten minste twee sterren, waarvan de grootste zeker honderd maal zo zwaar is als onze zon. De nog onbegrepen uitbarsting die de ster halverwege de 19de eeuw onderging kan worden beschouwd als een mislukte supernova-explosie. Dat neemt niet weg dat Eta Carinae naar verwachting binnen een miljoen jaar alsnog een echte supernova zal worden.
Meer informatie:
Revealing the Explosive Heart of Eta Carinae

4 januari 2010
Sterrenkundigen van Villanova University in Pennsylvania denken dat de relatief nabije dubbelster T Pyxidis binnenkort het toneel zal zijn van een allesverwoestende supernova-explosie. T Pyxidis bestaat uit een normale ster die materie overdraagt aan een nabije witte dwergster. Dat leidde zo eens in de twintig jaar tot thermonucleaire ontploffingen aan het oppervlak van de witte dwerg: zogeheten nova-explosies. Maar de laatste van deze explosies was in 1967. Sindsdien houdt T Pyxidis zich opvallend stil. Volgens de sterrenkundigen kan dat betekenen dat zich nu zo veel materie op de witte dwergster verzamelt, dat deze uiteindelijk een bepaalde kritische massa zal bereiken. Dat idee wordt versterkt door de ontdekking dat T Pyxidis aanzienlijk dichterbij staat dan tot nog toe werd aangenomen: zijn afstand bedraagt ongeveer 3000 lichtjaar. Dat betekent dat de schattingen van de hoeveelheid materie die de witte dwerg bij de laatste nova-explosies is kwijtgeraakt naar beneden moeten worden bijgesteld. Daardoor is het denkbaar dat hij de afgelopen eeuwen niet lichter is geworden, maar juist zwaarder. Die gewichtstoename kan niet eeuwig doorgaan. Uiteindelijk wordt de witte dwergster zo zwaar, dat hij onder zijn eigen gewicht ineenstort, waardoor een nieuwe, veel grotere explosie optreedt. Bij zo'n supernova-explosie komt tien miljoen keer zo veel energie vrij als bij een 'gewone' nova-explosie. En een groot deel van die energie komt vrij in de vorm van gammastraling. Voor alles wat leeft op onze planeet is het te hopen dat het niet zo ver zal komen. Want zelfs op 3000 lichtjaar afstand kan de uitbarsting van gammastraling verwoestende gevolgen hebben voor de ozonlaag in de aardatmosfeer.
Meer informatie:
The Long Overdue Recurrent Nova T Pyxidis: Soon To Be A Type Ia Supernova?

23 december 2009
Sterrenkundigen hebben ontdekt dat sterren in zogeheten bolvormige sterrenhopen op twee manieren kunnen 'verjongen'. De sterren ondergaan een kosmische 'facelift' door botsingen met soortgenoten of door 'stellair vampirisme' (Nature, 24 december). De sterren in bolhopen zijn doorgaans erg oud: 12 tot 13 miljard jaar. Maar een klein gedeelte van de sterren lijkt aanzienlijk jonger dan de rest. Deze sterren, die blue stragglers ('blauwe nakomers') worden genoemd, zijn duidelijk heter en helderder dan de overige sterren. Het lijken wel kinderen in een bejaardenhuis. Uit onderzoek blijkt dat de blauwe nakomers gewoon net zo oud zijn als de overige sterren in de sterrenhoop. En al tientallen jaren proberen sterrenkundigen erachter te komen hoe zij verjongd zijn. In eerste instantie werd de oorzaak gezocht bij het bestaan van dubbelstersystemen waarin twee sterren op geringe afstand om elkaar heen draaien. In zo'n dubbelster zou de ene ster waterstofgas van de andere ster kunnen 'opzuigen', waardoor hij weer wat meer brandstof te verstoken heeft en heter wordt. Uit het nieuwe onderzoek blijkt echter dat er nóg een manier is om een jeugdige ster te verkrijgen: een botsing tussen twee sterren die in de complete samenvoeging van de beide sterren resulteert. Uit onderzoek van de bolhoop M30 blijkt dat vampirisme en botsingen tot enigszins verschillende blauwe achterblijvers leiden. Bovendien blijken de blauwe nakomers zich met name in het hart van de sterrenhoop te hebben verzameld, wat erop wijst dat deze sterren gemiddeld relatief zwaar zijn. Volgens de onderzoekers heeft zich in M30 één à twee miljard jaar geleden een zogeheten kerncollaps voltrokken. Bij zo'n 'ineenstorting', die in ongeveer tien procent van de bolvormige sterrenhopen is opgetreden, verzamelen zich veel sterren in het hart van de sterrenhoop, waardoor het aantal onderlinge botsingen toeneemt. Tegelijkertijd raken veel normale, wijde dubbelstersystemen zodanig verstoord, dat er meer nauwe dubbelstersystemen ontstaan. Voor het eerst is nu waargenomen welke gevolgen zo'n kerncollaps voor de sterbevolking van een bolhoop heeft.
Meer informatie:
Vampires and collisions rejuvenate stars
Stellar Mosh Pit, Complete With Crashing Stars, Resolves A Mystery
Stars engage in vampirism to look young, hot

21 december 2009
Twee bruine dwergsterren die om de oude reuzenster BD +20 2457 draaien, bewijzen dat de vorming van zulke hemellichamen verbazingwekkend snel kan verlopen. Een bruine dwerg is een klein object dat zo'n beetje het midden houdt tussen een planeet en een gewone ster. Het is voor het eerst dat in de omgeving van een oude, grote ster twee van zulke objecten zijn ontdekt. Over de wijze waarop bruine dwergen ontstaan, bestaat nog steeds onduidelijkheid. Ze kunnen ontstaan zoals sterren dat doen - door het samentrekken van een gaswolk onder invloed van de zwaartekracht - of net als planeten, dus door het samenklonteren van restmaterie die achterblijft rond een normale ster die net gevormd is. Uit het feit dat er nu twee bruine dwergen zijn waargenomen die rond één en dezelfde ster draaien, leiden sterrenkundigen af dat zich in dit geval vrijwel zeker het tweede scenario heeft afgespeeld. Dat laatste is echter om twee redenen opmerkelijk. Op de eerste plaats zou de schijf restmaterie rond ster dan enorm omvangrijk moeten zijn geweest. Uit metingen blijkt namelijk dat de bruine dwergen respectievelijk zeker 21 en 13 keer zo zwaar zijn als Jupiter, de grootste planeet van ons zonnestelsel. De tweede bijzonderheid betreft de ster BD +20 2457 zelf. Deze is drie keer zo zwaar als de zon en moet oorspronkelijk heel heet zijn geweest. Dat betekent dat de vorming van objecten in zijn omgeving onmogelijk was vanaf het moment dat de ster op volle kracht begon te stralen. En aangezien dat bij een ster van deze omvang al binnen tien miljoen jaar het geval is, kunnen de beide bruine dwergen dus maar heel weinig tijd hebben gehad om hun huidige grote omvang te bereiken.
Meer informatie:
Brown dwarf pair mystifies astronomers

18 december 2009
Een team astronomen onder leiding van de Leidse professor Ewine van Dishoeck heeft met het PACS-instrument op de Herschel-telescoop verrassende eerste resultaten geboekt. Ze namen onder meer spectra (of: vingerafdrukken) van water van de wolk rond L 1157 die duidelijk laten zien waar de ster energie dumpt. Deze piepjonge ster is slechts een klein beetje helderder dan onze eigen zon in zijn kleuterjaren. De vorming van sterren zoals onze zon is een proces dat zich niet in alle rust voltrekt. Terwijl de voorloper-ster groeit, verhit hij zijn omgeving en spuwt 'jets' van gas uit, die door de omringende donkere wolken ploegen. Dat leidt totschokken waarbij veel watermoleculen worden gevormd die nu door Herschel in beeld zijn gebracht.
Meer informatie:
Origineel persbericht (Engelstalig)

16 december 2009

De Europese infraroodsatelliet Herschel heeft een kijkje genomen in het hart van een donkere nevel in het sterrenbeeld Arend. In dit stervormingsgebied zijn een stuk of 700 sterren-in-wording ontdekt. Het complex maakt deel uit van de 'Gould-gordel', een mysterieuze ring van sterren en gaswolken die ons zonnestelsel lijkt te omsingelen. De wolk van gas en stof in de Arend bevindt zich op een afstand van 1000 lichtjaar. Hij bevat zo veel stof dat tot nog toe geen enkele infraroodsatelliet heeft kunnen laten zien wat zich erbinnen afspeelt. Omdat Herschel gevoeliger is voor straling van langere golflengten dan zijn voorgangers, is dat nu voor het eerst wel gelukt. Het onderzoek van de Gould-gordel staat hoog op de takenlijst van Herschel. Ook veertien andere stervormingsgebieden die deel uitmaken van deze ring zullen nader bekeken worden. Hoe de ring precies ontstaan is, is nog onduidelijk. Zeker is wel dat veel van de helderste sterren aan onze hemel, zoals die in het sterrenbeeld Orion, daaruit zijn voortgekomen. Volgens sommige onderzoekers zou hij het resultaat kunnen zijn van de botsing tussen een grote klont donkere materie en een gaswolk in ons deel van het Melkwegstelsel.
Meer informatie:
Inside the dark heart of the Eagle
Orion's dark secret: Violence shaped the night sky

15 december 2009
Op ongeveer 550 lichtjaar van de aarde is een zonachtige ster bezig zijn laatste adem uit te blazen. De ster, Chi Cygni, is opgezwollen tot een rode reus die zo groot is, dat hij in ons zonnestelsel alle planeten tot en met Mars zou opslokken. Bovendien is hij gaan pulseren als een groot, kloppend hart. Nieuwe gedetailleerde opnamen van het oppervlak van de ster laten zijn pulsaties in ongekend detail zien. Chi Cygni bevindt zich in het stadium dat onze zon over ongeveer vijf miljard jaar zal bereiken. Hij heeft vrijwel alle brandstof in zijn kern verbruikt, en daardoor begint zijn nucleaire motor te sputteren. Als gevolg daarvan zetten zijn buitenlagen uit om vervolgens weer een stukje te krimpen. Het resultaat is een reusachtige, koele ster die met grote regelmaat van helderheid verandert. Elk van zijn pulsen duurt 408 dagen. Met behulp van een drietal betrekkelijk kleine infraroodtelescopen op Mount Hopkins (Arizona, VS), die samen één groot instrument vormen, is het gedrag van Chi Cygni de afgelopen jaren voor het eerst nauwkeurig waargenomen. Daarbij is gebleken dat hij niet alleen forse verschillen in omvang vertoont, maar ook dat hij daarbij duidelijk van uiterlijk verandert. Op zijn kleinst heeft de ster een middellijn van ongeveer 500 miljoen kilometer en verschijnen er heldere bellen van opstijgende plasma aan zijn oppervlak. Op zijn grootst meet hij bijna 800 miljoen kilometer en verdwijnen de heldere plekken weer.
Meer informatie:
Close-Up Photos Of Dying Star Show Our Sun's Fate

10 december 2009
Waarnemingen aan een zogeheten röntgendubbelster blijken de bestaande ideeën over het gedrag van zulke systemen te bevestigen. Röntgendubbelsterren bestaan uit een normale ster en een zwart gat, die om elkaar heen draaien. De hete materie die van de ster naar het zwarte gat toe spiraalt, en een schijf daaromheen vormt, is een sterke bron van röntgenstraling. Als er veel stermaterie wordt overgedragen, reikt deze schijf bijna tot aan het zwarte gat. Maar als de stroom afneemt, zou de materie die het dichtst bij het zwarte gat zit zo heet moeten worden, dat het binnenste deel van de schijf verdampt. Tot zover de theorie. Om te onderzoeken of dit scenario beetje klopt, heeft een internationaal team van sterrenkundigen met de röntgensatellieten Suzaku en RXTE gekeken naar de röntgendubbelster GX 339-4. Deze bestaat uit een zonachtige ster en een zwart gat van ongeveer tien zonsmassa's, die in minder dan twee dagen om elkaar heen wentelen. GX 339-4 heeft de afgelopen zeven jaar vier grote uitbarstingen vertoond, wat erop duidt dat er grote veranderingen optreden in de materieschijf rond het zwarte gat. Uit de waarnemingen blijkt inderdaad dat op momenten dat de schijf minder röntgenstraling produceert, de binnenrand zich bijna duizend kilometer van het zwarte gat verwijdert.
Meer informatie:
Suzaku Catches Retreat of a Black Hole's Disk

9 december 2009
Amerikaanse sterrenkundigen hebben vlak naast één van de helderste sterren van het sterrenbeeld Grote Beer een nieuw sterretje ontdekt. De heldere ster, Alcor, staat halverwege het 'handvat' van de bekende 'steelpan' van de Grote Beer. Om deze heldere, jonge ster blijkt een rode dwergster te draaien, inmiddels Alcor B gedoopt, die overigens bij lange na niet met het blote oog waarneembaar is. Het sterretje is ontdekt met de 5-meter Hale-telescoop van de Palomar-sterrenwacht in Californië, die kort geleden met nieuwe instrumenten is uitgerust. Eén van de nieuwe hulpmiddelen is een zogeheten coronagraaf, waarmee het felle licht van heldere sterren kan worden afgedekt, zodat naar zwakkere objecten in de directe omgeving ervan gezocht kan worden. Alcor A en B bevinden zich op een afstand van 80 lichtjaar en draaien in ruwweg 90 jaar om elkaar heen.
Meer informatie:
A faint star orbiting the Big Dipper's Alcor discovered

7 december 2009
Een omvangrijk onderzoek met de Europese Very Large Telescope heeft geen einde kunnen maken aan een raadsel rond sterren zoals onze zon. Integendeel: het mysterie is alleen maar groter geworden. Alle sterren van het kaliber zon zwellen aan het einde van hun bestaan op tot koele, rode reuzensterren. Zulke sterren vertonen duidelijke, regelmatige helderheidsveranderingen met een periode van enkele jaren. Aangenomen werd dat deze variaties geheel te danken zijn aan het feit dat de ster pulseert, dat wil zeggen: afwisselend opzwelt en samentrekt. In ongeveer één op de drie gevallen vertoont zo'n rode reus echter nog een extra periodieke variatie met een nog iets langere periode. Om erachter te komen hoe die extra helderheidsvariatie ontstaat, zijn de afgelopen tweeënhalf jaar 58 van die sterren nauwgezet gevolgd. De resultaten van dat onderzoek kunnen echter niet met het pulseren van de sterren in overeenstemming worden gebracht. Ook de mogelijkheid dat de sterren deel uitmaken van dubbelstersystemen wordt uitgesloten geacht. Maar wat de onverklaarbare variaties ook moge veroorzaken, vaststaat dat ze gepaard gaan met massaverlies: de rode reuzen stoten forse hoeveelheden materie uit.
Meer informatie:
Brightness Variations of Sun-like Stars: The Mystery Deepens

7 december 2009
Utrechtse en Japanse onderzoekers hebben een nevel rond een magnetar (een ultramagnetische pulsar) ontdekt. Pulsars zijn snel roterende neutronensterren, die door hun sterke magneetveld worden afgeremd en daarbij tot hoge energieën versnelde elektronen hun omgeving inblazen. Hierdoor ontstaat een nevel die kan worden waargenomen met radio-, optische en röntgentelescopen. Deze 'pulsarwindnevels' kunnen zeer helder zijn, zoals de bekende Krabnevel. De ontdekking wordt binnenkort gepubliceerd in het Amerikaanse vakblad The Astrophysical Journal Letters. Tot nog toe was het niet duidelijk waarom de magnetars geen nevel leken te hebben. De waargenomen magnetars roteren weliswaar langzamer dan de meeste pulsars (ze draaien gemiddeld één tot twee maal per tien seconden om hun as, tegen pulsars zo'n tien tot honderd maal per seconde), maar dit komt doordat ze in het verleden veel sterker zijn afgeremd dan normale pulsars, juist door hun sterke magneetveld. Er is zelfs een populaire theorie die stelt dat magnetars geboren zijn met extreem snelle rotaties van wel zo'n duizend maal per seconde. Dus ook al draaien de waargenomen magnetars nu langzaam, in het verleden zouden ze juist heel efficiënt een nevel hebben moeten kunnen maken. Nu er voor het eerst een nevel gevonden is, rond de magnetar 1E1547-5408, is het mogelijk de kwestie rond de beginrotaties van magnetars verder te onderzoeken. De nevel is zwak en tot dusver alleen goed waargenomen met behulp van NASA's röntgensatelliet Chandra. 'Deze magnetar is de snelst draaiende van alle bekende magnetars, en dit zou wel eens de reden kunnen zijn dat juist deze magnetar een nevel blijkt te hebben', zegt Jacco Vink, sterrenkundige verbonden aan de Universiteit Utrecht en eerste auteur van het artikel.
Meer informatie:
Origineel persbericht (Nederlandstalig)

4 december 2009
Een internationaal team van sterrenkundigen heeft voor het eerst nauwkeurig de afstand van de aarde tot een zwart gat gemeten. Zonder terug te hoeven vallen op rekenmodellen kwamen de onderzoekers uit op een afstand van 7.800 lichtjaar, veel dichterbij dan tot nu toe werd aangenomen. De onderzoekers bereikten deze doorbraak door de radiostraling van het zwarte gat en zijn begeleider - een stervende ster - te meten. Door de veel kleinere foutmarge (< 6%), krijgen sterrenkundigen een beter beeld van onder meer het ontstaan van zwarte gaten. Verder is een exacte afstand van belang voor metingen van de 'spin' van een zwart gat.
Meer informatie:
Origineel persbericht (Nederlandstalig)

3 december 2009
Astronomen hebben met behulp van het MAD-instrument op de Europese Very Large Telescope in Chili de jonge sterrenhoop Trumpler 14 zeer gedetailleerd gefotografeerd. Voor de foto is gebruik gemaakt van een geavanceerde methode van adaptieve optiek, waarmee atmosferische verstoringen kunnen worden gecorrigeerd. Dankzij de hoge kwaliteit van de MAD-beelden hebben de astronomen een prachtig familieportret kunnen maken. Ze ontdekten dat Trumpler 14 niet alleen de jongste - met een nieuwe geschatte leeftijd van slechts 500.000 jaar -, maar ook de dichtstbevolkte sterrenhoop in de zogeheten Carinanevel is. De astronomen hebben 2000 sterren geteld in de nieuwe opname, in zwaarte variërend van minder dan eentiende tot vele tientallen malen de massa van onze eigen zon. En dat in een gebied dat slechts ongeveer 6 lichtjaar beslaat - minder dan twee keer de afstand van de zon tot zijn naaste stellaire buur. De meest prominente ster is de superreus HD 93129A, een van de helderste sterren in de Melkweg. Deze gigant is naar schatting 80 zonsmassa's zwaar en zo'n 2,5 miljoen keer helderder dan de zon. Hij maakt met een andere heldere zware ster deel uit van een dubbelster. Trumpler 14 bevat verscheidene wit-blauwe, hete, zware sterren, waarvan het ultraviolette licht en de sterrenwind het omringende stof en gas wegduwen en opwarmen. Dergelijke zware sterren verbranden in hoog tempo hun royale voorraden brandstof en bestaan daarom slechts kort. Deze reuzensterren zullen hun korte leven over een paar miljoen jaar beëindigen in een supernova-explosie.
Meer informatie:
Origineel persbericht (Engelstalig)
Stellar Family Portrait Takes Imaging Technique to New Extremes

1 december 2009
Op de nieuwe website Chromoscope is een overzicht van de complete hemel te zien. De gebruiker kan in- en uitzoomen, en scrollen, maar dat is niet alles. Je kunt de sterrenhemel namelijk ook door een hele andere bril bekijken: op gamma-, röntgen, H-alfa-, infrarode, microgolf- en radiogolflengten. Zo krijg je een goede indruk van de grote verschillen die tussen de verschillende golflengtegebieden optreden. Er is ook een zoekfunctie waarmee meer informatie over interessante objecten kan worden verkregen. De hele website (exclusief zoekfunctie) kan ook naar de eigen pc worden gedownload, zodat hij ook zonder internettoegang kan worden gebruikt.
Meer informatie:
Chromoscope
Quick Tour of Chromoscope

1 december 2009
Met de Hubble-ruimtetelescoop is een detailopname gemaakt van de zogeheten Irisnevel. Dat is een stofrijke gasnevel die het licht van een naburige ster weerkaatst. Hoewel nevels als deze er vanaf de aarde tamelijk massief uit zien, zijn ze dat bepaald niet. Zo'n stofnevel kan nog het best worden vergeleken met een uiterst ijle rookwolk, bestaande uit deeltjes die honderd keer zo klein zijn als de stofdeeltjes die we thuis aantreffen. Zowel voor als achter de stofnevel zijn sterren te zien. Door onderzoek van dit soort nevels hopen sterrenkundigen erachter te komen uit welke ingrediënten het materieel bestaat waaruit uiteindelijk nieuwe sterren geboren worden. De Irisnevel bevindt zich in het sterrenbeeld Cepheus, op een afstand van 1400 lichtjaar.
Meer informatie:
Blushing dusty nebula

26 november 2009
De Amerikaanse gammasatelliet Fermi heeft voor het eerst energierijke gammastraling waargenomen van het raadselachtige dubbelstersysteem Cygnus X-3 (ScienceXpress, 26 november). Deze dubbelster bestaat uit een zware, hete ster en een compact object die om elkaar heen draaien. Wat dat compacte object precies is, staat nog niet vast: het kan een zogeheten neutronenster zijn, maar waarschijnlijk is het een zwart gat. De 'normale' ster verliest voortdurend materie aan zijn begeleider. Een groot deel van die materie wordt door het vermoedelijke zwarte gat opgeslokt, maar een deel ervan wordt in de vorm van twee smalle bundels van energierijke deeltjes (jet) de ruimte in geblazen. Zulke dubbelstersystemen worden ook wel microquasars genoemd, naar hun veel grotere soortgenoten die schuilgaan in de kernen van verre sterrenstelsels. Cygnus X-3 is in 1966 ontdekt en stond al bekend als een sterke bron van röntgenstraling.
Meer informatie:
Fermi Telescope Peers Deep into Microquasar

25 november 2009
Een internationaal team van sterrenkundigen heeft vastgesteld dat een compacte verzameling van sterren in de centrale verdikking van ons Melkwegstelsel waarschijnlijk het overblijfsel is van een klein sterrenstelsel dat door het onze is opgeslokt (Nature, 26 november). De bolvormige sterrenhoop, die de aanduiding Terzan 5 draagt, bestaat niet uit sterren van min of meer gelijke leeftijd, zoals andere sterrenhopen van dit type. In plaats daarvan zijn de sterren verspreid over twee perioden ontstaan: ongeveer 12 miljard jaar geleden en 6 miljard jaar geleden. Uit de waarnemingen, die gedaan zijn met de Europese Very Large Telescope in Chili, blijkt verder dat Terzan 5 meer sterren bevat dan tot nog toe werd gedacht. Er is voor zover bekend slechts één andere bolvormige sterrenhoop die dezelfde eigenschappen vertoont: Omega Centauri. En ook die wordt beschouwd als het overblijfsel van een opgeslokt sterrenstelsel.
Meer informatie:
Cosmic 'Dig' Reveals Vestiges of the Milky Way's Building Blocks

23 november 2009
Mede dankzij de Amerikaanse infraroodsatelliet Spitzer zijn twee bijzondere bruine dwergsterren ontdekt: de jongste die tot nog toe zijn waargenomen. Bruine dwergen worden wel mislukte sterren genoemd, omdat ze te klein en te koel zijn voor een ster, maar ook te groot en te heet voor een planeet. Sterrenkundigen worstelen al geruime tijd met de vraag of deze objecten ontstaan zoals sterren dat doen of zoals planeten. In het eerste geval zijn ze het directe resultaat van het samentrekken van een (betrekkelijk kleine) gaswolk, in het tweede geval ontstaan ze uit de schijf van materie rond een ster van normale omvang. De bruine dwergen die nu zijn opgespoord, bevinden zich in een donkere wolk van gas en stof die bekendstaat onder de 'naam' Barnard 213. Uit infraroodwaarnemingen met de Spitzer-satelliet en telescopen op aarde blijkt dat de eigenschappen van de straling die de beide jonge bruine dwergen produceren nog het meest lijken op die van zeer jonge, lichte sterren.
Meer informatie:
Spitzer Telescope Observes Baby Brown Dwarf

22 november 2009
Een internationaal team van sterrenkundigen, onder leiding van de Utrechtse promovenda Selma de Mink, wijst dubbelsterren aan als hoofdverdachten voor de 'vervuiling' in bolvormige sterhopen. Rond onze Melkweg cirkelen ongeveer 150 bolvormige sterhopen, clusters van honderdduizenden sterren die door elkaars zwaartekracht bij elkaar blijven. Deze bolhopen bevatten de oudste sterren in de Melkweg. Een groot deel van de sterren in zulke clusters hebben een eigenaardige chemische samenstelling. Ze bevatten veel meer stikstof, natrium en aluminium dan normaal. Deze oude sterren zijn niet zwaar genoeg om zelf deze elementen te produceren. Daarom wordt verondersteld dat een eerdere generatie zwaardere sterren deze elementen heeft gevormd en de sterhoop ermee heeft vervuild. Tot nu toe werden twee soorten sterren verdacht de oorzaak te zijn: zogenoemde rode reuzen en snel roterende sterren. Voor geen van beide verdachten was echter hard bewijs. De rode reuzen lijken niet genoeg natrium te maken. Snel roterende sterren zijn zo zeldzaam dat het onwaarschijnlijk is dat ze de oorzaak zijn van vervuiling op zo grote schaal. Desalniettemin voerden voor- en tegenstanders van beide ideeën heftige discussies op conferenties en in de wetenschappelijke literatuur; alleen al in 2009 verschenen tientallen publicaties over dit onderwerp. In een artikel dat deze week in Astronomy & Astrophysics is verschenen beargumenteren bovengenoemde sterrenkundigen dat zware dubbelsterren de 'hoofdverdachten' zijn. Deze kunnen zeer efficiënt materiaal afscheiden met dezelfde eigenaardige chemische samenstelling. In het centrum van bolhopen is de dichtheid aan sterren zo hoog, dat zelfs botsingen tussen sterren niet ongebruikelijk zijn. Daarom is het aannemelijk dat vrijwel alle zware sterren tijdens hun leven een interactie aangaan met een andere ster, en een dubbelster vormen, waarbij een van de sterren zijn natriumrijke mantel verliest en de lichtere sterren in de omgeving vervuilt.
Meer informatie:
Origineel persbericht (Nederlandstalig)

20 november 2009
Japanse sterrenkundigen hebben met behulp van de Subaru-telescoop op Hawaï infraroodopnamen gemaakt van de materieschijf rond een de zware ster HD 200775 (Astrophysical Journal, 20 november). Het is voor het eerst dat een zware ster zo vroeg in zijn ontstaansproces zo gedetailleerd is waargenomen. Zware sterren, dat wil zeggen: sterren die meer dan acht keer zo zwaar zijn als de zon, zijn bij hun geboorte gehuld in dichte wolken van gas en stof. We krijgen deze sterren in feite pas te zien als ze dat omhulsel zelf hebben weggeblazen. Hierdoor was lang onduidelijk hoe zulke zware sterren nu precies ontstaan: uit een ronddraaiende schijf van materie, zoals hun lichtere soortgenoten, of door het samensmelten van verscheidene kleinere sterren? Het antwoord moet komen uit waarnemingen op golflengten waar je minder last hebt van het stof dat deze sterren aan het zicht onttrekt, zoals het infrarood. De nieuwe Subaru-opnamen lijken erop te wijzen dat in elk geval sommige zware sterren op de gebruikelijk manier ontstaan. HD 200775 blijkt een compacte dubbelster te zijn, die een ster van minstens 10 zonsmassa's bevat en in zijn geheel omgeven is door een circumstellaire schijf.
Meer informatie:
Infrared Image Of Circumstellar Disk Illuminates Massive Star Formation Process

17 november 2009

Een internationaal team van sterrenkundigen, onder wie Paul Groot en Gijs Nelemans van de Universiteit Nijmegen, heeft een 'vampier-ster' waargenomen die mogelijk op ontploffen staat (The Astrophysical Journal, 20 november). Het object, dat de aanduiding V445 Puppis draagt, is een dubbelster waarin een normale ster materie overdraagt aan een witte dwergster. Van witte dwergen is bekend dat ze, zodra een bepaalde kritische massa wordt overschreden, een supernova-explosie kunnen veroorzaken. V445 heeft in november 2000 al een forse uitbarsting laten zien, waarbij hij 250 keer zo helder werd als voorheen en grote hoeveelheden gas afstootte. Onduidelijk is nog in hoeverre daarbij zo veel massa is kwijtgeraakt, dat een supernova-explosie voorlopig is voorkomen. Zeker is wel dat de witte dwergster aan de zware kant is en nog steeds materie van zijn begeleider opslokt. De eventuele supernova-explosie zou overigens op veilige afstand van de aarde plaatsvinden, want de afstand van V445 wordt geschat op 25.000 lichtjaar.
Meer informatie:
Ticking Stellar Time Bomb Identified
Astronomen zien uitdijende kandidaat-voorloper van type Ia supernova

16 november 2009

Amerikaanse radiosterrenkundigen hebben twee jaar lang het wel en wee van een jonge, zware ster in het sterrenbeeld Orion gevolgd. Dit sterrenbeeld is bekend om zijn rijke stervormingsgebieden, maar anders dan bijvoorbeeld de befaamde Orionnevel, is de nu onderzochte ster - 'Source 1' - niet waarneembaar met een normale telescoop. Net als veel andere jonge, zware sterren is hij namelijk gehuld in dichte wolken van gas en stof. Dat is ook de reden waarom het onderzoek van de geboorte van zware sterren nog in zijn kinderschoenen staat. Met behulp van radiotelescopen kan dwars door dat stof heen worden gekeken. Door verscheidene radiotelescopen op grote onderlinge afstanden met elkaar te verbinden, zoals hier is gebeurd, kunnen bovendien beelden worden verkregen die scherper zijn dan de foto's die met de Hubble-ruimtetelescoop worden gemaakt. Op de beelden is te zien hoe gaswolken rond de jonge ster zwermen en ander gas van de ster weg stroomt.
Meer informatie:
Close-Up Movie Shows Hidden Details In The Birth Of Super-Suns;

11 november 2009
De Ster van Kapteyn, die net in de top 25 van meest nabije sterren staat, hoort hier eigenlijk niet. Dat schrijft Elizabeth Wylie-de Boer van de Mount Stromlo-sterrenwacht (Australië) in een komend nummer van de Astronomical Journal. Dat er met deze ster iets bijzonders aan de hand is, was al langer duidelijk. De befaamde Nederlandse sterrenkundige Jacobus Kapteyn, die de later naar hem genoemde ster in 1897 catalogiseerde, stelde vast dat de ster zich met grote snelheid verplaatst ten opzichte van naburige sterren. En dat niet alleen: hij beweegt nog tegen de stroom in ook. Er zijn meer van zulke 'retrograde' sterren, en uit het onderzoek van Wylie-de Boer blijkt dat veertien van deze sterren precies dezelfde chemische samenstelling vertonen als de grote bolvormige sterrenhoop Omega Centauri. Het sterke vermoeden bestaat dat Omega Centauri het restant is van een klein sterrenstelsel dat door ons Melkwegstelsel is opgeslokt. Een paar van de op hol geslagen sterren van dat dwergstelsel zijn blijkbaar in ons deel van het Melkwegstelsel beland, waarvan de Ster van Kapteyn er één is.
Meer informatie:
Backward star ain't from around here

10 november 2009
Ter gelegenheid van het Internationaal Jaar van de Sterrenkunde hebben de drie grote ruimtetelescopen van NASA (Spitzer, Chandra en Hubble) opnamen gemaakt van het turbulente hart van ons Melkwegstelsel. Op basis van deze opnamen in het infrarood, röntgen en zichtbaar licht is één gedetailleerde afbeelding samengesteld. De samengestelde foto toont de verschillende aspecten van de stervorming in het melkwegstelsel: gebieden waar sterren geboren worden, jonge hete sterren, oude koele sterren en stellaire zwarte gaten. En natuurlijk ook de hete omgeving van het bijna 4 miljoen zonsmassa's zware zwarte gat dat zich in het hart schuilhoudt. Meer dan 150 planetaria, musea en scholen in de VS hebben een ongeveer 1 bij 2 meter grote afdruk van de foto gekregen.
Meer informatie:
NASA's Great Observatories Celebrate International Year of Astronomy

5 november 2009
Het Europese sterrenkundevakblad Astronomy & Astrophysics publiceert binnenkort een artikel waaraan is meegewerkt door drie middelbare scholieren uit Duitsland. Joshua Zachmann, Alexander-Maria Ploch en Sang Paik werkten samen met hun natuurkundeleraar Jens Diese en de astronoom Klaus Beuermann aan het ontraadselen van een zogeheten cataclysimisch veranderlijke ster. In zo'n (dubbel-)ster stroomt gas over van de hoofdster naar de kleinere begeleider, een witte dwerg. De twee sterren draaien op kleine afstand en in extreem korte tijd om elkaar heen. Met behulp van een op afstand bedienbare telescoop in Texas zijn nauwkeurige helderheidsmetingen verrricht aan de cataclysmisch veranderlijke ster EK Ursae Majoris in het sterrenbeeld Grote Beer. Daaruit kon de omlooptijd van de dubbelster bepaald worden met een nauwkeurigheid van een tiende milliseconde.
Meer informatie:
High-School Students Publish Research on Cataclysmic Variable Stars
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

4 november 2009
De neutronenster in het centrum van de supernovarest Cassiopeia A heeft waarschijnlijk een dunne 'dampkring' van koolstof. Neutronensterren zijn de compacte, snel roterende overblijfselen van zware sterren die aan het eind van hun leven exploderen als supernova. In het centrum van Cassiopeia A - de uitdijende gasschil die het resultaat is van zo'n supernova-explosie - werd tien jaar geleden door het Amerikaanse Chandra X-ray Observatory inderdaad een zwakke bron van röntgenstraling gevonden. Het gaat zo goed als zeker om de neutronenster die bij de explosie werd gevormd. Sterrenkundigen hadden echter verwacht dat de röntgenstraling van deze neutronenster snelle pulsaties zou vertonen, als gevolg van de snelle rotatie van het compacte hemellichaam, dat een middellijn van niet meer dan 25 kilometer heeft maar zwaarder is dan de zon. Volgens Wynn Ho van de Universiteit van Southampton en zijn collega's kan de afwezigheid van die röntgenpulsaties verklaard worden door aan te nemen dat de neutronenster een dunne 'dampkring' van koolstof heeft. Die 'dampkring' zou dan een dikte van slechts tien centimeter hebben, een druk die tien keer zo hoog is als de druk in de kern van de aarde, en een dichtheid gelijk aan die van diamant. Het zwaartekrachtsveld aan het oppervlak van een neutronenster is honderd miljard keer zo groot als het zwaartekrachtsveld van de aarde.
Meer informatie:
Carbon Atmosphere Discovered on Neutron Star
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

3 november 2009
De Amsterdamse sterrenkundige Anna Watts (UvA) en haar Amerikaanse collega Andrew Steiner (Michigan State University) hebben ontdekt dat trillingen op magnetars als gevolg van sterbevingen, verband houden met bewegingen van de korst en niet met activiteit in de kern van de neutronenster. Ze stellen dat de atoomkernen in de korst van de magnetar minder protonen en meer neutronen bevatten dan eerder werd gedacht. De onderzoeksresultaten zijn op 30 oktober gepubliceerd in Physical Review Letters. Magnetars zijn jonge neutronensterren met een ultra-sterk magnetisch veld, zo.n 10 miljard keer sterker dan dat van de aarde. Ze vormen de krachtigste magneten in de kosmos. Ze ontstaan nadat een zware ster in een supernova-explosie aan het einde van zijn leven is gekomen. De laagfrequente röntgenstraling komt vrij wanneer magnetars krachtige seismische erupties ondergaan, die sterbevingen worden genoemd, waarbij de hele ster trilt. Net zoals geologen de trillingen tijdens aardbevingen kunnen gebruiken om de interne structuur van de aarde te achterhalen, vertellen sterbevingen iets over de structuur van een ster. Een sterbeving ontstaat door het snelle verval van het sterke magnetische veld van een magnetar. Daardoor scheurt de dichte, harde korst en volgt een uitbarsting van gamma- of röntgenstraling. Volgens recente simulaties is de korst van een neutronenster 10 miljard keer zo sterk als staal.
Meer informatie:
Origineel persbericht (Nederlandstalig)
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

29 oktober 2009
Met telescopen van de Europese Zuidelijke Sterrenwacht (ESO) zijn nieuwe, spectaculaire foto's gemaakt van een open sterrenhoop in het sterrenbeeld Zuiderkruis. Het gaat om NGC 4755, ook wel de Kappa Crucis-cluster of de 'Juwelendoos' genoemd. De bijnaam verwijst naar het kleurrijke, fonkelende uiterlijk van de sterrenhoop, die vanaf het zuidelijk halfrond met het blote oog zichtbaar is. De sterrenhoop staat op een afstand van 6400 lichtjaar. De kosmische Juwelendoos is gefotografeerd met de 2,2-meter telescoop op de Europese sterrenwacht op La Silla, en met de Very Large Telescope op Paranal. Ook de Hubble Space Telescope heeft opnamen van de sterrenhoop gemaakt, onder andere op ultraviolette golflengten.
Meer informatie:
Opening up a Colourful Cosmic Jewel Box
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

2 oktober 2009
De Europese infraroodsatelliet Herschel heeft begin september met twee van zijn instrumenten een detailrijke testopname gemaakt van een deel van de melkweg. Het betreft een gebiedje van twee bij twee graden in het sterrenbeeld Zuiderkruis. Dit hemelgebied is zeer geschikt voor het testen van infraroodinstrumenten, omdat het rijk is aan stervormingsgebieden die veel infraroodstraling uitzenden. Uit de Herschel-opnamen blijkt dat het hier aanwezige gas veel meer in beroering is dan aanvankelijk werd gedacht.
Meer informatie:
New Herschel images reveal previously unseen detail in the Milky Way

28 september 2009
De Europese Zuidelijke Sterrenwacht (ESO) heeft het derde en laatste van drie fotomozaïeken van het Melkwegstelsel online gezet. Dit 370 miljoen pixels tellende mozaïek, samengesteld uit opnamen die met de 2,2-meter MPG/ESO-telescoop op La Silla (Chili) zijn gemaakt, toont het indrukwekkende stervormingsgebied van de zogeheten Lagunenevel. Deze gasnevel beslaat aan de hemel een gebied dat in oppervlak achtmaal zo groot is als de volle maan. In werkelijkheid is de Lagunenevel ongeveer 100 lichtjaar groot; hij bevindt zich op een afstand van vier- à vijfduizend lichtjaar in de richting van het sterrenbeeld Sagittarius. ESO's melkwegtrologie gecreëerd in het kader van het GigaGalaxyZoom-project, dat onderdeel is van de activiteiten rond het Internationaal Jaar van de Sterrenkunde.
Meer informatie:
The Trilogy is Complete — GigaGalaxy Zoom Phase 3
GigaGalaxy Zoom

23 september 2009
Alles wijst erop dat de evolutie van subdwerg B-sterren te begrijpen is met behulp van asteroseismologie, de studie van pulserende sterren. Het promotieonderzoek van sterrenkundige Haili Hu, die op 6 oktober promoveert aan de Radboud Universiteit Nijmegen (en tegelijkertijd ook aan de Katholieke Universiteit Leuven), maakt dat duidelijk. Eerste metingen, vanaf de aarde, bevestigen haar theorie. Hu's onderzoek is van belang omdat tot op heden weinig bekend is over de ontstaansgeschiedenis van subdwerg B-sterren. Dit is een categorie sterren die door haar afwijkingen van de 'standaardster' meer inzicht kan bieden in de evolutie van sterren. En wie daar meer over weet, weet meer over de evolutie van het leven, de aarde, het heelal. Want de oerknal was het begin, maar pas in de afkoeling daarna zijn sterren ontstaan, die elementaire bouwstoffen voor alle leven opleverden. Uit huidige en toekomstige ruimtemissies zullen preciezere asteroseismologische gegevens voortkomen, over onder meer de subdwerg B-sterren, omdat in de ruimte met minder storing gemeten kan worden. Haili Hu zit zelf in een team dat de metingen van de Keplermissie (gelanceerd in maart 2009) aan subdwerg B-sterren en andere compacte sterren bestudeert.
Meer informatie:
Origineel persbericht (Nederlandstalig)
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

22 september 2009
Lucas Bolyard, een middelbare scholier uit Clarksburg, West Virginia, heeft een mysterieuze neutronenster ontdekt. Het gaat om een zogeheten 'rotating radio transient' - een compacte, snel roterende ster die slechts heel incidenteel een krachtige puls van radiostraling uitzendt. De eerste rotating radio transients (RRATs) werden in 2006 ontdekt; er zijn er pas een stuk of dertig bekend. Waarom de pulsen niet bij elke rotatie van de neutronenster zichtbaar zijn, zoals bij 'gewone' radiopulsars, is niet bekend. Bolyard ontdekte de puls van radiostraling in metingen die verricht zijn met de 100-meter Green Bank-radiotelescoop in West Virginia. Radioastronomen van het National Radio Astronomy Observatory hebben deze metingen beschikbaar gemaakt in een samenwerkingsproject met universiteiten en middelbare scholen in de omgeving, zodat scholieren en studenten ervaring kunnen opdoen met wetenschappelijke projecten en het analyseren van waarnemingsgegevens.
Meer informatie:
High-School Student Discovers Strange Astronomical Object
Green Bank Telescope
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

21 september 2009
De tweede van drie fotomozaïeken van het Melkwegstelsel is gepubliceerd door de Europese Zuidelijke Sterrenwacht (ESO). De opname is samengesteld uit 1200 afzonderlijke foto's, gemaakt door astrofotograaf Stéphane Guisard. Het mozaïek beslaat in totaal 340 miljoen pixels. De nieuwe foto toont de centrale delen van het Melkwegstelsel, met het zeer opvallende, kleurrijke stervormingsgebied Rho Ophiuchi. De Melkwegpanorama's zijn gecreëerd in het kader van het GigaGalaxyZoom-project. Volgende week publiceert ESO de derde en laatste Melkwegfoto.
Meer informatie:
Zooming to the centre of the Milky Way — GigaGalaxy Zoom phase 2
GigaGalaxyZoom
Website van Stéphane Guisard
Hogeresolutieversie (27 MB TIFF)
Filmpje dat inzoomt op M4
Filmpje dat inzoomt op M8
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

17 september 2009
Een internationaal team onder leiding van Leidse sterrenkundigen heeft ontdekt waardoor de twee sterren van dubbelster DI Hercules zo bizar om elkaar heen bewegen. De twee sterren, die in 10 dagen om elkaar heen draaien, liggen zeer verrassend allebei op hun kant met hun draaiingsas bijna 90 graden uit het lood, wat niet voor mogelijk werd gehouden. Het verklaart de rare baanbewegingen die al 30 jaar geleden voor deze dubbelster waren waargenomen, en die zelfs voor Einstein's relativiteitstheorie ooit een probleem vormden. De onderzoekers publiceren hun resultaat donderdag 17 september in Nature. De dubbelster, DI Herculis, staat op een afstand van 2000 lichtjaar in het sterrenbeeld Hercules. Al in het begin van de jaren tachtig van de vorige eeuw zijn er afwijkende baanbewegingen voor deze sterren gevonden, die ogenschijnlijk in strijd zijn met de relativiteitstheorie van Einstein. De relativiteitstheorie voorspelt dat de oriëntatie van de ster- en planeetbanen in de loop van de tijd verandert, een effect dat voor het eerst in 1915 door Albert Einstein werd verklaard voor de baan van Mercurius. Dit betekende toen een grote doorbraak voor zijn relativiteitstheorie. Voor DI Herculis bleken de berekeningen voor dit effect niet te kloppen, waarna is geopperd dat Einstein's theorieën misschien niet gelden onder de extreme omstandigheden van deze dubbelster. De Leidse onderzoekers hebben nu ontdekt waardoor deze discrepantie wordt veroorzaakt, en hebben daarmee het 30 jaar oude raadsel opgelost. "De oorzaak is dat beide sterren zeer ver uit het lood staan, en zelf met hun draaingsas bijna onder een haakse hoek ten opzichte van het baanvlak staan", zegt Simon Albrecht, de Leidse oud-promovendus die sinds kort met een prestigieuze NWO Rubicon fellowship aan het Massachusetts Institute of Technology (MIT) werkt. "Door de snelle rotatie van de sterren zijn deze afgeplat in een richting vrijwel loodrecht op het baanvlak. Deze bizarre configuratie zorgt ervoor dat het relativistische effect wordt tegengewerkt", aldus Albrecht. "Alhoewel het oude raadsel hiermee de wereld is uitgeholpen, zitten we wel met een nieuw probleem", zegt mede-onderzoeker Ignas Snellen. "Hoe komt het dat deze sterren op deze vreemde manier rondtollen? We hebben een redelijk inzicht in het ontstaan van dubbelstersystemen, maar we verwachten dat de rotatie-assen van beide sterren en de baan-as dezelfde richting opstaan." Het antwoord ligt mogelijk in een nog niet waargenomen derde ster in hetzelfde systeem, die de banen van de twee andere sterren heeft verstoord. Nieuw onderzoek zal dit moeten uitwijzen.
Meer informatie:
Origineel persbericht (Nederlandstalig)
Persbericht MIT
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

14 september 2009
In het kader van het GigaGalaxy Zoom project, onderdeel van het Internationaal Jaar van de Sterrenkunde 2009, heeft de Europese Zuidelijke Sterrenwacht (ESO) een 360 graden-panorama van het Melkwegstelsel gepubliceerd. Het panorama is samengesteld uit talloze afzonderlijke opnamen, gemaakt in een periode van enkele maanden door de Franse astrofotograaf Serge Brunier. Omdat de zon en de aarde zich in de buitengebieden van het Melkwegstelsel bevinden, zien we het stelsel in zijaanzicht. De centrale verdikking (met veel oude sterren) en de donkere stofwolken in het vlak van het Melkwegstelsel zijn duidelijk zichtbaar, evenals de twee Magelhaense Wolken, de relatief kleine begeleiders van de Melkweg (rechtsonder).
Meer informatie:
ESO unveils an amazing, interactive, 360-degree panoramic view of the entire night sky
Hogeresolutieversie van het panorama
Video 'Voyage in the Milky Way'
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

9 september 2009
Krachtige magnetische velden spelen een belangrijker rol bij de geboorte van nieuwe sterren dan tot dusver algemeen werd aangenomen. Dat blijkt uit onderzoek van de Amerikaanse astronoom Hua-bai Li en zijn collega's. Zij maten de sterkte en de richting van het magnetisch veld in vijfentwintig compacte wolkjes in stervormingsgebieden op duizenden lichtjaren afstand van de aarde. Uit elk compact wolkje zal in de toekomst een ster ontstaan. Bij dat proces wordt de aantrekkende werking van de zwaartekracht tegengewerkt door magnetische velden en turbulentie. Li en zijn collega's ontdekten dat de magnetische velden van verschillende compacte wolkjes in hetzelfde stervormingsgebied vaak dezelfde oriëntatie vertonen. Dat wijst erop dat turbulentie in zo'n stervormingsgebied geen al te grote rol speelt. Kennelijk is de invloed van krachtige magnetische velden veel groter.
Meer informatie:
Magnetic Fields Play Larger Role in Star Formation than Previously Thought
Vakpublicatie over het onderzoek.
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

3 september 2009
Met de Europese röntgensatelliet XMM-Newton is een witte dwergster ontdekt die binnen enkele miljoenen jaren als supernova zal ontploffen (Science, 4 september). De witte dwerg, het compacte restant van een ster die aan het einde van zijn normale bestaan is gekomen, draait om een relatief nabije ster die de aanduiding HD 49798 draagt. Al in 1997 werd ontdekt dat 'iets' in de omgeving van deze ster röntgenstraling uitzendt. Maar nu pas is duidelijk geworden wat dat is: een witte dwerg dus. Uit metingen met XMM-Newton blijkt dat de dwergster 1,3 maal zo zwaar is als onze zon - ruimschoots zwaarder dan de gemiddelde witte dwerg. Die grote massa, en het feit dat de dwerg bijna vijf keer per minuut om zijn as tolt, wijst er op dat hij bezig is materie van de naburige normale ster op te slokken. Zodra de massa van de witte dwerg de kritieke waarde van 1,4 zonsmassa bereikt, zal hij onder zijn eigen gewicht instorten tot een neutronenster. Dat gaat gepaard met een enorme explosie die op aarde een spectaculaire hemelverschijning zal geven. Nog een miljard nachtjes slapen...
Meer informatie:
XMM-Newton Uncovers A Celestial Rosetta Stone

2 september 2009
Onderzoekers van de universiteit van Georgia (VS) hebben ontdekt dat sommige gaswolken tussen de sterren naftaleen bevatten. Dat is op aarde het belangrijkste bestanddeel van mottenballen. De gaswolken waar het om gaat zenden infraroodstraling op ongebruikelijke golflengten uit, en tot nu toe was onduidelijk door welke specifieke moleculen deze straling wordt geproduceerd. Uit laboratoriumonderzoek is nu gebleken dat een deel van de infraroodstraling afkomstig is van naftaleenmoleculen die van een extra waterstofkern (proton)voorzien zijn. Dat er naftaleen in interstellaire gaswolken zit, komt niet echt als een verrassing. Naftaleenmoleculen bestaan geheel uit waterstof- en koolstofatomen, en beide zijn rijkelijk aanwezig in de ruimte. Overigens kan het naftaleen niet het gehele infraroodspectrum van de gaswolken verklaren. Vermoedelijk komt de rest voor rekening van andere koolwaterstoffen waar zich extra waterstofkernen aan gebonden hebben.
Meer informatie:
University of Georgia researchers show component of mothballs is present in deep-space clouds;

31 augustus 2009
Rond ons Melkwegstelsel cirkelen ten minste enkele tientallen kleinere sterrenstelsels. Het lijkt vrijwel onvermijdelijk dat deze ooit met ons stelsel in botsing komen. Maar heeft dat ook nadelige gevolgen? Volgens sterrenkundigen van Ohio State University niet: ook na zulke botsingen behoudt ons Melkwegstelsel zijn schijfvorm. Wel zou de schijf, die uit honderden miljarden sterren bestaat, in dikte toenemen, mate name langs de buitenrand. Een en ander blijkt uit computersimulaties waarin zo realistisch mogelijk werd nagebootst wat er gebeurt als er een dwergstelsel ter grootte van bijvoorbeeld de Grote Magelhaense Wolk in botsing komt met een spiraalstelsel als het onze. Uit die simulaties blijkt dat zo'n botsing geen eenmalige gebeurtenis is. Het dwergstelsel passeert de schijf van het spiraalstelsel vele malen, en verliest daarbij steeds meer sterren en gas. Het wordt als het ware geabsorbeerd door het grote stelsel.
Meer informatie:
Milky Way Doomed To Be Destroyed By Galactic Bombardment? Probably Not, Study Says

26 augustus 2009
Met de 2,2-meter MPG/ESO-telescoop op de Chileense berg La Silla is een gedetailleerde overzichtsfoto gemaakt van de zogeheten Trifidnevel. De Trifidnevel is een bekende, kleurrijke stellaire kraamkamer in het sterrenbeeld Boogschutter. De hitte en sterrenwinden van de daarin aanwezige jonge sterren hebben het omringende gas en stof hevig in beroering gebracht. De gas- en stofwolken van de Trifidnevel zijn duidelijk verschillend van kleur. De blauwe delen zijn zogeheten reflectienevels, waarin stofdeeltjes het licht van naburige hete, blauwe sterren eenvoudig verstrooien. De rode delen van de nevel zijn emissienevels: deze worden zodanig verhit door de honderden jonge sterren ter plaatse, dat het gas zelf aan het gloeien wordt gebracht. En ten slotte zijn er nog de donkere banden die de Trifidnevel doorkruisen. Dat zijn wolken van gas en stof die bezig zijn met samentrekken, wat uiteindelijk tot de vorming van nieuwe sterren leidt.
Meer informatie:
Trifid Triple Treat;

20 augustus 2009
Met de Japanse Subaru-telescoop op de Mauna Kea (Hawaï) is de chemische samenstelling van de ster BD+44 493 vastgesteld. BD+44 493 is een zogeheten metaalarme ster. Dat betekent dat hij weinig elementen zwaarder dan helium bevat. Zulke sterren moeten volgens de huidige inzichten zijn ontstaan toen het heelal nog vrijwel uitsluitend waterstof en helium bevatte. Zwaardere elementen zijn pas gevormd door de eerste generaties sterren. Dat betekent dus dat BD+44 493, die deel uitmaakt van ons Melkwegstelsel, een zeer oude ster is. Sterrenkundigen zijn zeer geïnteresseerd in zulke sterren, omdat ze inzicht kunnen geven in de eigenschappen van de eerste sterren die ons heelal bevolkten. Er zijn meer van die metaalarme sterren ontdekt, maar BD+44 493 is wel een bijzonder geval: hij is aanzienlijk helderder dan andere sterren van dit type. En dat maakt het mogelijk om, door middel van spectraalonderzoek, heel nauwkeurig zijn samenstelling te onderzoeken. Gebleken is dat, hoewel BD+44 493 vijfduizend keer zo weinig zware elementen bevat als onze zon, hij relatief rijk is aan koolstof. Vermoed wordt dat deze ster is ontstaan uit een wolk van waterstof en helium die verrijkt is met materiaal van een supernova-explosie van een ster van de eerste generatie. Zo'n ster zou namelijk wel veel koolstof bevatten, maar weinig elementen zwaarder dan dat.
Meer informatie:
A Ninth-Magnitude Messenger From The Early Universe

19 augustus 2009
Met de Europese Very Large Telescope (VLT) in Chili zijn nieuwe, gedetailleerde opnamen gemaakt van het stervormingsgebied RCW 38. Dit gebied is enigszins vergelijkbaar met de beroemde Orionnevel: het omvat een sterrenhoop van jonge, hete sterren, omgeven door wolken van gas en stof. Uit de VLT-beelden is onder meer gebleken dat de grote, zware ster IRS2, die in het hart van het stervormingsgebied staat, in werkelijkheid uit twee afzonderlijke sterren bestaat. Het tweetal draait op een onderlinge afstand van slechts 75 miljard kilometer om elkaar. De intense uv-straling van de dubbelster IRS2 zorgt ervoor dat de sterren in zijn naaste omgeving veel minder materie kunnen verzamelen dan in een wat 'rustigere' omgeving het geval zou zijn geweest. Sommige zullen zich wellicht zelfs nooit tot volwaardige sterren kunnen ontwikkelen, en bij andere zal de planeetvorming worden bemoeilijkt.
Meer informatie:
A Look into the Hellish Cradles of Suns and Solar Systems

13 augustus 2009
De Amerikaanse Fermi Gamma-ray Space Telescope heeft energierijke gammastraling waargenomen die afkomstig is uit de bolvormige sterrenhoop 47 Tucanae. De ontdekking wordt deze week bekendgemaakt in Science. De gammastraling is zo goed als zeker afkomstig van tientallen millisecondepulsars in de bolhoop: kleine, compacte en supersnel roterende neutronensterren. Eerder ontdekte de Fermi-ruimtetelescoop van een aantal bekende (en dichterbij gelegen) millisecondepulsars ook al gammastraling. Daarnaast zijn tot nu toe zestien 'gamma-pulsars' gevonden: pulsars die niet zichtbaar zijn met optische telescopen of radiotelescopen, maar wel gammastraling uitzenden. Hoe de gammastraling wordt opgewekt is nog niet precies bekend. Wel lijkt alles erop te wijzen dat vooral jonge pulsars een groot deel van hun energie op deze extreem korte golflengten uitzenden. Millisecondepulsars zijn weliswaar juist extreem oud, maar omdat hun rotatie sterk is versneld door materie-overdracht van een begeleidende ster gedragen ze zich in veel opzichten als jonge pulsars.
Fermi Gamma-ray Space Telescope
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

18 augustus 2009
Wetenschappers van het U.S. Naval Research Laboratory hebben de eerste resultaten gehaald uit de Long Wavelength Demontrator Array. Dat is een bescheiden voorloper van de Long Wavelength Array (LWA), die uiteindelijk uit 13.000 vaste radio-antennes zal bestaan en vergelijkbaar is met de LOFAR-array in het noorden van Nederland. Op dit moment bestaat de array uit maar twee prototype-antennes waarmee de radiostraling opgevangen van de naar schatting 300 jaar oude supernovarest Cassiopeia A (Cas A). Cas A is een van de helderste radiobronnen aan de hemel, maar de intensiteit van zijn radiostraling neemt wel geleidelijk af. Eerder waren met conventionele radioschotels al aanwijzingen gevonden dat de intensiteit van Cas A op lage radiofrequenties (= lange golflengten) langzamer en onregelmatiger afneemt dan op hogere frequenties. Met de LWA-testopstelling is dat nu bevestigd. Nader onderzoek zal moeten uitwijzen of de variaties in dit golflengtegebied een willekeurig karakter hebben of dat er een periodiciteit in de langgolvige radiostraling zit. De oorzaak wordt gezocht in de eigenschappen van het gebied rond Cas A, waar de schokgolven van de ontploffende ster op materie in de omgeving zijn gestuit.
Meer informatie:
Scientists make first discovery using revolutionary long wavelength demonstrator array

12 augustus 2009
De energierijke straling van een zware ster veroorzaakt schokgolven en verdichtingen in een grote wolk van koel waterstofgas, waardoor in het binnenste van die wolk honderden nieuwe, lichtere sterren ontstaan. Dit proces van 'getriggerde stervorming' is voor het eerst op grote schaal waargenomen in het stervormingsgebied Cepheus B, op ongeveer 2400 lichtjaar afstand van de aarde. In de koude, donkere moleculaire wolk ontstaan op grote schaal nieuwe sterren, waarvan de leeftijden uiteenlopen van enkele miljoenen jaren tot een paar honderd miljoen jaar. Het stervormingsgebied is uitgebreid bestudeerd met twee ruimtetelescopen: het Chandra X-ray observatory en de Spitzer Space Telescope. Op basis van de rontgenwaarnemingen van Chandra konden sterrenkundigen de jonge sterren in het stervormingsgebied selecteren: pasgeboren sterren vertonen meer acitiviteit waarbij energierijke rontgenstraling geproduceerd wordt. De infraroodwaarnemingen van Spitzer lieten vervolgens zien welke van die sterren door stofschijven worden omgeven. Zulke protoplanetaire schijven komen uitsluitend bij de allerjongste sterren voor. Uit de ruwe leeftijdsbepalingen die op deze manier zijn verkregen, blijkt duidelijk dat er zich een geboortegolf van nieuwe sterren door de wolk heeft voortgeplant. Die wordt grotendeels veroorzaakt door een zware ster die zich buiten de moleculaire wolk bevindt. De ontdekking van grootschalige 'getriggerde stervorming' is op 10 juli gepubliceerd in The Astrophysical Journal.
Meer informatie:
Space Telescopes Find Trigger-Happy Star Formation
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

5 augustus 2009
Een merkwaardig neveltje in het sterrenbeeld Carina (de Kiel) wordt gemodelleerd door een dubbelster. Het neveltje is gecentreerd rond de reuzenster HD 87643, en bestaat uit materiaal dat door die ster de ruimte in is geblazen. Die sterrenwind is nog steeds actief, met als gevolg dat het neveltje bijzondere tentakelachtige uitlopers vertoont. Eerder onderzoek aan de nevel doet vermoeden dat er eens in de 15 à 50 jaar extra veel materiaal door de ster wordt uitgestoten. De oorzaak daarvan was tot nu toe onbekend. Europese onderzoekers hebben HD 87643 nu echter in detail bestudeerd met de Very Large Telescope (VLT) op de bergtop La Silla in Noord-Chili. Daarbij is niet alleen gebruik gemaakt van adaptieve optiek om atmosferische trillingen te compenseren, maar ook van interferometrie: het onderling koppelen van verschillende VLT-telescopen om een extreem hoge beeldscherpte te bereiken. Het blijkt dat de ster in werkelijkheid een dubbelster is. De twee draaien eens in de 20 à 50 jaar om elkaar heen op een gemiddelde onderlinge afstand die ongeveer gelijk is aan de afstand tussen de zon en de verre dwergplaneet Pluto. De begeleider wordt omgeven door een stofschil; het gehele dubbelstersysteem ligt zelf weer ingebed in een afgeplatte schijf van stof. Vermoedelijk is er eens per omloop sprake van een periodieke verstoring van dat materiaal. De resultaten van het onderzoek worden gepubliceerd in Astronomy and Astrophysics. De groothoekopname van HD 87643 en zijn omgeving is gemaakt met de Wide Field Imager op de 2,2-meter telescoop van de ESO-sterrenwacht op La Silla.
Meer informatie:
Double Engine for a Nebula
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

29 juli 2009
Twee teams van sterrenkundigen hebben, met behulp van de Europese Very Large Telescope (VLT), ontdekt dat de heldere ster Betelgeuze enorme hoeveelheden gas uitstoot. Op de tot nu toe scherpste opnamen van de ster is een gaspluim te zien die bijna zo groot is als ons zonnestelsel. De rode 'superreus' Betelgeuze is een van de grootste en helderste sterren die we kennen: hij is bijna duizend keer zo groot als de zon en straalt 100.000 keer zo veel licht uit. Deze cijfers wijzen erop dat de ster het einde van zijn bestaan nadert. Sterren als Betelgeuze 'leven' slechts enkele miljoenen jaren en exploderen dan als supernova. Maar voor het zo ver is, stoten de rode superreuzen al grote hoeveelheden materie uit: ongeveer één zonsmassa in slechts 10.000 jaar. De VLT-beelden laten zien dat deze uitstoot van materie niet gelijkmatig alle kanten op gaat. Uit nader onderzoek blijkt dat de oorzaak van deze ongelijkmatige uitstoot gezocht moet worden in de ster zelf. In de atmosfeer van Betelgeuze gaan reusachtige gasbellen hevig op en neer. Volgens de sterrenkundigen staan deze grootschalige gasverplaatsingen aan de basis vande waargenomen uitstoot van materie.
Meer informatie:
Sharpest views of Betelgeuse reveal how supergiant stars lose mass

20 juli 2009
De Helixnevel is met een afstand van 710 lichtjaar een van de meest nabije planetaire nevels. Met de Subaru-telescoop op Hawaï zijn delen van deze nevel ongekend gedetailleerd in beeld gebracht. Planetaire nevels ontstaan als een lichte ster, zoals onze zon, aan het eind van zijn leven zijn buitenlagen afstoot. Dat gebeurt niet explosief, zoals bij een supernova, maar heel geleidelijk: in de loop van tien- tot honderdduizenden jaren. In het uitgestoten materiaal van de Helixnevel zijn talrijke komeetvormige klonten te zien, waarvan de oorsprong tot nog toe onduidelijk is. Ze zijn stuk voor stuk miljarden kilometers groot en tezamen bevatten ze ongeveer één zonsmassa materie. Uit het onderzoek met de Subaru-telescoop blijkt dat de klonten moleculaire waterstof bevatten, wat opmerkelijk is, omdat waterstofmoleculen onder invloed van ultraviolette straling uit de ruimte gemakkelijk uiteenvallen. De aanwezigheid van de moleculen wijst erop dat ze worden afgeschermd door stof en ander gas. De komeetachtige vorm is het resultaat van de geleidelijke verdamping van het klontmateriaal onder invloed van de sterke sterrenwind en straling van de stervende ster in het hart van de nevel. Anders dan op eerdere opnamen in zichtbaar licht, zijn op de nieuwe nabij-infraroodbeelden van de Helixbeelden tienduizenden van deze klonten te zien. Ze bevinden zich ook nog op grotere afstanden van de ster dan tot nog toe bekend was. En daarbij vertonen ze hetzelfde kenmerk als de (veel kleinere) kometen in ons zonnestelsel: hoe verder van de ster, des te kleiner hun staart van verdampingsmateriaal.
Meer informatie:
A Fireworks Display in the Helix Nebula
Scientists discovers 'firework' display in Helix Nebula

16 juli 2009
De ESO heeft een nieuwe overzichtsopname gepresenteerd van het hemelgebied rond de Adelaarnevel. Dat is het stervormingsgebied rond de stofzuilen die prominent op de overbekende Hubble-opname te zien zijn. De Adelaarnevel bevindt zich op een afstand van 7000 lichtjaar in de richting van het sterrenbeeld Slang. In het gebied bevindt zich een sterrenhoop van jonge, hete sterren - NGC 6611 - die met hun intense straling het gas en stof uit hun omgeving verdrijven. Alleen in de stofzuilen is de gasdichtheid groot genoeg om deze 'stralingserosie' te weerstaan. Binnen enkele miljoenen jaren zullen ook hier nieuwe sterren ontstaan. De nieuwe ESO-foto, gemaakt met de 2,2-meter telescoop op La Silla (Chili), toont een veel groter gebied rond de stofzuilen dan eerdere opnamen van de Adelaarnevel.
Meer informatie:
An Eagle of Cosmic Proportions

8 juli 2009
Amerikaanse onderzoekers hebben een raadsel opgelost dat tot de speculatie heeft geleid dat een bepaald soort gammastraling in ons Melkwegstelsel, zoals waargenomen met de Europese satelliet INTEGRAL, afkomstig is van (overigens onwaarneembare) donkere materie. De onderzoekers hebben vastgesteld dat de bron van de gammastraling waarschijnlijk ligt bij de positronen (positief geladen elektronen) die vrijkomen bij supernova-explosies. Als een positron in de ruimte op een gewoon elektron stuit, annihileren de beide deeltjes elkaar. En daarbij komt gammastraling met een specifieke golflengte vrij. Maar anders dan tot nog toe werd aangenomen, blijken de meeste annihilaties niet in de directe omgeving van de exploderende sterren te gebeuren. Door hun enorme snelheden - dicht in de buurt van de lichtsnelheid - leggen de meeste positronen duizenden lichtjaren af voordat ze een elektron ontmoeten. De kans op zulke deeltjesbotsingen is het grootst in het kerngebied van het Melkwegstelsel, waar de materiedichtheid het grootst is. Vandaar dat dit type gammastraling juist uit die contreien komt.
Meer informatie:
Astrophysicists Solve Mystery In Milky Way Galaxy

7 juli 2009
De Omeganevel is een oogverblindende kraamkamer van sterren op een afstand van ongeveer 5500 lichtjaar. In deze ruwweg 15 lichtjaar metende wolk van gas en stof zijn de afgelopen paar miljoen jaar talrijke zware, hete sterren geboren. Door de intense straling en sterrenwind van deze sterren is een opmerkelijk streperige structuur in het gas ontstaan. Die structuur is nu in al haar glorie vastgelegd met het EMMI-instrument (een gecombineerde camera/spectrograaf) dat aan de 3,58-meter New Technology Telescope (NTT) in Chili is gekoppeld. De pasteltinten op de foto zijn het gevolg van de aanwezigheid van verschillende soorten gas (grotendeels waterstof, maar ook zuurstof, stikstof en zwavel) die door de intense uv-straling van de jonge, hete sterren aan het gloeien worden gebracht.
Meer informatie:
New portrait of Omega Nebula's glistening watercolours

2 juli 2009
Op infraroodfoto's van de Helixnevel, gemaakt met de Japanse Subaru-telescoop op Mauna Kea, Hawaii, zijn talloze relatief kleine condensaties van moleculair gas en stof gevonden die op het eerste gezicht doen denken aan aards vuurwerkspektakel. De Helixnevel, op 710 lichtjaar afstand in het sterrenbeeld Waterman, is de dichtstbijzijnde planetaire nevel - de langzaam uitdijende gasschil die de ruimte in is geblazen door een zonachtige ster die aan het eind van zijn leven is gekomen. Met de Hubble Space Telescope werden eerder al kleine condensaties ('knopen') in de nevel ontdekt, die een opmerkelijk komeet-achtig uiterlijk vertoonden. Op de nieuwe infraroodopnamen zijn er veel meer te zien. Ze blijken overal in de nevel voor te komen, en bovendien tot op veel grotere afstand van de centrale ster dan tot dusver werd aangenomen. De 'knopen' bevatten onder andere waterstofmoleculen (H2), die intact blijven doordat ze in de condensaties van gas en stof afgeschermd worden voor de energierijke ultraviolette straling van de centrale ster. Naar schatting komen er in de Helixnevel in totaal zo'n veertigduizend 'knopen' voor, met een gezamelijke massa gelijk aan dertigduizend aardmassa's. Hoe ze ontstaan is overigens nog steeds niet opgehelderd. Met echt explosief vuurwerk heeeft het in elk geval niets te maken: de vorming van een planetaire nevel neemt vele tienduizenden of honderdduizenden jaren in beslag.
Meer informatie:
A Fireworks Display in the Helix Nebula
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

2 juli 2009
Met de Amerikaanse Fermi-ruimtetelescoop is een nieuwe klasse van pulsars ontdekt. Pulsars zijn de snel roterende, compacte overblijfselen van geëxplodeerde sterren. Er zijn er ongeveer 1800 bekend; de meeste zijn ontdekt met behulp van radiotelescopen. De gammatelescoop aan boord van de Fermi-kunstmaan heeft nu echter gammapulsars ontdekt, die geen waarneembare radiostraling uitzenden. In korte tijd werden er zestien gevonden in het Melkwegstelsel. Ook van acht zeer snel roterende 'millisecondepulsars' is gepulste gammastraling gedetecteerd. De ontdekking, die op 2 juli gepubliceerd is op Science Express, doet vermoeden dat er vele honderden tot nu toe onbekende gammapulsars in het Melkwegstelsel moeten zijn. Dertien van de zestien gammapulsars blijken inderdaad samen te vallen met ongeïdentificeerde bronnen van gammastraling die in de jaren negentig gevonden werden door het EGRET-instrument aan boord van NASA's Compton Gamma Ray Observatory. Mogelijk zijn de meeste ongeïdentificeerde EGRET-bronnen gammapulsars. Hoewel de uitgezonden gammastraling extreem energierijk is, worden op aarde toch slechts af en toe gammafotonen opgevangen van deze snel roterende sterren. Alleen dankzij uitgebreide computeranalyse van de Fermi-metingen slaagden astronomen erin om het pulsgedrag van de gammastraling te achterhalen.
Meer informatie:
NASA's Fermi Telescope reveals a population of radio-quiet gamma-ray pulsars
Persbericht NASA
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

1 juli 2009
In de beroemde Orionnevel, een geboorteplaats van nieuwe sterren op 1300 lichtjaar afstand van de aarde, is een dubbel zonnestelsel-in-wording ontdekt. Het gaat om twee jonge, relatief lichte sterren die eens in de paar duizend jaar om elkaar heen draaien, op een onderlinge afstand van ongeveer zestig miljard kilometer. Rond een van de sterren was door de Hubble Space Telescope al een afgeplatte schijf van gas en stof ontdekt, waaruit in de toekomst een planetenstelsel kan ontstaan. Met de Submillimeter Array, een netwerk van schotelantennes op de 4200 meter hoge vulkaantop Mauna Kea op Hawaii, is nu ontdekt dat de begeleidende ster ook door zo'n protoplanetaire schijf wordt omgeven. Het is voor het eerst dat een dubbelster is gevonden waarvan beide componenten in de toekomst mogelijk door planeten worden vergezeld. De ontdekking is gepubliceerd in Astrophysical Journal Letters.
Meer informatie:
A Pair of Solar Systems in the Making
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

1 juli 2009
Met de Europese APEX-telescoop op de 5000 meter hoge Chajnantor-vlakte in Noord-Chili is een extreem gedetailleerde kaart gemaakt van de verdeling van koud stof in het Melkwegstelsel. APEX (Atacama Pathfinder EXperiment) is een schotelantenne waarmee kosmische submillimeterstraling wordt waargenomen. Die straling is voor een belangrijk deel afkomstig van koude stofwolken waaruit in de toekomst nieuwe sterren ontstaan. Op de stofkaart van het Melkwegstelsel zijn duizenden verdichtingen zichtbaar - de geboorteplaatsen van nieuwe sterren. Met het internationale ALMA-observatorium (Atacama Large Millimeter Array), dat momenteel in aanbouw is op de Chajnantor-vlakte, zullen vergelijkbare waarnemingen in de toekomst nog veel nauwkeuriger worden uitgevoerd. De APEX-kaart (ATLASGAL geheten, APEX Telescope Large Area Survey of the GALaxy) beslaat 95 vierkante graden aan de hemel.
Meer informatie:
Astronomer's new guide to the galaxy: largest map of cold dust revealed
APEX
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

25 juni 2009
Onderzoekers van de universiteit van Zürich hebben een geavanceerde computersimulatie gemaakt die de geboorte van ons Melkwegstelsel nabootst. De sterrenkundigen hebben alle basisingrediënten (kleine protostelsels, gaswolken, donkere materie) in het model opgenomen, en het model vervolgens laten berekenen waar de interacties (zwaartekrachtsaantrekking, schokgolven) tussen deze ingrediënten uiteindelijk toe leiden. Het resultaat is een sterrenstelsel dat qua massa en vorm verbluffend veel op ons Melkwegstelsel lijkt. Toch is het model niet volmaakt: de centrale verdikking van het stelsel, waar enorme aantallen sterren verzameld zijn, bevat ongeveer drie keer zo veel materie als die van het echte Melkwegstelsel.
Meer informatie:
Baby Milky Way Modeled

25 juni 2009
Utrechtse astronomen hebben voor het eerst metingen verricht die direct laten zien dat supernovaresten uitstekende deeltjesversnellers zijn. In hun onderzoek, dat donderdag op Science Express is gepubliceerd, hebben ze gegevens van ESO's Very Large Telescope gecombineerd met die van NASA's röntgensatelliet Chandra. De astronomen keken naar een ster die explodeerde in het jaar 185, en is waargenomen door Chinese astronomen. Deze supernovarest, RCW 86, staat op 8200 lichtjaar afstand in de richting van het sterrenbeeld Circinus ('Passer'). Met behulp van de Europese Very Large Telescope in Chili deden Helder, Vink en collega's metingen aan de temperatuur van het gas direct achter de schokgolf die door de supernova-explosie wordt gevormd. Ze bepaalden ook de snelheid van de schokgolf door twee opnames van Chandra te vergelijken. Ze ontdekten dat de schokgolf beweegt met 10 tot 30 miljoen kilometer per uur. De temperatuur van het gas blijkt 30 miljoen graden Celsius te zijn. Dat is veel minder heet dan de minimaal 500 miljoen graden Celsius die op basis van de snelheid van de schokgolf zou worden verwacht. Deze ontbrekende energie is de energie die zorgt voor de versnelling van de kosmische deeltjes.
Meer informatie:
Origineel persbericht (Nederlandstalig)
Milky Way's super-efficient particle accelerators caught in the act

23 juni 2009
Franse sterrenkundigen hebben voor het eerst een magnetisch veld waargenomen bij de ster Wega. Het spectrum van de ster blijkt namelijk de dubbele spectraallijnen te vertonen die kenmerkend zijn voor het zogeheten Zeemaneffect. Wega is een heldere, nabije ster die tweemaal zo zwaar is als de zon. Dat hij een magnetisch veld heeft, komt niet echt als een verrassing: overal waar stromingen van geladen deeltjes zijn, kunnen magnetische velden optreden. Maar onduidelijk was nog hoe sterk het magnetische veld van sterren zwaarder dan de zon zou zijn. Er is vaak geprobeerd om deze velden te meten, maar dat was tot nog toe niet gelukt. De sterkte van het magnetische veld van Vega blijkt vergelijkbaar te zijn met dat van de aarde en de zon. Het lijkt aannemelijk dat ook andere zware sterren zo'n magnetisch veld hebben, maar dat detectie daarvan door hun grote afstand wordt bemoeilijkt.
Meer informatie:
Magnetic field on bright star Vega

23 juni 2009
Met de 'deeltjestelescopen' van het Pierre Auger-observatorium in Argentinië zijn aanwijzingen gevonden dat de meest energierijke kosmische straling voor een belangrijk deel uit ijzerkernen bestaat in plaats van protonen. Kosmische straling ontstaat bij explosieve gebeurtenissen in het heelal, zoals supernova-explosies. Dat daarbij ijzerkernen de ruimte in worden geschoten, is op zich niet zo verrassend. Maar aangenomen werd dat zulke zware atoomkernen zó vaak bij botsingen betrokken zullen zijn, dat maar weinige intact de aarde bereiken. Met Auger is nu dus echter toch vastgesteld dat het aantal ijzerkernen bij zeer hoge energieën sterk oploopt. Onduidelijk is nog welke specifieke gebeurtenissen de bronnen van deze atoomkernen zijn. Bovendien zal nog moeten worden verklaard waarom een andere detector van kosmische straling, de Amerikaanse High Resolution Fly's Eye, bij deze hoge energieën alleen protonen heeft gedetecteerd.
Meer informatie:
Iron-Ic Twist Deepens Cosmic Ray Puzzle

16 juni 2009
Een internationaal team van astronomen, onder leiding van UvA-sterrenkundige Nanda Rea, heeft een nieuwe magnetar ontdekt. Van dit zeldzame type neutronenster zijn er slechts 15 bekend. De ontdekking wordt binnenkort gepubliceerd in Monthly Notices of the Royal Astronomical Society. Op 22 augustus 2008 kreeg NASA's Swift-satelliet een automatische melding van een gigantische uitbarsting van röntgenstraling. Slechts 12 uur later richtten Rea en collega's ESA's XMM-Newton röntgentelescoop op de bron en konden ze de meest gedetailleerde spectra ooit opnemen tijdens het verloop van een magnetar-uitbarsting. Tijdens de meer dan vier maanden durende uitbarsting werden ook honderden kleinere erupties geregistreerd. De door Rea en collega's ontdekte magnetar, SGR 0501+4516, staat op zo'n 15.000 lichtjaar van de aarde en was onbekend voordat de uitbarsting zijn bestaan verried. Zo'n uitbarsting vindt plaats als het instabiele magnetische veld de korst van de ster vervormt waardoor materie in een zeer gewelddadige vulkanische eruptie naar buiten wordt gespuwd. Dit materiaal interacteert vervolgens met het magnetische veld, met nog meer vrijkomende energie als gevolg. De gammatelescoop Integral ontdekte deze hoog-energetische straling vijf dagen na de initiële uitbarsting. Binnen tien dagen was deze straling weer verdwenen. Neutronensterren zijn de overblijfselen van zware sterren en bestaan voor het grootste deel uit neutronen. Een neutronenster heeft een diameter van 20 km, maar is zwaarder dan de zon. Een theelepel neutronenster-materiaal weegt ongeveer 100 miljoen ton. Andere karakteristieke eigenschappen van een neutronenster zijn een snelle rotatie en een sterk magnetisch veld. Magnetars vormen een aparte klasse van neutronensterren. Magnetars zijn jonge neutronensterren met een ultra-sterk magnetisch veld, zo'n 10 miljard keer sterker dan dat van de aarde. Ze vormen de krachtigste magneten in de kosmos. SGR 0501+4516 is een nieuwe zogeheten soft gamma-ray repeater (SGR). Rea en haar team hebben vervolgwaarneemtijd gekregen op de XMM-Newton en zullen volgend jaar SGR 0501+4516 in kalmere toestand opnieuw gaan bestuderen.
Meer informatie:
Origineel persbericht (Nederlandstalig)
Persbericht ESA (Engelstalig)
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl;

10 juni 2009
Sterrenkundigen van de Isaac Newton Group of Telescopes (ING) op het Canarische eiland La Palma hebben voor het eerst een zogeheten elektronenmultiplicatordetector ingezet voor sterrenkundige waarnemingen. Deze ccd-detector is zeer geschikt om snel verlopende hemelobjecten te bestuderen zoals cataclysmische veranderlijken. Tot deze laatste categorie behoort onder meer het object SDSSJ143317.78+101123.3: een dubbelster bestaande uit een witte dwerg en een andere dwergster. De twee draaien in slechts 78 minuten om elkaar, dus is het bij het opnemen van een spectrum van de dubbelster zaak om zo kort mogelijke opnametijden te realiseren. Door de nieuwe cdd-detector, QUCAM2 geheten, te combineren met de nauwkeurige ISIS-spectrograaf van de William Herschel-telescoop, konden de bewegingen van de beide sterren zeer nauwkeurig gemeten worden. Daarbij blijkt dat de begeleider van de witte dwerg niet zo maar een dwergster is maar een bruine dwerg - een ster die te weinig massa heeft om door middel van kernfusie energie te produceren.
Meer informatie:
First Spectroscopic Observations Using an Electron-Multiplying CCD

10 juni 2009
Sterrenkundigen hebben, met behulp van de infraroodsatelliet Spitzer, eindelijk pasgeboren sterren ontdekt in het hart van ons Melkwegstelsel. Het melkwegcentrum wemelt van de sterren en gaswolken, en precies in het midden staat ook nog een superzwaar zwart gat. De omstandigheden zijn er - op z'n zachtst gezegd - niet erg gunstig voor de vorming van nieuwe sterren. Hevige sterrenwinden, krachtige schokgolven en andere factoren zitten het samentrekken van gaswolken tot sterren flink dwars. Toch blijkt uit de aanwezigheid van kortlevende, zware sterren in dit gebied al dat stervorming hier niet onmogelijk kan zijn. Maar door het rijkelijk aanwezige stof waren er nog nooit pasgeboren sterren waargenomen. Tot nog toe dan, want met Spitzer is het alsnog gelukt: na het uitpluizen van een catalogus met een miljoen objecten, kwamen honderd kandidaatsterren naar voren, waarvan er welgeteld drie alle kenmerken van zeer jonge sterren vertonen. De drie babysterren zijn minder dan een miljoen jaar oud.
Meer informatie:
Baby Stars Finally Found In Jumbled Galactic Center

9 juni 2009
Sterrenkundigen hebben, met behulp van de Submillimeter Array op Hawaï, een compacte kern ontdekt in een donkere wolk van gas en stof op 23.000 lichtjaar van de aarde. Vermoed wordt dat de kern, die nog ijskoud is en verder geen bijzondere activiteit vertoont, de voorloper is van één of meerdere zware sterren. Binnen een volume dat kleiner is dan de Oortwolk van kometen die ons zonnestelsel omhult, bevindt zich maar liefst 120 zonsmassa's aan materie. Uit recent theoretisch onderzoek en computersimulaties blijkt dat een compacte kern als deze binnen 50.000 jaar zware sterren kan vormen.
Meer informatie:
A Sleeping Giant: The Submillimeter Array Finds A Massive Core In A Cold Dark Cloud

9 juni 2009
Duitse en Spaanse sterrenkundigen denken dat de nu nog sterloze, donkere gaswolk Barnard 68 (B68) op het punt staat om in te storten en een nieuwe ster te vormen. B68 bevindt zich op een afstand van ongeveer 400 lichtjaar en is rijk aan stof. Vandaar dat de wolk het licht van achterliggende sterren tegenhoudt. Uit onderzoek van de dichtheidsverdeling van de gaswolk blijkt dat hierin ongeveer twee zonsmassa's aan materie aanwezig is. Even verderop bevindt zich een tweede, kleinere wolk die goed is voor nog eens 0,2 zonsmassa materie. De beide gaswolken lijken elkaar te naderen en dat zou er volgens de onderzoekers toe kunnen leiden dat de grote wolk al binnen afzienbare tijd - 200.000 jaar of daaromtrent - zou kunnen samentrekken en een nieuwe ster gaat vormen. Een en ander blijkt uit een computermodel waarmee de situatie rond B68 is nagebootst.
Meer informatie:
Birth of a star predicted

9 juni 2009
Betelgeuze, de heldere rode ster in het sterrenbeeld Orion, is de afgelopen vijftien jaar aanzienlijk kleiner geworden. Tot die conclusie komen onderzoekers van de universiteit van Californië in Berkeley. Zij houden de afmetingen van de ster, die overigens nog steeds zo groot is dat hij ons hele zonnestelsel tot aan de baan van Jupiter zou kunnen vullen, al geruime tijd in de gaten met de zogeheten Infrared Spatial Interferometer. Uit deze metingen blijkt dat Betelgeuze sinds 1993 met maar liefst 15 procent gekrompen is, en dat dit proces aan het versnellen is. Eigenaardig genoeg is zijn helderheid daarbij niet waarneembaar kleiner geworden. Onduidelijk is nog hoe lang deze krimp zal blijven doorgaan en waardoor hij wordt veroorzaakt. Eén mogelijkheid is dat de metingen worden beïnvloed door reusachtige opstijgende bellen gas uit het inwendige van de ster die ertoe zouden kunnen leiden dat zijn oppervlak soms plaatselijk opbolt. Maar omdat Betelgeuze er heel symmetrisch uitziet, moet de ware oorzaak misschien toch elders worden gezocht.
Meer informatie:
Red giant star Betelgeuse is mysteriously shrinking

9 juni 2009
Amerikaanse sterrenkundigen hebben vastgesteld dat sterren van een pas in 2003 ontdekt type - de zogeheten ultrakoele subdwergen - heel andere banen binnen het Melkwegstelsel volgen dan normale sterren. Ultrakoele subdwergen hebben opmerkelijk lage temperaturen en bevatten weinig elementen zwaarder dan waterstof en helium. De kleine sterren zijn in sommige gevallen maar net iets groter dan een bruine dwerg ('mislukte ster'). Ze produceren ook maar weinig licht, wat er ongetwijfeld toe heeft bijgedragen dat er nog maar enkele tientallen van ontdekt zijn. Toch viel het Adam Burgasser van het Massachusetts Institute of Technology op dat veel van die sterretjes een bijzonder hoge baansnelheid hebben. Uit nadere analyse blijkt nu dat de ultrakoele subdwergen niet alleen heel snel zijn, maar ook de meest vreemde banen hebben. Sommige volgen langgerekte trajecten die hen naar het hart van het Melkwegstelsel voeren, andere wagen zich juist heel ver naar buiten. Bovendien bevinden de ultrakoele subdwergen zich vaak duizenden lichtjaren boven of onder de schijf van het Melkwegstelsel, waar bijna alle andere sterren te vinden zijn. Berekeningen laten zien dat de ultrakoele subdwergen eigenlijk thuishoren in de zogeheten halo - het ijle omhulsel - van ons Melkwegstelsel, waar de oudste populatie van sterren te vinden is. Eén van de onderzochte sterren zou zelfs een bezoeker van een ander sterrenstelsel kunnen zijn. Deze ster, 2MASS 1227-0447 geheten, waagt zich tot op 200.000 lichtjaar van het melkwegcentrum.
Meer informatie:
Ultracool stars take 'wild rides' around, outside the Milky Way

8 juni 2009
Sterrenkundigen van de universiteit van Californië in Santa Cruz hebben een nieuwe techniek ontwikkeld om de leeftijden van milliseconde-pulsars (snel rondtollende neutronensterren) te bepalen. De standaardmethode voor de bepaling van pulsarleeftijden geeft onbetrouwbare resultaten, vooral bij de snelst rondtollende pulsars. Gewone pulsars draaien een paar keer per seconde om hun as en vertragen in de loop van hun bestaan. Maar milliseconde-pulsars roteren honderd keer zo snel: ze worden 'aangezwengeld' doordat ze materie van een begeleidende ster naar zich toe trekken. Doorgaans wordt de leeftijd van een pulsar geschat door naar twee parameters te kijken: de periode tussen opeenvolgende pulsen en de snelheid waarmee de pulsar vertraagt. De Californische sterrenkundigen hebben aangetoond dat deze methode niet geschikt is voor milliseconde-pulsars: de schatting kan er zo maar miljarden jaren naast zitten. Om tot betere resultaten te komen hebben zij extra parameters aan de methode toegevoegd.
Meer informatie:
New Technique Improves Estimates Of Pulsar Ages

4 juni 2009
Een zware, compacte sterrenhoop in de kern van ons Melkwegstelsel blijkt verrassend normaal te zijn waar het gaat om de relatieve hoeveelheden zware en lichte sterren. Europese astronomen hebben met de Very Large Telescope in Noord-Chili gedetailleerde waarnemingen verricht aan de Arches-sterrenhoop, op 25.000 lichtjaar afstand in het sterrenbeeld Boogschutter. Arches is de zwaarste en meest compacte sterrenhoop in het Melkwegstelsel. De totale massa is dertigduizend zonsmassa's, en de sterdichtheid - met duizend sterren in een kubieke lichtjaar - is één miljoen keer zo groot als in de omgeving van de zon. De sterrenhoop bevindt zich in de directe omgeving van het superzware zwarte gat in de kern van het Melkwegstelsel, en astronomen hielden er rekening mee dat de geboorte van de sterrenhoop daardoor anders zou zijn verlopen dan normaal. Uit de gedetailleerde infraroodfoto's en -metingen (waarbij gebruik werd gemaakt van adaptieve optiek om te compenseren voor storende trillingen in de aardse dampkring) blijkt echter dat de Arches-sterrenhoop dezelfde relatieve hoeveelheden zware en lichte sterren vertoont als kleinere sterrenhopen elders in het Melkwegstelsel. De zwaarste ster in de sterrenhoop is ongeveer 120 keer zo zwaar als de zon. De resultaten van het onderzoek verschijnen in het Europese vakblad Astronomy & Astrophysics.
Meer informatie:
Stellar family in crowded, violent neighbourhood proves to be surprisingly normal
Vakpublicatie over het onderzoek
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

22 mei 2009
Astronomen hebben voor het eerst niet-radiale trillingen met een vrij lange levensduur waargenomen in rode reuzen. Ze deden dit met behulp van ultraprecieze metingen van de helderheidsvariaties in deze sterren. Het resultaat, dat deze week in Nature is gepubliceerd, opent de weg naar onderzoek aan de inwendige structuur van rode reuzen. Een Europees team van astronomen, onder wie de Nederlandse sterrenkundige Saskia Hekker (Universiteit van Birmingham/KU Leuven/Koninklijke Sterrenwacht België), heeft de helderheid van rode reuzen gedurende vijf maanden onafgebroken gemeten met de CoRoT-satelliet. Op basis van deze metingen hebben zij kunnen aantonen dat de periodes van de helderheidsvariaties, veroorzaakt door stertrillingen, over lange tijd hetzelfde blijven. De aanwezigheid van niet-radiale trillingen kon worden afgeleid uit de specifieke verhoudingen tussen de verschillende waargenomen periodes.
Meer informatie:
Origineel persbericht (Nederlandstalig)
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

21 mei 2009
Met een internationaal team sterrenkundigen hebben Jason Hessels en Joeri van Leeuwen (ASTRON/UvA) een uniek dubbelstersysteem ontdekt dat het 'ontbrekende puzzelstuk' is in de geboorte van de snelst draaiende sterren in ons heelal: milliseconde pulsars. Ze publiceren dit vandaag in Science. Pulsars zijn extreem compacte neutronensterren, die overblijven nadat zware sterren aan het eind van hun leven zijn ontploft in een supernova. Hun sterke magneetvelden vormen bundels radiostraling die als een vuurtoren rondzwiepen. Bij hun geboorte roteren pulsars enkele tientallen malen per seconde, daarna vertragen ze. 'Vreemd genoeg draaien sommige heel oude pulsars honderden keren per seconde rond. We vermoedden dat die snelle rotatie wordt veroorzaakt doordat een begeleidende ster een draaikolk van materie op de neutronenster dumpt. Pas wanneer er geen materie van de begeleidende ster meer bijkomt, breekt de radiostraling door en wordt de sterk versnelde radiopulsar zichtbaar', zo licht Van Leeuwen toe. Hij deed de waarnemingen waaruit de baan van de dubbelster werd bepaald. Dit vermoeden lijkt nu te zijn bevestigd met de waarneming van een dubbelstersysteem dat 4000 lichtjaar van ons is verwijderd.
Meer informatie:
Origineel persbericht (Nederlandstalig)
ASTRON
Persbericht NRAO (Engelstalig)
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

13 mei 2009
Sterrenkundigen uit Duitsland, Hongarije en Nederland hebben een verklaring gevonden voor de aanwezigheid van zogeheten silicaatkristallen in kometen. Die verklaring was nodig, omdat silicaatkristallen alleen in een hete omgeving kunnen ontstaan. En dat is nu precies het tegenovergestelde van een ijskoude komeet. Het vermoeden bestond dat de kristallen al aanwezig waren in de wolk gas en stof waaruit ons planetenstelsel is ontstaan. Maar waar kwam de noodzakelijke hitte dan vandaan? De oplossing van dit vraagstuk lijkt te liggen bij het wispelturige gedrag van de nog jonge zon (Nature, 14 mei). De sterrenkundigen kwamen de oplossing op het spoor dankzij waarnemingen van de jonge ster EX Lupi, die veel overeenkomsten vertoont met onze zon, maar dan vier miljard jaar geleden. Hij is omringd door een dichte schijf van gas en stof, die grotendeels erg koud is. Maar in het binnenste gedeelte van de schijf is dat soms anders, doordat de ster om de vier à vijf jaar een maandenlange uitbarsting vertoont, die wordt veroorzaakt doordat materie vanuit de stofschijf op de ster ploft. Waarschijnlijk heeft ook onze zon in het verre verleden zulke uitbarstingen vertoond. Uit waarnemingen van EX Lupi, kort nadat deze in 2008 was uitgebarsten, blijkt dat zich in de omgeving van de ster silicaatkristallen hadden gevormd. Bij eerdere waarnemingen tijdens een rustige periode waren die kristallen nog niet te zien: blijkbaar zijn ze bij de recente uitbarsting van de ster ontstaan. In de loop van de tijd wordt de stofschijf zo steeds rijker aan silicaatkristallen, die uiteindelijk terecht komen in de hemellichamen die zich daarin vormen.
Meer informatie:
Spitzer Catches Star Cooking Up Comet Crystals
Eine Backstube für Kometenkristalle

4 mei 2009
Vorig jaar werd met het ballonexperiment ATIC ontdekt dat de aarde wordt bestookt met grote aantallen uiterst energierijke elektronen. Dat kwam als een donderslag bij heldere hemel, met name omdat zulke deeltjes door botsingen met fotonen en interacties met magnetische velden in de ruimte heel snel hun energie kwijtraken. De ontdekte elektronen konden dus niet van erg ver komen. Nieuwe waarnemingen met de NASA-satelliet Fermi duiden erop dat de zogeheten kosmische achtergrondstraling inderdaad meer energierijke elektronen bevat dan andere experimenten en theoretische modellen aangeven. Maar de enorme piek bij extreem hoge energie van ATIC ontbreekt in de gegevens van Fermi, die juist over veel gevoeliger instrumenten beschikt. Dat neemt niet weg dat er toch een verklaring moet worden gevonden voor de (iets) grotere aantallen energierijke elektronen die de aarde vanuit de ruimte bereiken. De meest waarschijnlijke bron is een relatief nabije pulsar (rondtollende neutronenster), maar de deeltjes zouden ook afkomstig kunnen zijn van de mysterieuze donkere materie die het grootste deel van de massa in het heelal voor zijn rekening neemt. Getracht zal worden om met Fermi vast te stellen of de elektronen uit een bepaalde richting komen.
Meer informatie:
NASA's Fermi Explores High-Energy "Space Invaders"

29 april 2009
De mysterieuze röntgengloed uit het centrale vlak van ons Melkwegstelsel, die meer dan twintig jaar geleden al ontdekt werd door röntgensatellieten als HEAO-1 en Exosat, is afkomstig van vele miljoenen afzonderlijke sterren. In de meeste gevallen gaat het om witte dwergen in dubbelstersystemen, die heet gas van hun begeleider opzuigen, waarna er energierijke explosies op de witte dwerg optreden die röntgenstraling produceren. Met de Amerikaanse röntgentelescoop Chandra is een klein gebiedje aan de hemel (drie procent van het oppervlak van de Volle Maan) gedurende twaalf dagen bestudeerd, en op de resulterende röntgenfoto zijn 473 afzonderlijke bronnen van röntgenstraling gevonden. Eerder was ook geopperd dat de röntgen-achtergrondgloed afkomstig zou kunnen zijn van extreem heet gas. De Chandra-resultaten zijn op 30 april gepubliceerd in Nature.
Meer informatie:
Resolving a galactic mystery
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

29 april 2009
In de buitengebieden van ons Melkwegstelsel zwerven misschien honderden zwarte gaten rond die duizend tot honderdduizend keer zo zwaar zijn als onze eigen zon. Dat beweren twee astronomen van het Harvard-Smithsonian Center for Astrophysics in een artikel in Monthly Notices of the Royal Astronomical Society. Dat er talloze kleinere, 'stellaire' zwarte gaten in het Melkwegstelsel voorkomen, lijdt weinig twijfel: zulke zwarte gaten, die een paar keer tot hooguit enkele tientallen keren zo zwaar zijn als de zon, zijn de overblijfselen van gammaflitsen en supernova-explosies. De zwaardere zwarte gaten die Ryan O'Leary en Avi Loeb beschrijven, dateren echter uit de ontstaansperiode van het Melkwegstelsel, toen in de loop van enkele miljarden jaren honderden kleinere dwergstelsels met elkaar versmolten en op die manier het grote Melkwegstelsel vormden. Als de kleine dwergstelsels allemaal een centraal zwart gat hebben gehad, zullen die zwarte gaten ook met elkaar zijn versmolten. Daarbij zenden ze zwaartekrachtsstraling uit, en kunnen ze een resulterende snelheid in een bepaalde richting krijgen, waardoor ze uit het dwergstelsel worden 'geschoten'. Die 'fossiele' zwarte gaten zouden nu nog steeds in grote aantallen in de buitendelen van het Melkwegstelsel kunnen voorkomen. Mogelijk verraden ze hun aanwezigheid doordat ze omgeven worden door kleine, compacte sterrenhopen, die door de 'weggeschoten' zwarte gaten zijn meegesleurd. Overigens bevindt het dichtstbijzijnde zware zwarte gat zich vermoedelijk op een veilige afstand van duizenden lichtjaren van aarde en zon.
Meer informatie:
Rogue Black Holes May Roam the Milky Way
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

24 april 2009
Microscopische diamantjes in de ruimte worden geproduceerd door krachtige röntgenvlammen op jonge dwergsterren. Dat concludeert een internationaal team van sterrenkundigen op basis van waarnemingen met de Japanse 8,3-meter Subaru-telescoop op Mauna Kea, Hawaii. Sinds 1983 zijn in de stof- en gasschijven rond een handjevol pasgeboren sterren micro-diamantjes gevonden. Ze verraden hun aanwezigheid door een specifieke 'vingerafdruk' achter te laten in de infraroodspectra van die sterren. Er was echter niet bekend hoe de microscopische edelsteentjes ontstaan, en waarom ze niet in de circumstellaire schijven van álle jonge sterren worden aangetroffen. Een team van Japanse, Duitse en Deense sterrenkundigen denkt de oplossing nu gevonden te hebben. In een artikel in The Astrophysical Journal beschrijven ze wat er nodig is om microdiamantjes te produceren. Om te beginnen moet de ster in kwestie omgeven worden door een vrij zware afgeplatte schijf van gas en stof, waarin kleine koolstofstructuren voorkomen die uit verschillende laagjes koolstofatomen bestaan (zogeheten koolstof-uien). De ster moet bovendien wat heter zwaarder zijn dan de zon, zodat de schijf voldoende wordt opgewarmd. Daarnaast moet hij deel uitmaken van een dubbelster, en moet de begeleider een kleine rode dwergster zijn, waarop regelmatig krachtige röntgenuitbarstingen voorkomen. De energierijke straling en de elektrisch geladen deeltjes van zo'n röntgenvlam oefenen een enorme druk uit op de kleine koolstof-uien, waardoor er microscopische diamantkorreltjes ontstaan - een proces dat in aardse laboratoria is aangetoond. Er moet dus wel aan veel voorwaarden worden voldaan; reden waarom diamanten ook in het heelal heel zeldzaam zijn.
Meer informatie:
Creating Diamonds in Space
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

23 april 2009

De opmerkelijke stofpilaren die zichtbaar zijn aan de randen van hete stervormingsgebieden ontstaan niet onder invloed van de zwaartekracht, maar groeien in de loop van relatief korte tijd in de schaduw van relatief compacte wolken van gas en stof. Dat concluderen Ierse astronomen op basis van gedetailleerde computerberekeningen. De stofpilaren werden voor het eerst gedetailleerd in beeld gebracht door de Hubble Space Telescope in de Adelaarnevel. Het gaat om langgerekte structuren van gas en stof met een hogere dichtheid en een lagere temperatuur dan de omgeving. Ze bevinden zich aan de randen van stervormingsgebieden waarin al hete, jonge sterren zijn ontstaan die grote hoeveelheden licht en ultraviolette straling uitzenden. Compacte wolken van gas en stof in zo'n stervormingsgebied werpen daardoor schaduwen, en verder weg gelegen materieconcentraties die zich gedeeltelijk in die schaduw bevinden, blijken volgens de computersimulaties in de loop van ca. 150.000 jaar verder de schaduw in te bewegen. Onder bepaalde omstandigheden hoopt zich in die schaduw vervolgens zo veel gas en stof op dat er sprake is van een langgerekte 'pilaar'. De stofpilaren (ook wel de 'pillars of creation ' genoemd) hebben volgens de Ierse onderzoekers een levensduur van ca. 100.000 jaar; in de loop van de tijd verdwijnen ze weer als gevolg van de eroderende werking van de energierijke ultraviolette straling van de jonge sterren in de kern van het stervormingsgebied.
Meer informatie:
Pillars of creation formed in the shadows
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

22 april 2009
In het stervormingsgebied IC 348, op 1000 lichtjaar afstand in het sterrenbeeld Perseus, zijn drie extreem lichte bruine dwergen ontdekt. Het stervormingsgebied heeft een leeftijd van slechts drie miljoen jaar. Met de Canada-France-Hawaii Telescope op Mauna Kea zijn in IC 348 drie solitaire bruine dwergen gevonden - sterren die niet zwaar genoeg zijn voor spontane kernfusiereacties van waterstof in hun binnenste - die minder dan tien keer zo zwaar zijn als de reuzenplaneet Jupiter. Althans, dat volgt uit de bepaling van hun oppervlaktetemperatuur: 600 à 700 graden Celsius. Omdat bruine dwergen warm geboren worden en daarna langzaam maar zeker afkoelen, moeten de drie dwergen in IC 348 wel een zeer geringe massa hebben, anders zouden ze (gezien hun jonge leeftijd) een stuk warmer moeten zijn. Onderzoek aan jonge bruine dwergen in stervormingsgebieden biedt inzicht in de manier waarop sterren worden geboren en geeft ook informatie over de relatieve aantallen van sterren (en bruine dwergen) met verschillende massa's.
Meer informatie:
Astronomers discover youngest and lowest mass dwarfs
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

22 april 2009
De Nederlandse astronoom Klaas Wiersema, verbonden aan de Universiteit van Leicester, heeft als eerste een 'vliegtuigspoornevel' in het Melkwegstelsel ontdekt. Het bestaan van zulke jet trail nebulas was al voorspeld, maar er was er nog nooit een gezien. De nevel bestaat uit twee zwakke, langgerekte strepen, die nog het meest doen denken aan de dubbele condenssporen die door straalvliegtuigen worden veroorzaakt in de aardse dampkring. De door Wiersema en zijn collega's vastgelegde nevel ontstaat doordat een röntgendubbelster met hoge snelheid (ca. 100 kilometer per seconde) door het Melkwegstelsel beweegt. Het kleine, compacte object in deze röntgendubbelster (een neutronenster of een zwart gat) blaast twee bundels ('jets') van elektrisch geladen deeltjes en energierijke straling de ruimte in. Waar die in botsing komen met het ijle interstellaire gas, ontstaan gloeiende plekken. En door de snelle ruimtelijke beweging van de röntgendubbelsterren worden die als het ware uitgerekt tot strepen.
Meer informatie:
X-ray astronomers find 'garden hose' jet trail nebula
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

22 april 2009
Met de Hubble Space Telescope is een opname gemaakt van de gaswolk die op 12 februari 2006 werd uitgestoten door de ster RS Ophiuchi in het sterrenbeeld Slangendrager. De wolk (die vanwege de grote afstand tot de ster maar een paar pixels groot is op de Hubble-opnamen) blijkt een opvallende pindavorm te hebben. RS Ophiuchi is een zogeheten recurrente nova: gas van een rode reuzenster wordt ogezogen door een begeleidende witte dwerg. Ongeveer eens in de twintig jaar is de hoeveelheid opgezogen sterrengas zo groot dat er spontaan een thermonucleaire explosie optreedt, waarbij ongeveer één aardmassa aan gas de ruimte in wordt geblazen, met een snelheid van een paar duizend kilometer per seconde. Hubble fotografeerde RS Ophiuchi 155 en 449 dagen na de explosie. De waargenomen pindavorm wordt veroorzaakt doordat de sterexplosie als het ware in de ijle dampkring van de rode reus plaatsvindt. Die bevat meer gas in het evenaarvlak van de ster dan in de poolgebieden, waardoor het weggeblazen materiaal van de explosie in twee richtingen makkelijker weggeblazen kan worden.
Meer informatie:
A peanut-shaped stellar explosion
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

21 april 2009

In het grote stervormingsgebied Sagittarius B2, dicht bij de kern van ons Melkwegstelsel, zijn twee nieuwe, complexe moleculen ontdekt: ethyl formate (C2H5OCHO) en n-propyl cyanide (C3H7CN). De twee nieuwe moleculen behoren tot de grootste en meest complexe die ooit in de interstellaire ruimte zijn gevonden. De ontdekking is gedaan door astronomen van het Max-Planck-Institut für Radioastronomie (MPIfR) in Bonn, de Cornell-universiteit in Ithaca, New York, en de Universiteit van Keulen. De kenmerkende spectraallijnen van de twee moleculen werden gedetecteerd met de 30-meter IRAM-radiotelescoop in Spanje. Eerder zijn al tal van andere complexe moleculen in de interstellaire ruimte ontdekt. Algemeen werd aangenomen dat zulke moleculen ontstaan doordat afzonderlijke atomen zich in de loop van de tijd aaneenrijgen. Modelberekeningen wijzen nu echter uit dat de nieuw ontdekte moleculen waarschijnlijk zijn gevormd doordat kleinere segmenten (in feite kleinere moleculen) zich met elkaar verbinden. Volgens de onderzoekers kunnen op die manier nog veel complexere moleculen ontstaan, waaronder misschien aminozuren - de organische bouwstenen van het leven. Naar het eenvoudigste aminozuur, glycine (NH2CH2COOH), is regelmatig gezocht, maar het bestaan ervan in de interstellaire ruimte is nog nooit overtuigend aangetoond.
Meer informatie:
Two highly complex organic molecules detected in space
Vakpublicatie over de ontdekking
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl;

20 april 2009
Op veertig lichtjaar afstand van de zon is een klein, zwak 'sterretje' ontdekt met een oppervlaktetemperatuur van slechts 300 graden Celsius. De zogeheten bruine dwerg beschrijft een baan rond de dwergster Wolf 940. Ter vergelijking: het oppervlak van onze zon heeft een temperatuur van 5700 graden Celsius; blauwe superreuzen kunnen oppervlaktetemperaturen hebben van enkele tienduizenden graden. De ster, die Wolf 940 B is genoemd, is te klein en te licht voor spontane kernfusiereacties van waterstof in zijn inwendige. Er vindt hooguit een beetje kernfusie plaats van deuterium ('zwaar waterstof'); voor de rest is de gemeten oppervlaktetemperatuur voornamelijk het overblijfsel van de warmte die vrijkwam bij de geboorte van de dwerg. Wolf 940 B is twintig à dertig keer zo zwaar als de reuzenplaneet Jupiter, maar heeft ongeveer dezelfde afmetingen. Elke achttienduizend jaar beschrijft hij een trage, wijde baan rond zijn 'moederster', op een afstand van ca. 66 miljard kilometer. De ster is ontdekt in het kader van het UKIDSS-project (UKIRT Infrared Deep Sky Survey); pas later bleek dat het om een begeleider van een reeds bekende rode dwerg ging. Omdat de leeftijd van de rode dwerg relatief nauwkeurig kon worden bepaald, lag daarmee de leeftijd van de bruine dwerg ook vast. Leeftijdsbepalingen van bruine dwergen zijn belangrijk voor het opstellen van nauwkeurige modellen van hun opbouw en voor het afleiden van hun oppervlaktetemperatuur uit de opgemeten infraroodstraling.
Meer informatie:
UKIRT Astronomers Discover Local Star's Cool Companion
Persbericht Royal Astronomical Society
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

20 april 2009
In het stervormingsgebied in Orion zijn meer dan honderd krachtige 'stralen' (jets) van waterstofmoleculen ontdekt die met hoge snelheden de ruimte in geblazen worden vanaf de poolgebieden van pasgeboren sterren. Het bestaan van zulke bipolaire stralen bij jonge protosterren was al bekend, maar nooit eerder zijn ze in zulke enorme aantallen gevonden. De ontdekking is het resultaat van een grote internationale waarnemingscampagne aan de Orion Moleculaire Wolk, in het gelijkname sterrenbeeld. Die kolossale donkere, stofrijke wolk is een van de grootste kraamkamers van nieuwe sterren in het Melkwegstelsel. De beroemde Orionnevel is een relatief klein gebied aan de buitenzijde van de donkere wolk, waar het geboorteproces van nieuwe sterren ook met een optische telescoop goed te volgen is. In het grootste deel van de wolk (die aan de hemel ongeveer zo groot is als het hele sterrenbeeld Orion) zijn astronomen echter aangewezen op infraroodtelescopen, die dwars door de dichte stofwolken heen kunnen kijken. Door waarnemingen te combineren van de United Kingdom Infra-Red Telescope op Mauna Kea (Hawaii), de Amerikaanse Spitzer Space Telescope (in een baan om de aarde) en het Franse IRAM-millimeterobservatorium op Plateau de Bure zijn Chris Davis (Joint Astronomy Center, Hawaii) en zijn collega's erin geslaagd de Orion Moleculaire Wolk gedetailleerd in kaart te brengen. Voor het eerst was het mogelijk om van de talloze moleculaire jets , die snelheden hebben van honderden kilometers per seconde, de oorsprong te traceren: jonge, pasgeboren protosterren. Het onderzoek aan de Orion-kraamkamer laat bovendien zien dat het hier om een zeer overbevolkt en chaotisch stervormingsgebied gaat, waarin zich veel meer activiteit voordoet dan tot dusver werd aangenomen.
Meer informatie:
Glorious Orion: UKIRT helps reveal chaotic and overcrowded stellar nursery
Vakpublicatie over het onderzoek
Persbericht Royal Astronomical Society
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl;

3 april 2009
De Amerikaanse röntgensatelliet Chandra heeft een opname gemaakt van de jonge pulsar B1509. Een pulsar is een snel ronddraaiende neutronenster, de ingestorte kern van een zware ster die als supernova is ontploft. B1509 tolt bijna zeven keer per seconde om zijn as en heeft een zeer sterk magnetisch veld. De combinatie van zijn snelle rotatie en sterke magneetveld maakt deze pulsar tot een van de krachtigste elektromagnetische generatoren van het Melkwegstelsel. Deze generator blaast een intense 'wind' van elektronen en andere geladen deeltjes uit en oefent daarmee een sterke invloed uit op zijn omgeving. Het omringende gas, dat ook een overblijfsel is van de ongeveer 1700 jaar geleden ontplofte ster, wordt door de energierijke deeltjes straling tot lichten gebracht.
Meer informatie:
A Young Pulsar Shows Its Hand

2 april 2009
Sterrenkundigen hebben met behulp van de Very Large Telescope Interferometer (VLTI) van de Europese Zuidelijke Sterrenwacht in Chili de dubbelster Thèta 1 Ori C bekeken. Het resultaat is de scherpste opname die ooit van deze dubbelster is gemaakt. Theta 1 Ori C is de helderste ster van de Trapezium-sterrenhoop, een groepje zeer jonge sterren in het hart van de Orionnevel. Op de VLTI-opname zijn de beide sterren van deze dubbelster voor het eerst afzonderlijk te zien. Uit nader onderzoek is gebleken dat de twee sterren zeer verschillend zijn: de ene is 38 keer zo zwaar als onze zon, de andere weegt 'slechts' 9 zonsmassa's. De sterren draaien op zeer korte afstand om elkaar, met een omlooptijd van 11 jaar. Met een afstand van ongeveer 1300 lichtjaar is de Orionnevel het meest nabije stervormingsgebied waar zulke zware sterren ontstaan.
Meer informatie:
In the heart of the Orion Nebula;

31 maart 2009
In 2007 is een groep vrijwilligers, verenigd in de stichting 'C.A. Muller Radio Astronomie Station' (CAMRAS), begonnen aan de restauratie van de 25 meter Dwingeloo-radiotelescoop en de modernisering van de apparatuur. De groep wil de historisch belangrijke en in onbruik geraakte radiotelescoop voor de toekomst conserveren, en deze daadwerkelijk gebruiken en beschikbaar maken voor publiek en onderwijs. Een van de eerste successen van de CAMRAS-vrijwilligers is dat zij de Dwingeloo-radiotelescoop zo ver in bedrijf hebben gekregen dat deze ook weer het neutrale waterstofgas in onze melkweg kan 'zien'. In de enorme uitgestrektheid van ons Melkwegstelsel zijn veel wolken atomaire waterstof aanwezig. Dat waterstofgas zendt op een frequentie van 1420,4 MHz (een golflengte van 21,1 cm) een heel zwak radiosignaal uit. Als je aan de hand van deze radiostraling de verdeling van de waterstof in de melkweg in kaart brengt, blijkt dat het gas niet gelijkmatig is verdeeld: het vertoont een spiraalstructuur. Juist om die spiraalstructuur in kaart te brengen, werd deze radiotelescoop in Dwingeloo gebouwd en in 1956 in bedrijf gesteld.
Meer informatie:
CAMRAS website

31 maart 2009
Onderzoekers van het Nederlands ruimteonderzoeksinstituut SRON hebben voor het eerst 'vingerafdrukken' gezien van interstellair stof in röntgenlicht. Cor de Vries en Elisa Costantini gebruikten de door SRON ontwikkelde reflectietraliespectrometer (RGS) om de absorptie van röntgenstraling door interstellair stof te analyseren. De vingerafdruk van deze stofdeeltjes kan meer vertellen over de samenstelling en het ontstaan van de deeltjes. De resultaten verschijnen op 31 maart in een persbericht van Astronomy & Astrophysics.
Meer informatie:
Origineel persbericht (Nederlandstalig)

25 maart 2009
De Utrechtse sterrenkundepromovenda Selma de Mink heeft een verrassend simpele verklaring gevonden voor het zware zwarte gat in de nauwe dubbelster M33-X7, dat veel zwaarder is dan standaard-stermodellen kunnen verklaren. De Mink heeft gekeken naar de mengprocessen in dergelijke snel roterende, zeer nauwe dubbelsterren en concludeert dat die ervoor zorgen dat de dubbelsterren niet uitzetten, maar klein blijven, geen massa aan elkaar overdragen en op gewicht blijven. Haar bevindingen worden binnenkort gepubliceerd in Astronomy & Astrophysics.
Meer informatie:
Origineel persbericht (Nederlandstalig)
Meer informatie over De Mink's onderzoek
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

13 maart 2009
De zon is 4,6 miljard jaar geleden ontstaan in een groep van een paar duizend sterren, zo blijkt uit onderzoek van Simon Portegies Zwart van de Universiteit van Amsterdam. Uit zijn analyse blijkt dat deze sterren zich bevonden in een sterrenhoop met een diameter van minder dan 20 lichtjaar en een massa van 500 tot 3000 zonsmassa's, helemaal aan de andere kant van het Melkwegstelsel, zo'n 44.000 lichtjaar van de plek waar wij nu leven. In de loop van tijd is de zon circa 27 keer rond de Melkweg geweest om uiteindelijk op zijn huidige locatie op ongeveer 28.000 lichtjaar van het centrum te belanden. De sterren die samen met de zon zijn gevormd, bleven gedurende die gehele reis vrij dicht in de buurt. Uit de analyse blijkt dat er nog steeds een stuk of veertig van hen binnen een afstand van een paar honderd lichtjaar van de zon staan, en nog steeds 'meereizen'. Deze sterren kunnen met toekomstige waarneemprogramma's worden geïdentificeerd, zoals de in 2011 te lanceren Gaia-satelliet, die 1 miljard sterren in kaart gaat brengen.
Meer informatie:
Origineel persbericht (Nederlandstalig)

12 maart 2009
Met de Spitzer Space Telescope is ontdekt dat er in de kern van ons Melkwegstelsel wel degelijk veel koolstofrijke sterren voorkomen. Zulke sterren waren eerder wel in andere sterrenstelsels gevonden. Spitzer bestudeerde de infrarode straling van veertig planetaire nevels, waarvan 26 in de centrale verdikking van het Melkwegstelsel. Planetaire nevels zijn de uitdijende gasschillen die door stervende sterren zoals de zon de ruimte in worden geblazen. Uit de infraroodspectra blijkt dat veel planetaire nevels kristallijne silicaten en polycyclische aromatische koolwaterstoffen bevatten. Dat wijst erop dat ze rijk zijn aan zowel koolstof als zuurstof - elementen die door kernfusiereacties in sterren ontstaan. De sterren in de kern van het Melkwegstelsel bevatten meer zware elementen dan de sterren in de buitengebieden. Modelberekeningen doen vermoeden dat dat hogere 'metaalgehalte' ervoor zorgt dat koolstof en zuurstof minder gemakkelijk uit het sterinwendige omhoog wordt gebracht, met als gevolg dat de spectroscopische vingerafdruk van koolstof alleen gezien wordt bij relatief zware sterren, die aan het eind van hun leven zogeheten thermische pulsaties kunnen ondergaan: snelle, heftige pulsaties waarbij een groot deel van de mantel van de ster de ruimte in wordt geblazen. De Spitzer-resultaten verschijnen binnenkort in Astronomy & Astrophysics.
Meer informatie:
Galactic Dust Bunnies Found to Contain Carbon After All
Spitzer Space Telescope
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

3 maart 2009
IJsmonsters van Antarctica bevatten aanwijzingen dat er in ons Melkwegstelsel ongeveer duizend jaar geleden ongemerkt een ster is ontploft. Dat blijkt uit een diepe boring in het ijs die door een internationaal team van wetenschappers is uitgevoerd. Op ongeveer vijftig meter diepte blijkt het ijs drie dunne lagen te bevatten die een verhoogde nitraatconcentratie vertonen. Nitraat ontstaat uit stikstofoxiden in de lucht, die op hun beurt kunnen ontstaan als de aardatmosfeer door de gammastraling van een supernova wordt getroffen. Uit nauwkeurige datering van de drie lagen blijkt dat twee ervan samenvallen met bekende supernova-explosies: die van 1006 en 1054. Maar ook in 1060 is een nitraatpiek te zien. Volgens de onderzoekers zou deze veroorzaakt kunnen zijn door een supernova die alleen zichtbaar was vanaf het zuidelijk halfrond, waarvan weinig waarnemingen uit die periode bekend zijn. Een andere mogelijkheid is dat de supernova schuilging achter dichte interstellaire stofwolken.
Meer informatie:
Ancient supernovae may be recorded in Antarctic ice

26 februari 2009
Pulsar J0108-1431 zendt onverwacht veel energierijke röntgenstraling uit. Dat blijkt uit metingen van het Amerikaanse Chandra X-ray Observatory. Pulsars zijn de ultracompacte, snel roterende overblijfselen van geëxplodeerde sterren. In de loop van de tijd draaien ze steeds langzamer om hun as. Pulsar J0108-1431 is naar schatting tweehonderd miljoen jaar oud. Daarmee is het de oudst bekende geïsoleerde radiopulsar (er zijn wel oudere pulsars bekend, maar die maken deel uit van een dubbelstersysteem en zijn weer tot hogere rotatiesnelheden 'opgezweiept' door materie-overdracht van de begeleider). De pulsar heeft een rotatieperiode van iets minder dan één seconde. Van zulke oude pulsars wordt niet verwacht dat ze nog veel energierijke röntgenstraling uitzenden. Toch bleek de röntgenhelderheid opvallend hoog. De röntgenstraling is waarschijnlijk deels afkomstig van elektrisch geladen deeltjes die met hoge snelheden rond magnetische veldlijnen spiralen, en deels van extreem hete gebieden op de pulsar, rond de magnetische polen. De Chandra-waarnemingen aan de oude pulsar helpen sterrenkundigen een beter beeld te krijgen van de levenscyclus van deze bizarre objecten.
Meer informatie:
PSR J0108-1431: Geriatric Pulsar Still Kicking
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

25 februari 2009
Stofdeeltjes in de uitdijende gasschil van een geëxplodeerde ster veroorzaken het sterkste polarisatie-effect dat ooit is gemeten. Dat melden astronomen van de Universiteit van Nottingham in een artikel in Monthly Notices of the Royal Astronomical Society. Een zware ster spat aan het eind van zijn leven uit elkaar in een supernova-explosie. Uit het wegvliegende gas condenseren kleine stofdeeltjes, waaruit later nieuwe sterren en planeten gevormd kunnen worden. Mogelijk is het overgrote deel van het stof in de interstellaire ruimte in zulke supernova-resten ontstaan. De onderzoekers gebruikten de SCUBA-camera op de Brits-Nederlandse James Clerk Maxwell Telescope op Mauna Kwa, Hawaii, om onderzoek te doen aan de millimeterstraling van Cassiopeia A, het overblijfsel van een supernova die aan het eind van de zeventiende eeuw plaatsvond. Wanneer asymmetrische stofdeeltjes een voorkeursrichting vertonen onder invloed van een magnetisch veld, veroorzaken ze een sterke polarisatie van de waargenomen straling. Dat polarisatie-effect bleek in het geval van Cassiopeia A extreem sterk te zijn. Mogelijk bevat de supernovarest langgerekte, microscopische ijzernaaldjes. Het bestaan daarvan in de interstellaire ruimte zou grote gevolgen kunnen hebben voor de kosmologie: de kosmische achtergrondstraling - het afgekoelde overblijfsel van de oerknal - wordt ster beïnvloed door de aanwezigheid van zulke langgerekte deeltjes.
Meer informatie:
Dust factory in a dead star
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

25 februari 2009
De Europese Zuidelijke Sterrenwacht (ESO) heeft vandaag een spectaculaire foto vrijgegeven van de Helix-nevel. De opname is gemaakt met de Wide Field Imager, een groothoekcamera die bevestigd is op de 2,2-meter telescoop van de Europese sterrenwacht op Cerro La Silla in Noord-Chili. De Helix-nevel (NGC 7293) is een zogeheten planetaire nevel in het sterrenbeeld Waterman, op ca. 700 lichtjaar afstand van de aarde. De Helix-nevel werd voor het eerst in 1824 beschreven door de Duitse astronoom Karl Ludwig Harding. De uitdijende, schilvormige nevel is ontstaan doordat de centrale ster aan het eind van zijn leven opzwol en het grootste deel van zijn buitenlagen de ruimte in blies. De ring heeft een middellijn van ongeveer twee lichtjaar. De uitdijingssnelheid bedraagt ongeveer honderdduizend kilometer per uur, en de nevel moet ca. 12.000 jaar geleden zijn gevormd. Eerder is de Helix-nevel ook al in detail waargenomen door de Hubble Space Telescope.
Meer informatie:
Into the Eye of the Helix
Wide Field Imager
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

23 februari 2009
De vorming van de allerzwaarste sterren in het heelal wordt mede mogelijk gemaakt door turbulentie in samentrekkende interstellaire gas- en stofwolken. Dat blijkt uit nieuwe waarnemingen van twee stervormingsgebieden op 15.000 lichtjaar afstand in het sterrenbeeld Slang, die zijn uitgevoerd met de Amerikaans-Chinese Submillimeter Array op Mauna Kea, Hawaii. In grote stervormingsgebieden, zoals de beroemde Orionnevel, komen sterren voor die tientallen keren zo zwaar en honderdduizend keer zo helder zijn als de zon. Omdat samentrekkende gaswolken na verloop van tijd fragmenteren, werd het ontstaan van zulke reuzensterren nooit goed begrepen. Er is wel geopperd dat die alleen gevormd kunnen worden door botsingen en versmeltingen van kleinere, lichtere sterren. De nieuwe resultaten, die binnenkort gepubliceerd worden in The Astrophysical Journal , doen echter vermoeden dat fragmentatie van een samentrekkende wolk verhinderd kan worden door turbulente bewegingen van het gas.
Meer informatie:
Turbulence May Promote the Birth of Massive Stars
Submillimeter Array
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

18 februari 2009
Een team van Franse sterrenkundigen heeft een van de scherpste hemelfoto's ooit gemaakt. Het onderwerp is de ster T Leporis in het sterrenbeeld Haas. En de 'camera' werd gevormd door de vier 'hulptelescopen' van de Very Large Telescope van de Europese Zuidelijke Sterrenwacht in Chili. Normaal gesproken zijn zelfs de grootste telescopen op aarde te klein om foto's van sterren te maken waarop details te zien zijn. Ook als de ster, zoals in dit geval, honderd keer zo groot is als onze zon. Maar door het licht van een aantal telescopen te combineren met behulp van een techniek die interferometrie wordt genoemd, kan een veel grotere beeldscherpte worden bereikt. In het geval van deze opname werd een 'virtuele telescoop' met een middellijn van ongeveer 100 meter nagebootst. Op de foto van T Leporis is niet alleen de ster zelf te zien, maar ook de gasschil die deze heeft uitgestoten. De reuzenster behoort tot de klasse van de zogeheten Mira-sterren: sterren die bijna door hun brandstof heen zijn, daardoor instabiel zijn geworden en afwisselend uitdijen en inkrimpen.
Meer informatie:
Hundred metre virtual telescope captures unique detailed colour image;

12 februari 2009
In een groot stervormingsgebied nabij het centrum van het Melkwegstelsel zijn veel onbekende moleculen gevonden. Dat maakten Amerikaanse radioastronomen bekend op het symposium 'Cosmic Cradle of Life' dat gehouden wordt tijdens de jaarbijeenkomst van de American Association for the Advancement of Science in Chicago. De afgelopen veertig jaar zijn al ruim honderdvijftig moleculen ontdekt in de ruimte tussen de sterren. Daar zitten heel simpele moleculen bij zoals moleculair waterstof en koolmonoxide, maar ook zeer complexe organische moleculen zoals suikers en alcoholen. Tot nu toe werd gericht naar bepaalde moleculen gezocht, door met radiotelescopen metingen te verrichten op de frequenties waarop die specifieke moleculen spectraallijnen produceren. Met de 100-meter Green Bank Telescope is nu echter over een zeer groot frequentiegebied onderzoek verricht. Van de 720 gedetecteerde spectraallijnen zijn er 240 niet-geïdentificeerd. Laboratoriumproeven en theoretische berekeningen zullen in de nabije toekomst hopelijk uitwijzen om welke (organische) moleculen het gaat. De waarnemingen zijn direct publiek gemaakt, zodat astrochemici over de hele wereld ermee aan de slag kunnen. Op hetzelfde symposium werden ook nieuwe waarnemingsresultaten gepresenteerd van de Sub Millimeter Array (SMA) op Mauna Kea, Hawaii. Daaruit blijkt dat jonge, zware sterren in een zogeheten protocluster in het sterrenbeeld Schorpioen, op 5500 lichtjaar afstand van de aarde, uiteenlopende leeftijden hebben, en gehuld zijn in gas- en stofwolken die grote hoeveelheden organische moleculen bevatten. Andere SMA-waarnemingen hebben nieuwe protoplanetaire schijven rond jonge sterren aan het licht gebracht waarin misschien al planeten zijn ontstaan. De grote verscheidenheid aan complexe organische moleculen in het heelal, en de ontdekking van exoplaneten en planetenstelsels-in-wording doet vermoeden dat er op tal van plaatsen in het heelal leven kan voorkomen.
Meer informatie:
Astronomers Unveiling Life's Cosmic Origins
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

12 februari 2009
Met de Wide Field Imager, een grote digitale camera op de 2,2-meter ESO/MPG-telescoop op de La Silla-sterrenwacht in Chili, is een indrukwekkende opname gemaakt van de Carina-nevel - een kolossaal stervormingsgebied op 7500 lichtjaar afstand in het zuidelijke sterrenbeeld Kiel. De Carina-nevel heeft een middellijn van ruim honderd lichtjaar (vier keer zo groot als de dichterbijgelegen Orionnevel), en bevat tientallen sterren die vijftig tot honderd keer zo zwaar zijn als de zon. De centrale ster in de nevel, Eta Carinae geheten, is meer dan honderd keer zo zwaar als de zon en ongeveer vier miljoen keer zo helder. Hij staat op het punt om in een geweldige supernova-explosie uiteen te spatten. Eta Carinae heeft een begeleider in een langgerekte baan met een omlooptijd van iets meer dan vijfenhalf jaar. Die begeleider bereikte half januari de kleinste afstand tot de hoofdster, waarbij mogelijk een sterke wisselwerking tussen beide sterren optrad. Eta Carinae is dan ook uitgebreid in het oog gehouden door telescopen op aarde; de waarnemingen moeten echter nog geanalyseerd worden. De foto van de Carina-nevel is een compositie van zes afzonderlijke opnamen, gemaakt door verschillende filters.
Meer informatie:
Strong Winds over the Keel
Hogeresolutieversie van de foto (14 MB)
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

11 februari 2009
De Amsterdamse sterrenkunde-promovenda Gemma Janssen heeft drie radiopulsars ontdekt met de Westerbork Synthese Radio Telescoop (WSRT) in Dwingeloo. Ze publiceert haar resultaat binnenkort in Astronomy & Astrophysics. In totaal zijn nu 1800 pulsars bekend. De recent ontdekte pulsars zijn de eerste drie die vanuit Nederland zijn gevonden.
Meer informatie:
Origineel persbericht (Nederlandstalig)
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

10 februari 2009
Dankzij waarnemingen van de Swift-satelliet en de Fermi Gamma-ray Space Telescope is een nieuwe 'soft gamma repeater' (SGR) ontdekt. Het gaat hier om een compacte neutronenster met een extreem sterk magnetisch veld (een zogeheten magnetar) die met enige regelmaat uitbarstingen op röntgen- en gammagolflengten vertoont. SGR J1550-5418, zoals het nieuwe exemplaar heet, is pas de zesde soft gamma repeater die bekend is. Het hemellichaam staat op ca. 30.000 lichtjaar afstand in het zuidelijke sterrenbeeld Norma (Winkelhaak). Het was al langere tijd bekend als bron van röntgenstraling. Begin oktober 2008 werd er voor het eerst een reeks uitbarstingen waargenomen. Op 22 januari werd de bron opnieuw zeer actief. In een periode van nog geen twintig minuten traden ruim honderd uitbarstingen op, waarvan de helderste evenveel energie produceerde als de zon in twintig jaar. Uit de metingen blijkt dat de neutronenster een rotatiesnelheid heeft van 2,07 seconden. Hoewel er pulsars bekend zijn die veel sneller roteren, is SGR J1550-5418 daarmee wel de snelst roterende soft gamma repeater die momenteel bekend is. Rond het mysterieuze object zijn ook röntgenlichtecho's waargenomen: de röntgestraling van een uitbarsting wordt daarbij gereflecteerd door interstellaire materie tussen de bron en de aarde.
Meer informatie:
NASA's Swift, Fermi Probe Fireworks From a Flaring Gamma-Ray Star
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

5 februari 2009
Het heelal wemelt van het stof - kleine deeltjes die uit zware elementen zoals ijzer, silicium en koolstof bestaan. Maar waar komt het vandaan? Sterrenkundigen van de universiteiten van Chicago en Toledo hebben in elk geval één mogelijke bron ontdekt: het dubbelstersysteem in een interstellaire nevel die bekendstaat als de Rode Rechthoek. Eén van beide sterren is een zogeheten post-AGB-ster, een reuzenster die alle waterstof in zijn kern heeft verbruikt en inmiddels bezig is om helium te 'verbranden'. Bij het overschakelen op die andere brandstof, een proces dat tienduizenden jaren duurt, zwellen sterren als deze enorm op. Maar de reuzenster in de Rode Rechthoek is veel te heet om de materie in zijn atmosfeer tot stof te laten condenseren. Toch is er veel stof in zijn omgeving. Volgens de onderzoekers komt dit, doordat er materie overstroomt van de reuzenster naar zijn begeleider.Hierdoor heeft zich rond de tweede ster een schijf van materie gevormd. En dáár is de temperatuur wél laag genoeg om de vorming van stofdeeltjes mogelijk te maken. Weliswaar komt een groot deel van deze materie uiteindelijk op de ster terecht, maar een deel ervan wordt in de vorm van twee zogeheten 'jets' de ruimte in geblazen.
Meer informatie:
Astronomers spot cosmic dust fountain

29 januari 2009
Japanse en Indiase sterrenkundigen hebben met behulp van de 8,2-meter Subaru-telescoop op Mauna Kea, Hawaii, een groot aantal zeer lichte sterren en bruine dwergen gevonden in een groot actief stervormingsgebied. De vondst is opmerkelijk, omdat stertellingen in sommige andere stervormingsgebieden, zoals de Orionnevel en IC 348, erop leken te wijzen dat zulke lichte sterren relatief schaars zijn - ze komen weliswaar veel vaker voor dan zware sterren, maar de allerlichtste exemplaren bleken toch minder talrijk dan je uit een eenvoudige extrapolatie zou verwachten. Door in jonge stervormingsgebieden zo precies mogelijk te tellen hoe veel sterren er zijn met verschillende massa's, hopen sterrenkundigen een beter beeld te krijgen van stervormingsprocessen in het Melkwegstelsel. Omdat bruine dwergen (sterren die te klein en te licht zijn voor kernfusie van waterstof) op zichtbare golflengten zeer zwak zijn, maakten de astronomen gebruik van de infrarode CISCO-camera van de Subaru-telescoop - jonge bruine dwergen zijn verhoudingsgewijs helder op infrarode golflengten, doordat ze nog warmte uitstralen uit hun ontstaansperiode. Het blijkt dat er een significant groot aantal bruine dwergen voorkomt in het stervormingsgebied W3 Main, op ca. 6000 lichtjaar afstand in het sterrenbeeld Cassiopeia. Kennelijk zijn de relatieve verhoudingen van aantallen sterren met verschillende massa's niet overal in het Melkwegstelsel gelijk. De resultaten woren binnenkort gepubliceerd in The Astrophysical Journal.
Meer informatie:
Subaru Head Count of Low-mass Stars in W3 Main
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

27 januari 2009
Met de Europese kunstmaan Integral zijn de afgelopen dagen gedetailleerde waarnemingen verricht van een zogeheten magnetar tijdens een krachtige uitbarsting. De nieuwe metingen zullen er hopelijk toe bijdragen dat sterrenkundigen een beter inzicht krijgen in de ware aard van deze mysterieuze hemellichamen. Magnetars zijn kleine, compacte neutronensterren (zwaarder dan de zon maar niet veel groter dan een kilometer of dertig) met extreem sterke magneetvelden. Soms produceren ze periodieke pulsen van röntgenstraling, en af en toe meer of minder krachtige uitbarstingen van energierijke straling. De uitbarstingen zijn waarschijnlijk het gevolg van 'sterbevingen', veroorzaakt door een herrangschikking van de magnetische veldlijnen. De magnetar 1E 1547.0-5408 (een van de negen bekende anomale röntgenpulsars, een subklasse van magnetars) ondering op 22 januari een krachtige uitbarsting, die gedetecteerd werd door de Amerikaanse kunstmanen Swift en Fermi. Twee dagen later werd de gevoelige Europese gammasatelliet Integral op het hemellichaam gericht, in het kader van een zogeheten 'Target of Opportunity'-waarneming. De metingen, waaronder gevoelige röntgenspectra, zijn allemaal direct publiek gemaakt, zodat sterrenkundigen van over de hele wereld ermee aan de slag kunnen.
Meer informatie:
Magnetar observed during outburst thanks to rapid response of INTEGRAL
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

19 januari 2009
De Europese satelliet INTEGRAL heeft nauwkeurige waarnemingen gedaan aan twintig bedekkingsveranderlijke dubbelsterren. Dat zijn sterren die elkaar, vanaf de aarde gezien, beurtelings bedekken. De waarnemingen vonden niet plaats op de energierijke gammagolflengten waarvoor INTEGRAL gebouwd is, maar gewoon in het zichtbare deel van het spectrum. Ze zijn namelijk verricht met de Optical Monitoring Camera (OMC), een camera die voor ondersteunende waarnemingen op visuele golflengten wordt gebruikt. De OMC is zeer geschikt voor het waarnemen van veranderlijke sterren, omdat hij heel lang naar hetzelfde stuk hemel kan blijven kijken - zo nodig 2,5 dag achtereen. Hierdoor kan het op en neer gaan van de helderheid van een bedekkingsveranderlijke goed worden gevolgd. De twintig onderzochte sterren waren nog niet eerder zo nauwkeurig bekeken. Uit de nu verzamelde gegevens kan voor elke dubbelster onder meer worden afgeleid hoe snel de beide componenten om elkaar draaien, en hoe helder, groot en zwaar de afzonderlijk sterren zijn. Ook zijn bij vijf van de systemen aanwijzingen gevonden dat er wellicht nog een derde ster in het spel is.
Meer informatie:
First light curve analysis of 20 eclipsing binaries with INTEGRAL's OMC

15 januari 2009
Met de Hubble Space Telescope is een unieke opname gemaakt van een planetaire nevel in een open sterrenhoop. Planetaire nevels zijn langzaam uitdijende gasschillen, die de ruimte in worden geblazen wanneer een ster zoals de zon aan het eind van zijn leven komt. De nevel (NGC 2818) bevindt zich op ca. tienduizend lichtjaar afstand in het zuidelijke sterrenbeeld Pyxis (Kompas). De opname is op 28 november 2008 gemaakt door de Wide Field and Planetary Camera 2 van de ruimtetelescoop, en werd vandaag vrijgegeven door het Space Telescope Science Institute.
Meer informatie:
Hubble Snaps Images of a Nebula Within a Cluster
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

14 januari 2009
Sterrenkundigen hebben ontdekt waar blue stragglers, sterren in bolvormige sterrenhopen die opmerkelijk heet en zwaar zijn, hun 'overgewicht' vandaan halen. Dat doen ze door gas op te slokken van de nabije ster waarmee ze een dubbelstersysteem vormen (Nature, 15 januari). De meeste sterren van een bolhoop zijn oud en rood. En omdat sterrenkundigen ervan uitgaan dat alle sterren van zo'n sterrenhoop gelijktijdig zijn ontstaan, moest er een verklaring worden gevonden voor het nogal jeugdige karakter van de blue stragglers. Tot nog toe waren twee theorieën in de race: ze konden het resultaat zijn van botsingen tussen sterren of gewoon door materie van een andere ster op te slokken. Door de blue stragglers van 56 bolhopen te inventariseren, lijkt de eerste theorie nu geschrapt te kunnen worden. De getelde aantallen zijn te groot om met sterbotsingen te kunnen verklaren. Bovendien is gebleken dat het aantal blue stragglers het grootst is in bolhopen die de meeste dubbelsterren bevatten.
Meer informatie:
'Stellar cannibalism' is key to formation of overweight stars

13 januari 2009
Met de Europese röntgensatelliet XMM-Newton is de rotatieperiode gemeten van een zogeheten 'magnetar' - een snel roterende neutronenster met een extreem sterk magneetveld. Magnetars zijn de overblijfselen van geëxplodeerde sterren. Hoe ze aan hun sterke magneetvelden komen is niet precies bekend. Mogelijk worden ze geboren met rotatiesnelheden van twee à drie milliseconden, en is de enorme magnetische veldsterkte daaraan te danken. Er zijn pas vijf magnetars bekend. Vier van de vijf zijn tijdens uitbarstingen waargenomen op röntgengolflengten, zodat de rotatieperiode opgemeten kon worden. Bij de magnetar SGR 1627-41, in 1998 ontdekt door NASA's Compton Gamma-Ray Observatory, was dat tot nu toe echter nog niet gelukt. Afgelopen zomer onderging SGR 1627-41 opnieuw een uitbarsting, maar helaas kon de röntgenstraling van de magnetar toen niet waargenomen worden door XMM-Newton, vanwege de ongunstige positie ten opzichte van de zon. In september lukte dat echter wel, en hoewel de röntgenhelderheid toen al sterk was afgenomen, slaagden Europese sterrenkundigen er toch in om met de gevoelige EPIC-camera van de kunstmaan de rotatieperiode te bepalen. Het kleine, compacte neutronensterretje blijkt momenteel elke 2,6 seconden één keer om zijn as te draaien. Sterrenkundigen hopen bij een volgende uitbarsting opnieuw de rotatiesnelheid te kunnen bepalen. Die neemt continu af door energieverlies via het sterke magneetveld. Door die afnamesnelheid te meten, kan een schatting worden gemaakt van de rotatiesnelheid waarmee de magnetar is geboren. De leeftijd van het rondtollende hemellichaam wordt geschat op hooguit een paar duizend jaar, omdat de nevelresten van de sterexplosie waaruit hij voortkwam nog steeds zichtbaar zijn.
Meer informatie:
XMM-Newton measures speedy spin of rare celestial object
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

7 januari 2009
Sommige sterren racen als kogels door de interstellaire ruimte en scheuren met grote snelheid door de gaswolken die ze onderweg tegenkomen. Dat blijkt uit beelden van de Hubble-ruimtetelescoop, die veertien van die jonge 'wegrensterren' onderzocht heeft. De sterren die door gebieden van dicht interstellair gas voort ploegen, veroorzaken zogeheten boeggolven. Dat verschijnsel is vergelijkbaar met de golven die een snelle boot in het water van een meer veroorzaakt. Waar de krachtige sterrenwind van de ster op het omringende gas stuit, ontstaat een heldere, wigvormige structuur. Omdat niet precies bekend is hoe ver de sterren van de aarde verwijderd zijn, kan alleen maar een schatting worden gemaakt van de werkelijke afmetingen van de structuren die op de foto's te zien zijn. Voor de 'punt' van de boeggolf komen deze schattingen uit op 150 miljard tot anderhalf biljard kilometer. De snelheden van de sterren liggen in de orde van 180.000 kilometer per uur. Waarschijnlijk zijn de sterren verstoten uit de sterrenhoop waarin ze ontstaan zijn. Dat kan bijvoorbeeld gebeuren als twee dubbelsterren of een dubbelster en een normale ster elkaar op kleine afstand passeren. Of als een ster deel uitmaakt van een dubbelstersysteem waarin zijn begeleider als supernova ontploft. In de jaren tachtig zijn wel meer van dit soort wegrensterren ontdekt, maar de exemplaren die Hubble nu heeft ontdekt, zijn waarschijnlijk lichter en/of iets langzamer.
Meer informatie:
Hubble Finds Stars That 'Go Ballistic'

6 januari 2009
De Amerikaanse gammasatelliet Fermi heeft twaalf nieuwe pulsars ontdekt. Daarnaast zijn van achttien andere pulsars voor het eerst gammapulsen waargenomen. Een pulsar is het restant van een ontplofte zware ster: een snel rondtollende neutronenster met een sterk magnetisch veld. De meeste van de 1800 pulsars die we tot nog toe kennen, zijn ontdekt op radiogolflengten. Maar in dat golflengtegebied wordt slechts een fractie van de totale energie van de pulsar uitgezonden. Wat dat betreft is het gammagebied, dat tien procent van de energie-uitstoot vertegenwoordigt, interessanter. Door processen die nog niet goed worden begrepen, krijgen geladen deeltjes door de combinatie van het magnetische veld en de snelle rotatie van de pulsar een snelheid die de lichtsnelheid benaderd. De hoop is dat de precieze oorzaak van deze dynamowerking in het gammagebied opgespoord kan worden. Zeker is al wel dat de gammastraling niet op dezelfde plek ontstaat als de radiostraling, dat wil zeggen: op het oppervlak van de neutronenster, in de buurt van de magnetische polen. De gammastraling ontstaat juist op een hoogte van enkele honderden kilometers. De straling wordt uitgezonden door snelle geladen deeltjes die langs bogen van niet-gesloten magnetische veldlijnen bewegen.
Meer informatie:
NASA's Fermi Telescope Unveils A Dozen New Pulsars

6 januari 2009
Ongeveer 330 jaar geleden ontplofte er een zware ster in het sterrenbeeld Cassiopeia. Het restant van deze ster is nog steeds waarneembaar en is onder meer een bron van röntgenstraling. Een nieuw filmpje van Cassiopeia A, gebaseerd op gegevens van de NASA-röntgensatelliet Chandra, toont veranderingen in de tijd, zoals die nog niet eerder bij een object van dit type zijn waargenomen. Van de supernovarest is nu bovendien ook een driedimensionaal model beschikbaar. Bijna tien jaar geleden maakte Chandra zijn eerste opname van Cassiopeia A. Sindsdien zijn met enige regelmaat nieuwe opnamen gemaakt. Daarmee is een filmpje gemaakt waarop te zien is hoe de door een ontploffende ster uitgestoten gasnevel opzwelt en verandert. Uit metingen blijkt dat Cassiopeia A minder snel uitdijt dan op basis van de huidige theoretische modellen wordt verwacht. Volgens de sterrenkundigen die het object onderzoeken, komt dit mysterieuze energieverlies ten goede aan de versnelling van de deeltjes die bekend staan onder de verzamelnaam 'kosmische straling'. Het driedimensionale model van Cassiopeia A laat zien dat de supernovarest in feite uit twee componenten bestaat: een bolvormige component, bestaande uit de buitenste lagen van de oorspronkelijke ster, en een afgeplatte component, die uit materie van dieper gelegen lagen bestaat. Uit de schijfvormige component schieten verscheidene pluimen of jets van snel bewegende materie naar buiten.
Meer informatie:
Cassiopeia A Comes Alive Across Time And Space;

5 januari 2009
Een internationaal onderzoeksteam heeft met behulp van een groot netwerk van radiotelescopen (VLBI) vastgesteld dat ons Melkwegstelsel ongeveer 160.000 kilometer per uur sneller roteert dan tot nog toe werd aangenomen. Dat betekent dat ons stelsel aanzienlijk zwaarder is dan gedacht, omdat het anders al lang uiteengevallen zou zijn. Om het gevaarte met de nieuw vastgestelde rotatiesnelheid in toom te houden, is maar liefst vijftig procent extra massa nodig. Daarmee zou het Melkwegstelsel even zwaar zijn als het naburige Andromedastelsel. Een en ander betekent ook dat het Melkwegstelsel een aanzienlijk grotere aantrekkingskracht op naburige stelsels heeft, wat de kans op botsingen met deze (veelal veel kleinere) stelsel vergroot.
Meer informatie:
Milky Way a swifter spinner, more massive, new measurements show

5 januari 2009
In het centrum van ons Melkwegstelsel zijn tal van jonge sterren te vinden. Maar niemand weet precies waar die sterren vandaan komen. In het galactisch centrum huist immers ook een zwart gat van 4 miljoen zonsmassa's, dat enorme getijkrachten veroorzaakt. Aangenomen werd dat deze getijkrachten de vorming van nieuwe sterren uit gaswolken zouden tegengaan. Maar tegelijkertijd leek de kans klein dat de jonge sterren van elders kwamen en dichter naar het galactische zwarte gat toe zijn gemigreerd. Duitse en Amerikaanse onderzoekers hebben nu echter met behulp van de VLA-radiotelescoop twee protosterren - 'sterren in aanbouw' - ontdekt op luttele lichtjaren van het galactisch centrum. Eerder was al één protoster in dit gebied aangetroffen. Het lijkt er dus sterk op dat er dicht in de buurt van het galactische zwarte gat wel degelijk sterren kunnen ontstaan. Waarschijnlijk betekent dit dat de dichtheid van het moleculaire gas in het centrum van ons Melkwegstelsel groter is dan tot nog toe werd gedacht. Een gaswolk van hoge dichtheid heeft voldoende zwaartekracht van zichzelf om de getijwerking van het nabije superzware zwarte gat te weerstaan. Die zwaartekracht houdt de wolk niet alleen bij elkaar, maar zorgt er ook voor dat het gas zich plaatselijk tot nieuwe sterren kan samenballen.
Meer informatie:
Stars forming just beyond black hole's grasp at galactic center

5 januari 2009
Bruine dwergen - objecten die minder zwaar zijn dan sterren, maar zwaarder dan planeten - zijn schaarser dan gedacht. Dat blijkt uit een onderzoek van 233 nabije meervoudige sterren met de Hubble-ruimtetelescoop. In slechts twee van deze stersystemen blijkt een bruine dwerg voor te komen. Zelfs de kleinste normale sterren, de rode dwergen, blijken nooit een bruine dwerg als begeleider te hebben. Dat is opmerkelijk, omdat er wél dubbele bruine dwergen bestaan. Er lijkt nu zelfs een drievoudige bruine dwerg te zijn opgespoord.
Meer informatie:
Brown Dwarfs Don't Hang Out With Stars

5 januari 2009
Tussen februari en juni 2008 heeft de Hubble-ruimtetelescoop meer dan tweeduizend opnamen gemaakt van het centrum van ons Melkwegstelsel. Daarbij is het galactisch centrum gedetailleerder dan ooit in beeld gebracht. Op het mozaïek van opnamen is een nieuwe populatie van zware sterren ontdekt en zijn nieuwe details waargenomen in de complexe structuren van heet, geïoniseerd gas dat in de binnenste 300 lichtjaar van ons sterrenstelsel wervelt. Uit de opnamen blijkt dat ook buiten de drie reeds bekende sterrenhopen nabij het galactisch centrum zware sterren voorkomen. Het zou kunnen gaan om sterren die afzonderlijk zijn gevormd of oorspronkelijk deel hebben uitgemaakt van de sterrenhopen en daar op enig moment uit ontsnapt zijn.
Meer informatie:
Hubble Views Galactic Core in Unprecedented New Detail

5 januari 2009
Een team van Duitse, Zwitserse en Amerikaanse astronomen heeft de eerste complete kaart van de spiraalarmen van ons Melkwegstelsel gemaakt. De kaart laat zien dat er in het binnenste gedeelte van het Melkwegstelsel twee prominente, symmetrische spiraalarmen zijn, die zich verder naar buiten toe in vier spiraalarmen splitsen. Daarnaast zijn er in het centrale deel ook twee minder duidelijke spiraalarmen, die op ongeveer 10.000 lichtjaar van het centrum eindigen. Het in kaart brengen van ons eigen sterrenstelsel is geen eenvoudige opgave, omdat we ons in het melkwegvlak bevinden en het binnenste deel schuilgaat achter wolken van gas en stof. Hierdoor bestond lange tijd ook de nodige onzekerheid over het precieze aantal spiraalarmen. De astronomen hebben nu gebruik gemaakt van gegevens van de NASA-satelliet COBE, die het Melkwegstelsel in het infrarood in kaart heeft gebracht. Op infrarode golflengten zijn gas- en stofwolken zo goed als transparant. De COBE-gegevens hebben de onderzoekers in staat gesteld om de verdeling van moleculair gas in het centrale deel van het Melkwegstelsel vast te stellen. Deze verdeling bevestigt het al langer bestaande vermoeden dat ons Melkwegstelsel een symmetrisch balkspiraalstelsel is, dat wil zeggen: een spiraalstelsel met een langwerpige kern.
Meer informatie:
Iowa State astrophysicist helps map the Milky Way's 4 spiral arms

1 januari 2009
Een nieuwe computertechniek, ontwikkeld door onderzoekers van de Harvard-universiteit, heeft sterrenkundigen tot de conclusie geleid dat de zwaartekracht bij de vorming van nieuwe sterren een grotere rol speelt dan gedacht (Nature, 1 januari 2009). De nieuwe computertechniek is gebaseerd op middelen die ontwikkeld zijn voor onder meer de interpretatie van medische opnamen. Met behulp van een speciaal ontwikkeld algoritme kan nu een driedimensionaal model van bijvoorbeeld een grote moleculaire wolk in de ruimte worden gemaakt. Hierdoor is het mogelijk zo'n wolk van alle kanten te bekijken. Ook wordt inzichtelijk gemaakt welke snelheden het gas in de verschillende delen van de wolk heeft. Bij onderzoek van het stervormingsgebied L1448 is nu gebleken dat, anders dan tot nog toe werd gedacht, ook in betrekkelijk ijle delen van zo'n moleculaire wolk de invloed van de zwaartekracht aanzienlijk is. In eerdere modellen werd ervan uitgegaan dat turbulenties in het gas de bepalende factor zouden zijn. Een en ander betekent dat die eerdere modellen, die te weinig rekening houden met de zwaartekracht, een te hoog tempo van stervorming in deze gaswolken voorspellen.
Meer informatie:
New Visualization Techniques Yield Star Formation Insights

16 december 2008
Op een nieuwe infraroodfoto van het stervormingsgebied W5, op 6500 lichtjaar afstand in het sterrenbeeld Cassiopeia, is goed te zien hoe de energierijke straling van jonge, zware sterren een halt kan toeroepen aan de vorming van planeten. De opname is gemaakt door de Amerikaanse Spitzer Space Telescope. De lichte, zonachtige sterren op de foto waren oorspronkelijk omgeven door ronddraaiende schijven van gas en stof. Uit zulke protoplanetaire schijven kunnen in de loop van miljoenen jaren planeten ontstaan. De buitendelen van de stofschijven worden echter weggeblazen door de energierijke straling en de krachtige sterrenwind van vier zware reuzensterren (rechts buiten beeld) die in hetzelfde stervormingsgebied zijn ontstaan en ongeveer twintig keer zo zwaar zijn als de zon. Het weggeblaze stof zendt infraroodstraling uit, en is daardoor goed zichtbaar op de Spitzer-foto. Mogelijk hebben zich op kleine afstand van de zonachtige sterren kleine, aarde-achtige planeten gevormd, maar in elk geval zullen de sterren het in de toekomst zonder grote reuzenplaneten moeten stellen.
Meer informatie:
Planets Living on the Edge
Spitzer Space Telescope
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

16 december 2008
Met een schitterende foto van de zogeheten kerstboomcluster luidt de Europese Zuidelijke Sterrenwacht (ESO) de feestdagen in. De opname is gemaakt met de Wide Field Imager op de 2.2-meter Max Planck/ESO-telescoop op La Silla in Chili. De kerstboomcluster (NGC 2264) is een uitgestrekte open sterrenhoop op 2600 lichtjaar afstand in het sterrenbeeld Monoceros (Eenhoorn); de oorspronkelijke foto beslaat een gebied met een middellijn van ongeveer dertig lichtjaar. De cluster werd in 1784 ontdekt door William Herschel, en lijkt in een omkerende telescoop op een kerstboom. De ESO-opname heeft het noorden boven, zodat de kerstboom ondersteboven staat. Onderaan de foto is de Kegelnevel te zien, een donkere stofwolk die deel uitmaakt van een uitgestrekt stervormingsgebied.
Meer informatie:
A Sparkling Spray of Stars
Hogeresolutieversie
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

14 december 2008
Astronomen van de Koninklijke Sterrenwacht van België in Brussel hebben een verklaring gevonden voor merkwaardige spectroscopische metingen aan de hete, zware en blauwe ster HD 64760 in het zuidelijke sterrenbeeld Puppis (Achtersteven). Halverwege de jaren negentig werden met behulp van de International Ultraviolet Explorer periodieke patronen ontdekt in de krachtige sterrenwind van deze superreus. Vermoed werd dat er sprake zou zijn van een soort spiraalvormige golf rondom de ster. Modelberekeningen met een nieuwe, krachtige supercomputer lijken dat beeld nu te bevestigen en te preciseren. De waarnemingen kunnen het best verklaard worden door aan te nemen dat zich aan de evenaar van de ster twee hete plekken bevinden waaruit krachtige gasslierten worden weggeblazen, die vervolgens als de twee waterstralen van een klassieke tuinsproeier een twee-armige, roterende spiraal vormen. De hete plekken vertonen merkwaardig genoeg een andere rotatieperiode dan de ster zelf; vermoedelijk is er sprake van longitudinale verdichtingsgolven aan het oppervlak van HD 64760, en ontstaan de hete plekken op de plaatsen waar de golven elkaar versterken. De modelberekeningen zijn onlangs gepubliceerd in The Astrophysical Journal.
Meer informatie:
Origineel persbericht (Nederlandstalig)
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

12 december 2008
De witte dwerg KPD 0005+5106 is met een oppervlaktetemperatuur van rond de 200.000 graden een van de heetste sterren die we kennen. Dat hebben Duitse en Amerikaanse onderzoekers vastgesteld op basis van metingen die met de ultraviolet-satelliet FUSE zijn gedaan. Witte dwergen zijn de restanten van middelzware sterren (1-8 zonsmassa). Ze zijn ongeveer zo groot als de aarde, maar ruwweg zo zwaar als de zon. Kort na de overgang van normale ster naar witte dwerg zijn zulke sterren zeer heet. Er zijn dan ook tal van witte dwergen bekend met een oppervlaktetemperatuur van ongeveer 100.000 graden. Op theoretische gronden was wel bekend dat witte dwergen nóg heter konden zijn, maar ook dat de kans om zulke hete exemplaren op te sporen heel klein is. Witte dwergen koelen namelijk snel af: hun hete fase duurt dus kort. Dat er met KPD 0005+5106 iets bijzonders aan de hand is, bleek al kort na zijn ontdekking. Aanvankelijk werd zijn temperatuur echter nog op 'slechts' 120.000 graden geschat, maar de gegevens die de FUSE-satelliet tussen 1999 en 2007 heeft verzameld, wijzen er op dat de ster nog aanzienlijk heter is. Hoewel de extreem hoge temperatuur van KPD 0005+5106 verklaarbaar is, vertoont de ster nog wel een raadselachtige eigenschap. Hij heeft een atmosfeer die rijk is aan helium en calcium - een chemische samenstelling waarin de bestaande theorieën van de sterevolutie niet voorzien.
Meer informatie:
Der heißeste Weiße Zwerg seiner Art

10 december 2008
In 2005 ontdekten sterrenkundigen een bruine dwergster die tot de zwakste in zijn soort behoorde. Het object, met de onuitsprekelijke aanduiding 2MASS J09393548-2448279, is nu nader onderzocht met de infraroodsatelliet Spitzer. En wat blijkt? 2 MASS enzovoorts is nog een dubbelster ook! Bruine sterren worden vaak 'mislukte sterren' genoemd, omdat ze te licht zijn om energie te produceren door middel van kernfusiereacties. Hierdoor zijn ze relatief koel en zenden ze weinig straling uit. Dat heeft tot gevolg dat bruine dwergen zich maar moeilijk laten opsporen: de eerste kwam dan ook pas in 1995 boven water. Van 2MASS J0939... was al bekend dat zijn temperatuur niet veel meer dan 300 graden Celsius kon bedragen. Maar hoeveel straling hij uitzond, stond niet vast, omdat zijn afstand onbekend was. Na drie jaar meten met de Anglo-Australian Telescope kwam daar ten slotte duidelijkheid over: de afstand bedraagt 17 lichtjaar. Dat betekende dat deze bruine dwerg buitengewoon weinig straling produceert. Toch was dat kleine beetje nog een factor twee keer te veel voor een stellair object van deze temperatuur. En dat laat zich maar op één manier verklaren: de bruine dwerg moet een bruine tweeling zijn. De twee mislukte sterren zenden elk een miljoen keer zo weinig straling uit als de zon, en dat dan ook nog grotendeels in het infrarood. Als je alleen naar de uitgezonden hoeveelheid zichtbaar licht kijkt, zijn de twee zelfs meer dan een miljard keer zo zwak als onze zon.
Meer informatie:
Dimmest star-like objects discovered
Astronomers Find the Two Dimmest Stellar Bulbs

10 december 2008
De afgelopen zestien jaar hebben Duitse onderzoekers de baanbewegingen bestudeerd van 28 sterren die om het centrum van ons Melkwegstelsel draaien. In dat centrum schuilt een onzichtbaar object, Sagittarius A* geheten, dat ongeveer vier miljoen keer zo zwaar is als onze zon. Na dit onderzoek bestaat er weinig twijfel meer over dat het een superzwaar zwart gat betreft, want ruimte voor een ander, 'normaler' object is er eigenlijk niet. Het onderzoek naar de stellaire baanbewegingen is in 1992 begonnen met de 3,5-meter New Technology Telescope van de Europese Zuidelijke Sterrenwacht (ESO) in Chili. De laatste zes jaar zijn de waarnemingen gedaan één van de vier 8,2-meter telescopen die de Very Large Telescope van ESO vormen. Daarbij is vast komen te staan dan de 28 sterren op verschillende manieren om het galactisch centrum draaien. De binnenste 22 draaien, als een een zwerm bijen, in willekeurig georiënteerde banen om Sgr A*. Maar de buitenste zes volgen banen die in één hetzelfde vlak liggen, zoals de planeetbanen van ons zonnestelsel. De overgang tussen beide populaties ligt op ongeveer een lichtmaand (800 miljard kilometer) van Sgr A*. Eén van de sterren, die de aanduiding S2 draagt, draait zo snel om het galactisch centrum, dat hij sinds de eerste waarnemingen een complete omloop heeft voltooid. Onduidelijk is nog hoe deze sterren in hun huidige omloopbanen terecht zijn gekomen. Ze zijn veel te jong om van grotere afstand naar Sgr A* toe te zijn gemigreerd. Maar dat ze op hun huidige locatie zijn ontstaan, lijkt evenmin waarschijnlijk: daarvoor zijn de getijkrachten van het zwarte gat veel te groot. Toekomstige waarnemingen, waarbij de vier telescopen van de VLT als interferometer worden gebruikt, zullen hierover wellicht uitsluitsel kunnen geven.
Meer informatie:
Unprecedented 16-Year Long Study Tracks Stars Orbiting Milky Way Black Hole
Auf der Lauer am Schwarzen Loch

8 december 2008
Een nieuwe opname van de Amerikaanse infraroodsatelliet Spitzer toont het turbulente stervormingsgebied M17, waarin gasstromen en sterrenwinden het stofrijke materiaal in de omgeving weg eroderen. In het centrum van M17 staat een groep van zeer zware sterren, die honderdduizend tot een miljoen keer zo fel stralen als onze zon. De straling en de deeltjes die zij uitzenden hebben een diepe holte in de omringende nevel van gas en stof veroorzaakt. Maar dat gaat niet zonder slag of stoot: de sterrenwinden van andere zware sterren houden het slijtageproces tegen. Daarbij ontstaan 'smiley'-vormige schokgolven bij die stellaire obstakels, die als reusachtige windvaantjes fungeren: ze laten zien uit welke richting de 'wind' in de nevel waait.
Meer informatie:
Rivers of Gas Flow Around Stars in New Space Image

4 december 2008
Met de Hubble Space Telescope is een indrukwekkende opname gemaakt van de bolvormige sterrenhoop M13 in het sterrenbeeld Hercules. De bolhoop, op ca. 25.000 lichtjaar afstand van de aarde, heeft een middellijn van ongeveer honderdvijftig lichtjaar en telt een slordige honderdduizend sterren. Op heldere herfstnachten is hij vanaf een donkere plek nét met het blote oog zichtbaar. Bolvormige sterrenhopen behoren tot de oudste objecten in het heelal. Hete reuzensterren in de sterrenhoop zijn lang geleden al geëxplodeerd als supernova; lichtere zonachtige sterren bevinden zich nu in het rode-reuzenstadium. Dat er in de bolhoop toch ook blauwe sterren voorkomen is het gevolg van onderlinge botsingen en versmeltingen, waardoor sterren aan een 'tweede jeugd' kunnen beginnen. De opname toont overigens alleen het binnenste deel van de bolhoop; hij beslaat ongeveer 36 lichtjaar.
Meer informatie:
A Celestial Snow Globe of Stars
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

3 december 2008
Bruine dwergen - 'mislukte sterren' waarin geen spontane kernfusie van waterstof optreedt - ontstaan op dezelfde manier als gewone sterren, door het samentrekken van een interstellaire gaswolk onder zijn eigen gewicht. Eerder hielden sterrenkundigen rekening met de mogelijkheid dat bruine dwergen op dezelfde manier ontstaan als planeten: door het 'samenklonteren' van vaste materialen (gruis en ijs) tot een massa die groot genoeg is om gas uit de omgeving aan te trekken. Met de Sub-Millimeter Array (SMA) op Mauna Kea, Hawaï, is nu echter een bipolaire 'jet' (straal) ontdekt bij de protoster ISO-Oph 102. Die protoster heeft een massa van slechts 60 Jupitermassa's, en is dan ook geklassificeerd als een bruine dwerg. Zulke straalstromen ontstaan doordat een samentrekkende gaswolk zijn rotatie-impulsmoment op de een of andere manier kwijt moet zien te raken. Ook al is de bipolaire straalstroom van ISO-Oph 102 honderd keer zo traag als die van een gewone ster en is de massa duizend keer zo gering, toch wijst de ontdekking erop dat de bruine dwerg is ontstaan door samentrekking van een oorspronkelijk enorm veel grotere gaswolk. De waarnemingen worden op 20 december gepubliceerd in Astrophysical Journal Letters.
Meer informatie:
Brown Dwarfs Do Form Like Stars
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

3 december 2008
De 'Stella Nova' die op 11 november 1572 in het sterrenbeeld Cassiopeia werd ontdekt door de Deense astronoom Tycho Brahe, was een supernova-explosie van het type Ia. Dat blijkt uit recente waarnemingen die zijn verricht met de Japanse 8,3-meter Subaru-telescoop op Mauna Kea, Hawaï. De resultaten worden deze week gepubliceerd in Nature. Enkele jaren geleden slaagden astronomen er al in om lichtecho's van de supernova te detecteren: licht van de explosie dat gereflecteerd wordt door stofwolken in de omgeving, en via die omweg pas nu op aarde aankomt. Afgelopen najaar is het gelukt om die lichtecho's spectroscopisch te analyseren. Daarbij bleek dat de exploderende ster wel geïoniseerd silicium bevatte, maar geen waterstof. Dat is kenmerkend voor supernova's van het type Ia - exploderende witte dwergsterren in dubbelstersystemen. Uit de metingen blijkt ook dat de explosie niet volledig symmetrisch was. Die informatie is van groot belang voor een beter begrip van type Ia-supernova's, die onder andere gebruikt worden voor kosmologische afstandsbepalingen.
Meer informatie:
Super Explosion in 16th Century Caught by Subaru in 21st Century
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

2 december 2008
De Europese Zuidelijke Sterrenwacht (European Southern Observatory, ESO) heeft een nieuwe, spectaculaire foto vrijgegeven van de bolvormige sterrenhoop Omega Centauri. De sterrenhoop staat op 17.000 lichtjaar afstand, heeft een middellijn van ca. 150 lichtjaar, en telt een slordige tien miljoen sterren. Het is de zwaarste bolhoop in het Melkwegstelsel. Metingen aan de bewegingssnelheden van sterren in de kern van de sterrenhoop doen vermoeden dat zich in het centrum een middelzwaar zwart gat bevindt dat ongeveer 40.000 keer zo zwaar is als de zon. Volgens sommige astronomen is Omega Centauri het restant van een dwergsterrenstelsel dat door het Melkwegstelsel is opgeslokt. De bolhoop is met het blote oog zichtbaar, maar alleen vanuit de Tropen en vanaf het zuidelijk halfrond. De opname is gemaakt met de Wide Field Imager, een groothoekcamera op de 2,2-meter Max-Planck/ESO-telescoop op La Silla in Chili.
Meer informatie:
Omega Centauri — the glittering giant of the southern skies
Hogeresolutieversie van de foto (72 MB)
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

28 november 2008
Een kosmische superexplosie op een extreem compacte, maar relatief koele ster stelt astronomen voor raadsels. De volgens de theorie aanwezige warmte in de ster zou nooit toereikend kunnen zijn om de waargenomen explosie te veroorzaken. Daar moet dus meer aan de hand zijn, denkt sterrenkundige bij SRON, Laurens Keek, die hier op 1 december op promoveert aan de Universiteit Utrecht. Op 5 mei 2005 registreerden de sensoren op de NASA-satelliet Rossi X-ray Timing Explorer (RXTE) een bijzonder grote explosie op de ster 4U 1606-522. Geen normale ster zou zo'n explosie overleven. RXTE keek dan ook niet naar een normale ster, maar naar een neutronenster, een ster met een massa van ongeveer anderhalf keer die van de zon en een straal ter grootte van de stad Utrecht. De flits van 5 mei 2005 was geen gewone röntgenflits, maar een veel zeldzamere superflits. Superflitsen zijn duizend keer zo sterk en duren duizend keer zo lang als gewone flitsen. Op honderd meter diepte in de ster ontstaat een laag koolstof als product van de kernreactie van de gewone röntgenflitsen. Komt die laag onder voldoende grote druk te staan en is de temperatuur hoog genoeg, dan brandt al het koolstof in een keer op in een gigantische kernexplosie. Juist met die temperatuur was iets vreemds aan de hand in het geval van de flits van 5 mei 2005. Normaal zien we dat de ster gedurende meer dan tien jaar voorafgaand aan een superflits opgewarmd wordt door het aanzuigen van hete materie van de begeleidende ster, aldus Laurens Keek. Maar bij de flits van 5 mei 2005 begon dat opwarmen pas 55 dagen voor de superflits. Blijkbaar gebeurt er nog iets in de ster dat hem opwarmt tot de explosieve temperatuur. Het liefst zou Keek zo'n superflits bekijken met een röntgentelescoop die het licht van de flits in detail kan analyseren, zoals de ruimtetelescoop XMM-Newton van de Europese ruimtevaartorganisatie ESA. SRON bouwde een van de precisie-instrumenten op XMM-Newton, de RGS. Maar wanneer en waar zo'n superflits afgaat, weet je nooit zeker. Dat blijft dus een kwestie van geduld en geluk.
Meer informatie:
Origineel persbericht (Nederlandstalig)
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

25 november 2008
In een stervormingsgebied op 26.000 lichtjaar afstand van de aarde is met behulp van de Franse IRAM-millimetertelescoop op Plateau de Bure het organische molecuul glycolaldehyde aangetroffen. Glycolaldehide (HOCH2-CH="O)" is een eenvoudig suikermolecuul, dat gemakkelijk reageert met propenal en op die manier ribose vormt, een besstanddeel van RNA. Eerder was glycolaldehyde al gevonden in het centrum van het Melkwegstelsel, maar daar zijn de omstandigheden voor de vorming van leven ongunstig vanwege de energierijke processen die er plaatsvinden. De ontdekking van het suikermolecuul in een stervormingsgebied ver buiten het Melkwegcentrum wordt gezien als een ondersteuning voor het idee dat er op tal van plaatsen in het heelal leven heeft kunnen ontstaan.
Meer informatie:
Sweet molecule could lead us to alien life
IRAM
Vakpublicatie over de ontdekking
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

25 november 2008
Met de Hubble Space Telescope is een gedetailleerde opname gemaakt van twee extreem zware sterren op 7500 lichtjaar afstand van de aarde. De ster in het midden van de foto is WR25. Het is een dubbelster; de componenten hebben massa's van ongeveer 50 en 25 zonsmassa's en draaien elke 208 dagen om elkaar heen. Net linksboven WR25 is de ster Tr16-244 te zien, die vermoedelijk minder zwaar is maar toch tot een van de zwaarste sterren in het Melkwegstelsel behoort. De heldere ster links van WR25 is een veel lichtere voorgrondster. De twee kosmische zwaargewichten bevinden zich in de sterrenhoop Trümpler 16, die deel uitmaakt van de Carina-nevel, een kolossaal stervormingsgebied waarin zich ook de monsterster Eta Carinae bevindt.
Meer informatie:
Hubble captures outstanding views of mammoth stars
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

24 november 2008
Met het Milagro-observatorium in New Mexico is ontdekt dat kosmische straling niet gelijkmatig uit alle richtingen in het heelal op ons afkomt. Milagro (gerund door het Los Alamos National Laboratory) is een deeltjesdetector die bestaat uit een kolossaal waterreservoir. Als een hoogenergetisch geladen deeltje uit het heelal in botsing komt met een atoomkern in de aardse dampkring, wordt een 'waterval' van secundaire deeltjes geproduceerd, die door het observatorium waargenomen kunnen worden. De herkomst van de primaire kosmische-stralingsdeeltjes is niet met zekerheid bekend, vooral ook omdat hun banen afgebogen worden door magnetische velden in het Melkwegstelsel. Uit ruim 200 miljard detecties die de afgelopen zeven jaar door Milagro zijn gedaan, blijkt echter dat er twee gebieden aan de hemel zijn waar meer kosmische straling vandaan komt dan gemiddeld: in de sterrenbeelden Stier en Tweelingen. Of dat het gevolg is van de aanwezigheid van bronnen van kosmische straling in die twee gebieden, of van magnetische effecten in ons deel van het Melkwegstelsel is nog niet duidelijk. De Milagro-resultaten zijn gepubliceerd in Physical Review Letters. Vorige week maakte een ander team ook al resultaten bekend waaruit blijkt dat kosmische straling bepaalde voorkeursrichtingen vertoont.
Meer informatie:
Los Alamos Observatory Fingers Cosmic Ray 'Hot Spots'
Milagro
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl;

19 november 2008
Britse sterrenkundigen hebben vorig jaar de ontploffing waargenomen van een dubbelster in het centrum van een planetaire nevel. Ontploffingen in dubbelstersystemen zijn geen zeldzame gebeurtenissen. Zulke 'nova-explosies' ontstaan bij dubbelsterren waarin een normale ster materie overdraagt aan een witte dwergster. Zodra zich aan het oppervlak van de witte dwerg voldoende materie heeft verzameld, treedt er een spontane kernexplosie op. Maar met de nova die in augustus 2007 in het sterrenbeeld Vosje verscheen (V458 Vulpeculae) is iets bijzonders aan de hand. Op de eerste plaats natuurlijk de locatie: het was voor het eerst sinds 1901 dat een nova-explosie in een planetaire nevel werd waargenomen. Maar ook de toekomst van de dubbelster kan een bijzondere zijn. De beide leden van zo'n nauw dubbelstersysteem spiralen in de loop van de tijd naar elkaar toe, wat uiteindelijk tot een botsing leidt. Volgens de onderzoekers zou de gezamenlijke massa van de beide sterren van V458 Vulpeculae wel eens groot genoeg kunnen zijn, om die botsing te laten uitdraaien op een (veel hevigere) supernova-explosie. Dat maakt de ongeveer 40.000 lichtjaar verre dubbelster tot een interessant onderzoeksobject, dat informatie kan verschaffen over de rol van novae als potentiële supernovae.
Meer informatie:
Astronomers catch binary star explosion inside nebula

19 november 2008
Een internationaal team van wetenschappers heeft ontdekt dat de aarde wordt bestookt met energierijke elektronen van nog onbekende oorsprong. De bron van deze kosmische straling kan niet ver weg zijn en bestaat mogelijk uit donkere materie (Nature, 20 november). Kosmische straling is een enigszins verwarrende term, omdat deze 'straling' grotendeels uit subatomaire deeltjes (voornamelijk protonen en atoomkernen) bestaat. De deeltjes zijn van velerlei bronnen afkomstig, onder meer van supernova-explosies, en komen van alle kanten met grote snelheden op ons af. Om de meest energierijke vorm van kosmische straling te onderzoeken, is de afgelopen acht jaar een reeks van ballonvluchten boven Antarctica uitgevoerd. Daarbij werd een detector van kosmische straling tot in de stratosfeer gebracht: de Advanced Thin Ionization Calorimeter (ATIC). Verwacht werd dat ATIC het gebruikelijke mengsel van protonen en atoomkernen zou waarnemen, maar verrassend genoeg detecteerde hij ook een overschot aan energierijke elektronen. Omdat deze deeltjes door botsingen met fotonen en interacties met magnetische velden heel snel hun energie kwijtraken, kunnen ze niet van heel ver komen. Hun oorsprong moet binnen enkele honderden of hooguit duizenden lichtjaren van de aarde liggen. Jammer genoeg zijn de ATIC-metingen niet geschikt om vast te kunnen stellen uit welke richting de elektronen komen. Daarom is het gissen naar de precieze aard van de bron. Het zou een nabije pulsar kunnen zijn of zelfs een zwart gat. Maar er wordt ook rekening mee gehouden dat het een concentratie van donkere materie betreft. Als dat inderdaad zo is, zou deze 'donkere wolk' ook een bron van gammastraling moeten zijn en zou deze door waarnemingen met de recent gelanceerde gammasatelliet Fermi opgespoord kunnen worden.
Meer informatie:
Discovered: Cosmic Rays from a Mysterious, Nearby Object

19 november 2008
Het onderzoek met de Japanse infraroodsatelliet Akari, waar ook het Europese ruimteagentschap ESA en Stichting RuimteOnderzoek Nederland (SRON) aan deelnemen, werpt nog steeds vruchten af. De voorraad vloeibare helium van de satelliet, nodig om zijn instrumenten voldoende af te koelen om metingen in het ver-infrarood te kunnen doen, is al ruim een jaar geleden uitgeput, maar de metingen gaan op bescheiden schaal door. Akari is namelijk ook van een mechanisch koelsysteem voorzien, dat onderzoek in het nabij-infrarode deel van het spectrum mogelijk maakt. Tot de recente resultaten behoren waarnemingen van boeggolven bij een aantal sterren, waaronder de rode superreus Betelgeuze. Zo'n boeggolf ontstaat als een ster zich een weg baant door het gas van het interstellaire medium. Een andere opmerkelijke ontdekking is dat bolvormige sterrenhopen (om nog onduidelijke redenen) geen koel stof lijken te bevatten, terwijl de oude sterren waaruit zij bestaan als grote producenten van zulk stof worden beschouwd. Ook heeft Akari ontdekt dat de restanten van supernova-explosies in de Grote Magelhaense Wolk omgeven zijn door warm stof. Dat is verrassend, omdat verwacht werd dat bij de ontploffing van een zware ster alle stofdeeltjes in de omgeving compleet gedesintegreerd raken. Maar blijkbaar weten sommige stofdeeltjes de klap toch te doorstaan.
Meer informatie:
Akari infrared space telescope: latest science highlights

18 november 2008
Sterrenkundigen hebben met de Very Large Telescope (VLT) en de Atacama Pathfinder EXperiment-telescoop (APEX) de heftige oplevingen onderzocht van het centrum van ons Melkwegstelsel, alias Sagittarius A*. Daarbij hebben zij uitbarstingen gedetecteerd waaruit blijkt dat materie die op kleine afstand om het daar aanwezige zwarte gat wentelt, uit elkaar wordt getrokken. Het is voor het eerst dat astronomen tegelijkertijd in het nabij-infrarood (VLT) en het submillimetergebied (APEX) naar Sagittarius A* hebben gekeken. Sagittarius A* is ongeveer 26.000 lichtjaar van ons verwijderd. Het zwarte gat dat zich hier schuilhoudt heeft een massa van ongeveer vier miljoen zonsmassa's. Van de straling die uit dit gebied komt, wordt aangenomen dat deze afkomstig is van gas dat door naburige sterren is uitgestoten en zich rondom het zwarte gat heeft verzameld. Af en toe treden er explosieve verschijnselen in dat gas op. Uit de recente waarnemingen is nu gebleken dat deze uitbarstingen op submillimetergolflengten anderhalf uur later te zien zijn dan in het nabij-infrarood. Deze vertraging wordt toegeschreven aan de uitdijing, met 5 miljoen kilometer per uur, van het gas dat de uitbarstingen produceert. En omdat het gas zich niet of nauwelijks van het zwarte gat kan verwijderen, moet die uitdijing zich vrijwel geheel afspelen in de richting van de baanbeweging van het gas.
Meer informatie:
Astronomers detect matter torn apart by black hole

18 november 2008
Utrechtse onderzoekers hebben een nieuwe locatie van deeltjesversnelling ontdekt in supernovarest Cassiopeia A. Dat supernovaresten deeltjes tot hoge energieën versnellen, was al bekend; ruim tien jaar geleden werd het directe bewijs geleverd dat dit aan de buitenkant van zo'n restant gebeurt. Nu blijkt dat in Cassiopeia A de deeltjesversnelling ook aan de binnenkant plaatsvindt. De Utrechtse promovenda Eveline Helder en haar begeleider Jacco Vink hebben dit gepubliceerd in het Amerikaanse tijdschrift The Astrophysical Journal. In een artikel in dezelfde editie van dat tijdschrift toont een andere promovenda van Vink, Klara Schure, aan dat Cassiopeia A is geëxplodeerd als een rode superreus. Zij leidt dit op basis van computersimulaties af uit de mate van asymmetrie van de explosie, in de vorm van de jets. Sinds een aantal jaren is bekend dat Cassiopeia A, de helderste radiobron aan de hemel, twee jets in tegenovergestelde richting heeft. Schure's onderzoek laat zien dat de asymmetrie niet altijd lang zichtbaar blijft en dat een supernovarest, afhankelijk van zijn omgeving, alsnog een sferische vorm kan aannemen. Het feit dat de jets in Cassiopeia A nog te zien zijn geeft aan dat de ster, in tegenstelling tot wat lang is verondersteld, explodeerde als een rode superreus.
Meer informatie:
Origineel persbericht (Nederlandstalig)

14 november 2008
Met röntgen- en gammagegevens van de Europese satellieten XMM-Newton en Integral zijn voor het eerst de fysische processen onderzocht die ervoor zorgen dat magnetars, een bepaald type neutronensterren, röntgenstraling uitzenden. Neutronensterren zijn de uiterst compacte restanten van zware sterren. Ze bevatten meer massa dan onze zon, maar zijn desondanks niet groter dan een kilometer of twintig. Maar neutronensterren zijn niet alleen heel compact, ze draaien ook snel om hun as en hebben een krachtig magnetisch veld. En bij de magnetars is dat magnetische veld nog eens een factor duizend sterker dan bij 'gewone' neutronensterren. Tot dusverre zijn slechts een stuk of vijftien magnetars ontdekt. Vermoed wordt dat zij van andere neutronensterren verschillen, doordat hun inwendige magnetische veld sterk genoeg is om de (metalen) korst van zo'n ster te vervormen. Net als een stroomkring die door een reusachtige batterij gevoed wordt, produceert zo'n vervorming wolken van elektronen die rond de ster gaan stromen. Bij de interactie tussen deze stromen en de straling van het steroppervlak komt röntgenstraling vrij. Tot zover de theorie, die moeilijk toetsbaar was, omdat er in laboratoria op aarde niet zulke sterke magnetische velden kunnen worden gerealiseerd. Daarom hebben onderzoekers onder leiding van Nanda Rea van de Universiteit van Amsterdam met XMM-Newton en Integral gezocht naar dichte wolken van elektronen rond magnetars. En die hebben ze gevonden. Daarmee is voor het eerst een sterke aanwijzing gevonden dat het geschetste magnetarmodel klopt.
Meer informatie:
Astronomen vinden zwerm elektronen rond magnetars
XMM-Newton and Integral clues on magnetic powerhouses

11 november 2008
Op het vijf kilometer hoge Chajnantor-plateau in het noorden van Chili wordt momenteel druk gebouwd aan de Atacama Large Millimeter/submillimeter Array (ALMA). Deze zal uiteindelijk bestaan uit meer dan zestig ontvangstschotels met een middellijn van 12 meter, verspreid over een afstand van meer dan 16 kilometer. Om ervaring op te doen is één van zulke schotels al in bedrijf: het Atacama Pathfinder Experiment (APEX). Een recente APEX-opname laat het stervormingsgebied RCW120 zien, dat op een afstand van 4200 lichtjaar in de richting van het sterrenbeeld Schorpioen ligt. De hete, zware ster in het centrum van RCW120 zendt enorme hoeveelheden ultraviolette straling uit, waardoor het gas in zijn omgeving ioniseert en uitdijt. En waar dit gas op het gas en stof van de omringende ruimte stuit, ontstaan samenklonteringen waarin nieuwe sterren ontstaan. Die samenklonteringen zijn heel koud: hun temperaturen liggen bij 250 graden onder nul. De zwakke warmtestraling die zij uitzenden is hierdoor alleen waarneembaar op golflengten van minder dan een millimeter. Met een nieuw instrument van APEX zijn in RCW210 nu samenklonteringen waargenomen die vier keer zwakker zijn dan de zwakste die tot nog toe waarneembaar waren. Dat betekent dat APEX nu ook de vorming van minder zware sterren in beeld kan brengen.
Meer informatie:
APEX reveals glowing stellar nurseries

5 november 2008
De donkere materie waaruit het grootste deel van de massa van het heelal bestaat, kan het gemakkelijkst gedetecteerd worden in de allerbinnenste delen van de Melkweghalo, ruim binnen de baan die de zon rond het Melkwegcentrum beschrijft. Dat blijkt uit computersimulaties van astronomen van het Max Planck-instituut voor Astronomie in Garching. Met supercomputers berekenden ze hoe donkere materie in de loop van miljarden jaren samenklontert tot kleine en grote concentraties, en waar je die donkere materie vanaf de aarde het eenvoudigst zou moeten kunnen detecteren aan de hemel. Andere sterrenkundigen kwamen eerder tot de conclusie dat de dwergstelsels van de Melkweg daarvoor de aangewezen locaties zouden vormen, maar volgens Volker Springel en zijn collega's (waaronder Amina Helmi van de Rijksuniversiteit Groningen) rekenen deze week in Nature voor dat een speurtocht zich beter kan richten op een gebied aan de hemel op zo'n 10 tot 30 graden rond de kern van het Melkwegstelsel. Donkere materie kan in principe gedetecteerd worden doordat wederzijdse anninilatie van donkere-materiedeeltjes tot de productie van gammastraling leidt. Met NASA's Fermi Gamma-ray Space Telescope, die afgelopen voor jaar gelanceerd is, zou de mysterieuze donkere materie binnen een paar jaar gevonden moeten kunnen worden, aldus de onderzoekers.
Meer informatie:
Dunkler Materie auf der Spur
Fermi Gamma-ray Space Telescope
Persbericht NOVA (Nederlandstalig)
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

23 oktober 2008
Metingen door de eind 2006 gelanceerde Franse satelliet CoRot laten zien dat drie relatief nabije sterren - elk vergelijkbaar met onze zon, maar wel heter - ook grotere oscillaties (trillingen) vertonen en een veel fijnkorreligere oppervlaktestructuur hebben. Maar hoewel de oscillaties anderhalf keer zo hevig zijn als die van de zon, zijn ze ongeveer een kwart zwakker dan de meeste modellen voorspellen (Science, 24 oktober). Het is voor het eerst dat de trillingen van andere sterren dan de zon zo nauwkeurig zijn gemeten. Zelfs de oscillaties van onze zon zijn pas sinds een jaar of dertig bekend. Dat was het begin van een nieuwe tak van wetenschap: de helioseismologie. Onderzoek van de zonnetrillingen levert informatie op over het inwendige van de zon, net zoals seismologisch onderzoek op aarde informatie oplevert over het inwendige van onze planeet. Verwacht wordt dat het 'seismologisch onderzoek' van sterren, dat op zeer nauwkeurige helderheidsmetingen berust, tot een beter begrip van hun interne structuur zal leiden.
Meer informatie:
COROT ziet voor het eerst 'zonbevingen' op andere sterren
The good vibrations of nearby stars

21 oktober 2008
Op een nieuwe opname van het stervormingsgebied Gum 29, gemaakt met de 2,2-m Max-Planck/ESO-telescoop van de Europese Zuidelijke sterrenwacht in Chili, is een zeer zware dubbelster ontdekt. Gum 29 is een 200 lichtjaar grote wolk waterstofgas, waarin nieuwe sterren ontstaan. Middenin die enorme gaswolk staat de kleine sterrenhoop Westerlund 2, die naar schatting één à twee miljoen jaar oud is. Aan de rand van de sterrenhoop staat een dubbelster bestaande uit twee zeer zware sterren. Ze zijn 82, respectievelijk 83 keer zo zwaar als onze zon en draaien met een periode van slechts 3,7 dagen om elkaar. Uit gedetailleerde waarnemingen is bovendien gebleken dat het twee zogeheten Wolf-Rayet-sterren zijn: zware sterren die het einde van hun kortstondige bestaan naderen en veel materie verliezen. Uiteindelijk komen zulke sterren door een supernova-explosie aan hun einde.
Meer informatie:
A claret-coloured cloud with a massive heart

20 oktober 2008
Sterren worden geboren uit grote wolken van interstellair gas en stof. Kleine en willekeurige snelheidsverschillen van deeltjes in deze galactische kraamkamers leiden tot de vorming van een roterende schijf rond de jonge ster, de zogenaamde protoplanetaire schijf. Hierin ontstaan nieuwe planeten. De Leidse astronoom Christian Brinch, die deze week promoveert op onderzoek naar het gedrag van zeer jonge sterren, heeft onderzocht hoe de stroming van de deeltjes in de protoplanetaire schijf informatie verschaft over de ontwikkeling van het ster-embryo. Voor zijn onderzoek keek hij naar de jonge ster L1489 IRS in het sterrenbeeld Stier. Brinch vond dat de ster door een draaiend afgeplat gasomhulsel wordt omsloten en dat daarin maar een beperkte inwaartse stroming van gas en stofdeeltjes optreedt. Onderzoek van de nog jongere ster IRAS2A, in het sterrenbeeld Perseus, toonde aan dat het gas rond deze ster (nog) niet roteert en uitsluitend richting centrum stroomt. De nieuwe waarnemingen laten zien dat de geleidelijke vorming van een schijf en het toenemende belang van rotatie van de schijf een prima maatstaf is voor de mate waarin een ster-planeetsysteem zich heeft ontwikkeld.
Meer informatie:
Origineel persbericht (Nederlandstalig)

16 oktober 2008
Ongeveer tienduizend jaar geleden ontplofte er in de richting van het sterrenbeeld Cepheus een zware ster. Alleen de ingestorte kern van deze ster doorstond de catastrofe en vervolgde zijn bestaan als neutronenster. Met de Fermi Gamma-ray Space Telescope is nu vastgesteld dat dit 'stellaire lijk' drie keer per seconde rondtolt en onderwijl bundels straling uitzendt. Zo'n 'kosmische vuurtoren' wordt een pulsar genoemd en is op zichzelf geen bijzonderheid: er zijn er al bijna tweeduizend bekend. Maar dit is wel een geval apart: het is de eerste pulsar die alleen op gammagolflengten waarneembaar is (Science Express, 16 oktober). Tot nog toe waren alleen pulsars bekend die radiostraling, zichtbaar licht en/of röntgenstraling produceerden. De onderzoekers denken dat de gammapulsar de eerste is van een grote populatie van soortgelijke objecten.
Meer informatie:
First gamma-ray-only pulsar observation opens new window on stellar evolution
Junger Pulsar strahlt im Gammalicht

15 oktober 2008
Waarnemingen, gedaan met de Very Large Telescope (VLT) en de Rossi XTE-röntgensatelliet, geven nieuw inzicht in de manier waarop stellaire zwarte gaten materie opslokken. Het licht dat door materie in de directe omgeving van een zwart gat wordt uitgezonden, is niet constant: het flakkert. Deze snelle flakkeringen worden veelal op röntgengolflengten waargenomen, maar bij twee zwarte gaten zijn ze nu ook in zichtbaar licht gezien. Dat laatste gebeurde met de ULTRACAM, een speciale camera waarmee 20 beeldjes per seconde kunnen worden vastgelegd, die tijdelijk aan de VLT gekoppeld was. Tot verrassing van de onderzoekers blijken de helderheidsvariaties in zichtbaar licht eerder te komen dan die in het röntgen: kort voor een röntgenflits neemt het zichtbare licht af, waarna een korte flits volgt, die heel snel uitdooft. Tot nog toe werd gedacht dat de flitsen zichtbaar licht uit de omgeving van zwarte gaten een gevolg waren van de röntgenuitbarstingen. Maar in dat geval zouden de lichtflitsen achter de röntgenflitsen aan moeten lopen in plaats van andersom. Het lijkt er nu veel meer op ze een gezamenlijke oorzaak hebben. Deze wordt gezocht bij de krachtige magnetische velden in de hete materie rond het zwarte gat. Deze magnetische velden zouden energie uit de directe omgeving van het zwarte opnemen en deze later weer afgeven een röntgenstraling uitzendend plasma dan wel als geladen deeltjes met snelheden die de lichtsnelheid benaderen. Deze verdeling in componenten zou in het karakteristieke patroon van röntgen- en lichtflakkeringen resulteren.
Meer informatie:
VLT and Rossi XTE satellite probe violently variable black holes;

10 oktober 2008
Europese sterrenkundigen hebben met behulp van de Very Large Telescope in Chili enkele zeer jonge sterren onderzocht. De sterren zijn enkele malen zo zwaar als onze zon en nog druk bezig met het aantrekken van gas uit de omgeving. Dat gas valt niet rechtstreeks op de ster, maar verzamelt zich in eerste instantie in een zogeheten accretieschijf die de ster omringt. Wat zich precies in zo'n schijf afspeelt, laat zich niet gemakkelijk onderzoeken: de meest nabije stervormingsgebieden zijn ongeveer 500 lichtjaar van ons verwijderd, waardoor het zeer veel moeite kost om accretieschijven nauwkeurig te bekijken. De techniek waarmee de meeste details zichtbaar kunnen worden gemaakt, is de interferometrie. Daarmee wordt het door twee of meer telescopen opgevangen licht zodanig gecombineerd, dat de resulterende beeldscherpte vergelijkbaar is met die van een reuzentelescoop ter grootte van de onderlinge afstand van de gebruikte telescopen. De VLT, die uit vier afzonderlijke telescopen bestaat, kan op die manier een 40 tot 200 meter grote telescoop nabootsen. Met deze techniek is nu gekeken naar de gasstromen in de accretieschijven rond zes zeer jonge sterren. Bij twee ervan is vastgesteld dat er materie uit de schijf naar de ster toe valt, bij de andere vier is waargenomen dat materie uit de schijf terug de ruimte in stroomt. Waarschijnlijk vindt in alle gevallen een combinatie van beide verschijnselen plaats, maar dat moet nog nader onderzocht worden.
Meer informatie:
Astronomers get best view yet of infant stars at feeding time;

6 oktober 2008
De Leidse astronoom Tim van Kempen heeft ontdekt dat de ultraviolette straling die bij stervorming ontstaat, aanzienlijk grotere hoeveelheden gas en stof verwarmt dan tot nu toe werd aangenomen. Het 'kosmische zonnebad' voorkomt dat de wolk verder ineenstort en beïnvloedt de chemische evolutie rond lage-massa sterren zoals onze eigen zon. Van Kempen promoveert aanstaande donderdag aan de Universiteit Leiden op onderzoek naar de vorming van nieuwe sterren. Nieuwe sterren ontstaan op een astronomisch korte tijdschaal van ongeveer één miljoen jaar. In deze periode omsluit een grote wolk van gas en stof de protoster (voorloper-ster). Door dit omhulsel loopt de straalstroom, een karakteristiek onderdeel van protostellaire objecten, dat een deel van het omringende materiaal opveegt. Een team Leidse en Duitse astronomen heeft voor de eerste keer het warme gas rond jonge sterren in kaart gebracht en ontdekt dat de straalstroom het effect versterkt van de UV-straling die bij de stervorming ontstaat. De metingen werden verricht met CHAMP+, een instrument op de APEX-submillimetertelescoop in Noord-Chili. "We ontdekten warm gas op afstanden van de ster vele malen groter dan voor mogelijk werd gehouden", zegt Tim van Kempen. "Nog verrassender was dat het meeste gas niet of nauwelijks beweegt en dus geen deel uitmaakt van de straalstroom zelf of erdoor wordt meegesleept." Het team toonde ook aan dat in deze gebieden een grote hoeveelheid UV-straling wordt geproduceerd die door het schoongeveegde kanaal van de straalstroom kan ontsnappen. De onderzoekers concluderen dat het omliggende gas hierdoor veel meer wordt verwarmd dan eerder werd verondersteld. Volgens Van Kempens promotor Ewine van Dishoeck is dit een belangrijke conclusie. "Door het 'zonnebad' wordt het gas chemisch reactiever wat tot het ontstaan van complexere moleculen kan leiden", aldus Van Dishoeck.
Meer informatie:
Origineel persbericht (Nederlandstalig)
APEX
CHAMP+
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

3 oktober 2008
Met de Keck-telescoop op Hawaï is ontdekt dat een bruine dwerg op 75 lichtjaar afstand van de aarde geen gesloten wolkendek heeft, zoals zijn zwaardere begeleider. Bruine dwergen zijn mislukte sterren, die te weinig interne druk en hitte hebben om de spontane kernfusie van waterstof in helium op gang te brengen. Op 75 lichtjaar afstand in het sterrenbeeld Centaurus bevindt zich de dubbelster 2M1404, die uit twee bruine dwergen bestaat die een baan om elkaar heen beschrijven. 2M1404A is zwaarder dan 2M1404B, maar desondanks is de infrarode lichtkracht van 2M1404B zestig procent groter dan die van A. Volgens de onderzoekers, die hun resultaten op 1 oktober publiceren in The Astrophysical Journal , kan dat het best verklaar worden door aan te nemen dat het wolkendek van de lichte ster aan het oplossen is, vermoedelijk als gevolg van de zeer geleidelijke afkoeling van de bruine dwerg, die nu een oppervlaktetemperatuur heeft van ca. 900 graden. De zwaardere bruine dwerg heeft nog een hogere temperatuur. Onder die omstandigheden kunnen de wolken in de buitenlagen van de bruine dwerg (bestaande uit ijzerverbindingen en mineralen) de diepere lagen van het hemellichaam volledig aan het zicht onttrekken, waardoor de bruine dwerg ondanks zijn hogere temperatuur toch minder infrarode straling uitzendt.
Meer informatie:
Keck Images Reveal Cloudy Weather on Failed Star Twins
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

2 oktober 2008
Iets vaker dan eens per maand presenteert het Space Telescope Science Institute een bijzondere opname, gemaakt met de Hubble-telescoop, die vooral op mooiheid is uitgezocht. Dat gebeurt in het kader van het Hubble Heritage Project, dat nu precies tien jaar bestaat. Vaak gaat het om opnamen die voor specifieke onderzoeksdoeleinden zijn gemaakt, maar soms is het ook een opname speciaal voor het Heritage Project. De foto van deze maand toont de rand van een enorme holte in een grote gaswolk die deel uitmaakt van het stervormingsgebied NGC 3324. De donkere zuilen van koel gas en stof die afsteken tegen een achtergrond van helder oplichtend gas, leveren weer een indrukwekkend tafereel op.
Meer informatie:
A Celestial Landscape In Celebration Of 10 Years Of Stunning Hubble Heritage Image

1 oktober 2008
Wetenschappers hebben met behulp van de infrarood-satelliet Spitzer de 'lichtecho' onderzocht van een supernova-explosie die meer dan drie eeuwen geleden heeft plaatsgevonden. De lichtecho bestaat uit een aantal warmere plekken in het stof rond de ontplofte ster, die nu bekendstaat als Cassiopeia A. 'Warmer' betekent in dit geval overigens 'minder koud', want de temperatuur van het stof ligt tussen de 170 en 120 graden onder nul. Maar dat is altijd nog meer dan honderd graden warmer dan normaal. Volgens de onderzoekers kan de relatief hoge temperatuur van het stof alleen zijn veroorzaakt door de korte, maar zeer krachtige puls van ultraviolette en röntgenstraling die bij de supernova-explosie vrijkwam. De stofwolken bevinden zich vanaf de aarde gezien op een afstand van 160 lichtjaar achter Cassiopeia A. Het licht van de supernovapuls heeft er dus 160 jaar over gedaan om het stof te bereiken. De infraroodstraling van het opgewarmde stof moest op haar beurt weer 160 lichtjaar extra overbruggen om de aarde te bereiken. Vandaar dat we de lichtecho pas 320 jaar na de supernova-explosie te zien krijgen. Opmerkelijk genoeg is de supernova zelf destijds aan ieders aandacht ontsnapt.
Meer informatie:
Infrared Echoes Give NASA's Spitzer A Supernova Flashback

24 september 2008
Een internationaal team sterrenkundigen, onder wie de Amsterdamse astronome Sera Markoff en haar masterstudent Kostantinos Leventis, heeft met de SWIFT-satelliet een bron ontdekt die zich eerst als gammaflits in het verre heelal voordeed, maar later activiteit vertoonde op basis waarvan vermoed wordt dat het om een nieuw soort neutronenster gaat in onze eigen Melkweg. Hun bevindingen worden morgen gepubliceerd in Nature. Na de aanvankelijk gammastraling vertoonde SWIFT J195509+261406 drie dagen lang optisch vuurwerk, gevolgd door een periode van nabij-infraroodemissie van elf dagen. Het team gebruikte gegevens van acht telescopen, waaronder NASA's SWIFT-satelliet, ESA's XMM-Newton en ESO's Very Large Telescope in Chili. Op basis van de waarnemingen vermoeden de onderzoekers dat het om een magnetar gaat. Magnetars zijn jonge neutronensterren met een extreem hoog magnetisch veld, die zich tientallen jaren lang rustig kunnen houden. Waarschijnlijk vormen zij een grote populatie in de Melkweg, ook al is er pas een dozijn geïdentificeerd. Volgens sommige theorieën evolueren de hoog-energetische magnetars tot objecten die radiostraling uitzenden, zoals pulsars, maar tot nu toe is geen enkele bron gevonden die dit ondersteunt. SWIFT J195509+261406 is de eerste kandidaat hiervoor. De hypothese wordt ondersteund door een tweede Nature-artikel over dit onderwerp van Alex Stefanescu et al. (Max Planck Institute, Garching).
Meer informatie:
Origineel persbericht (Nederlandstalig)
Surprising Flashes from a possible Magnetar
The Hibernating Stellar Magnet

19 september 2008
Precisiewaarnemingen met de HARPS-spectrograaf op de 3,6-meter telescoop van de Europese Zuidelijke Sterrenwacht in Chili hebben uitgewezen dat de rotatie van het Melkwegstelsel niet zo gecompliceerd is als door sommige astronomen werd vermoed. In de afgelopen decennia is van een bepaald type pulserende sterren (zogeheten cepheïden) ontdekt dat ze naar de zon toe lijken te 'vallen' met een gemiddelde snelheid van ca. 2 kilometer per seconde. Juist van cepheïden kunnen sterrenkundigen nauwkeurig de afstand bepalen, dus de snelheidsmetingen aan deze sterren zouden een goed beeld moeten geven van de algemene rotatie van het Melkwegstelsel. Sommige astronomen waren van mening dat de afwijkende bewegingen van de cepheïden zouden wijzen op zeer gecompliceerde, asymmetrische rotatie-eigenschappen. De nieuwe waarnemingen, die gepubliceerd worden in Astronomy & Astrophysics , wijzen echter uit dat de afwijkende snelheden gecorreleerd zijn aan de chemische samenstelling van de cepheïden. Dat doet vermoeden dat de metingen beïnvloed worden door het specifieke pulsatiegedrag van de periodiek opzwellende en weer inkrimpende sterren. In dat geval is de rotatie van het Melkwegstelsel toch eenvoudig en symmetrisch.
Meer informatie:
Pulsating stars enable a new precise determination of the rotation of our Galaxy
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

18 september 2008
Met NASA's infrarode Spitzer Space Telescope is ontdekt dat krachtige stralen van de jonge protoster HH211 watermoleculen verbrijzelen. De watermoleculen komen in bevroren vorm voor op microscopisch kleine stofdeeltjes in de omgeving van de protoster. De stralen (jets ) van HH211 zijn hooguit duizend jaar oud, en worden langs de draaiingsas van de ster de ruimte in geblazen, loodrecht op het vlak van de circumstellaire gas- en stofschijf waaruit in de toekomst planeten kunnen ontstaan. Wanneer ze in botsing komen met gas- en stofwolken, ontstaan krachtige schokgolven die energierijke ultraviolette straling. Met de gevoelige infraroodspectroscoop van Spitzer is nu de aanwezigheid vastgesteld van hete hydroxyl-moleculen (OH), die ontstaan wanneer watermoleculen uiteen geslagen worden door deze straling. De ontdekking, die mogelijk nieuw licht werpt op de rol van water in gebieden waar nieuwe planeten ontstaan, is gebubliceerd in Astrophysical Journal.
Meer informatie:
Water Hit With Young Star's Best Shot
Spitzer Space Telescope
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

15 september 2008
Volgens supercomputersimulaties van een team van Zwitserse en Engelse astronomen bevindt zich in het platte vlak van ons Melkwegstelsel een schijf van donkere materie. Donkere materie bestaat uit onbekende elementaire deeltjes. Het bestaan ervan blijkt uit de zwaartekrachtwerking. Eerdere computersimulaties lieten zien dat donkere materie zich in de beginperiode van het heelal vooral opgehoopt moet hebben in min of meer bolvormige halo's rond sterrenstelsels. Uit de nieuwe, gedetailleerdere berekeningen blijkt nu dat een flink deel van de donkere materie in een platte, ronddraaiende schijf terecht moet zijn gekomen, die samenvalt met de schijf van gas en sterren. Als het Melkwegstelsel inderdaad zo'n donkere-materieschijf bevat, moet het relatief eenvoudiger zijn om hier op aarde de mysterieuze donkere-materiedeeltjes te detecteren, bijvoorbeeld met de nieuwe XENON100-detector in het ondergrondse San Grasso-laboratorium in Italië, aldus de onderzoekers. De astronomen publiceren hun conclusies in Monthly Notices of the Royal Astronomical Society .
Meer informatie:
A dark matter disk in our Galaxy
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

15 september 2008
Onze zon draait zijn baantjes rond de kern van het Melkwegstelsel op een afstand van zo'n twintigduizend lichtjaar. Maar volgens astronomen van de Universiteit van Washington in Seattle is de zon 4,6 miljard jaar geleden mogelijk in een heel ander deel van het Melkwegstelsel ontstaan, op grotere of kleinere afstand van het centrum. Computersimulaties van de evolutie van een spiraalstelsel zoals het Melkwegstelsel, uitgevoerd door Rok Roskar en zijn collega's, laten zien dat sterren over vrij grote afstanden kunnen 'migreren', voornamelijk als gevolg van zwaartekrachtswisselwerkingen met de spiraalarmen van het sterrenstelsel waarin ze zich bevinden. Zo'n migratieproces zou ook kunnen verklaren waarom de sterren in de omgeving van de zon een onverwacht grote verscheidenheid aan chemische samenstelling te zien geven, aldus de onderzoekers, die hun resultaten publiceren in Astrophysical Journal Letters . Bovendien rekent het nieuwe resultaat mogelijk af met het idee van een 'bewoonbare zone' in het Melkwegstelsel: wanneer de scheikundige elementen die nodig zijn voor de vorming van leven niet in een bepaalde zone geconcentreerd blijven, zoals tot nu toe altijd is aangenomen, zouden er ook op kleinere en grotere afstanden van het Melkwegcentrum planetenstelsels kunnen bestaan, mogelijk met leven.
Meer informatie:
Immigrant Sun: Our star could be far from where it started in Milky Way
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

10 september 2008
De energierijke helderheidsuitbarsting van de ster Eta Carinae in 1843 was een soort 'pseudo-supernova', waarbij wel een explosie plaatsvindt in het binnenste van een zware ster, maar waarbij die ster niet volledig uiteen spat. Dat concludeert een team van astronomen onder leiding van Nathan Smith van de Universiteit van Californië in Berkeley deze week in Nature. Eta Carinae is een zware ster op ca. 7500 lichtjaar afstand van de aarde die in 1843 enorm veel helderder werd, en daarbij veel sterrengas de ruimte in blies. Dat materiaal is nu zichtbaar als een relatief langzaam uitdijende schil. Op grotere afstanden van de ster is materiaal ontdekt dat bij een soortgelijke explosie moet zijn weggeblazen, ongeveer duizend jaar geleden. Tot nu toe werd altijd aangenomen dat er sprake was van een tijdelijk extreem krachtige sterrenwind, maar Smith en zijn collega's hebben nu gasslierten ontdekt die met een veel hogere snelheid zijn weggeblazen, en dat valt met de sterrenwindtheorie niet te verklaren. Vermoedelijk treden er periodiek explosies in het binnenste van Eta Carinae op, waarbij enorme hoeveelheden materiaal de ruimte in verdwijnen. Op die manier kan een zware ster aan het eind van zijn leven heel veel massa verliezen voordat hij uiteindelijk als echte supernova explodeert. Soortgelijke 'pseudo-supernova's' zijn de afgelopen jaren ook in andere sterrenstelsels ontdekt: sterren die wel opvallende helderheidsuitbarstingen vertonen, maar aanzienlijk zwakker blijven dan echte supernova's. Over het precieze explosiemechanisme tasten de astronomen overigens nog in het duister.
Meer informatie:
1843 stellar eruption new type of star explosion
Persbericht Gemini Observatory
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

3 september 2008
Radiosterrenkundigen hebben de tot nog meest detailrijke opname van het centrum van ons Melkwegstelsel gemaakt. In dat centrum bevindt zich een bijzonder compacte bron van (onder meer) radiostraling, Sagittarius A* (Sgr A*) geheten, waarvan het sterke vermoeden bestaat dat het een superzwaar zwart gat met een massa van 4 miljoen zonsmassa's is. Het is nu voor het eerst gelukt om, met een groot netwerk van radiotelescopen en op zeer korte golflengten, structuren rond het melkwegcentrum waar te nemen die niet veel groter kunnen zijn dan de de verwachte buitengrens van dit zwarte gat (Nature, 4 september). Spectaculaire beelden heeft dat nog niet opgeleverd: het is niet eens precies duidelijk wat er nu in kaart is gebracht - een hete plek in de schijf van naar binnen stromende materie die zich rond het zwarte gat heeft verzameld of een bundel van hete materie die juist van het zwarte gat wegstroomt. De onderzoekers hebben echter goede hoop dat zij daar in de niet al te verre toekomst uitsluitsel over kunnen geven. Wel bevestigen de nieuwe resultaten dat er echt een superzwaar zwart gat in het melkwegcentrum staat: uit de metingen blijkt dat de materiedichtheid ter plaatse te hoog is om op een andere manier verklaard te worden.
Meer informatie:
Closest Look Ever At The Edge Of A Black Hole
New virtual telescope zooms in on Milky Way's super-massive black hole

28 augustus 2008
Een team van Britse en Italiaanse wetenschappers heeft met behulp van de INTEGRAL-satelliet gepolariseerde gammastraling uit de Krabnevel waargenomen (Science, 29 augustus). De Krabnevel is het restant van een supernova-explosie die bijna duizend jaar geleden plaatsvond. In het hart van de nevel staat een zogeheten pulsar: een neutronenster die - als een kosmische vuurtoren - al rondtollend twee bundels van straling uitstoot. Maar de meeste energie van de pulsar gaat zitten in een 'wind' van energierijke deeltjes die alle kanten op gaat. Feitelijk werkt de pulsar dus als een natuurlijke deeltjesversneller, maar hoe dat in zijn werk gaat en waar de versnelling precies plaatsvindt, was nog onduidelijk. De ontdekking van de gepolariseerde gammastraling brengt de oplossing een stapje dichterbij: de straling blijkt uit de directe omgeving van de pulsar te komen.
Meer informatie:
Origin of high energy emission from the Crab Nebula identified

22 augustus 2008
Ter gelegenheid van de vijfde verjaardag van de infraroodsatelliet Spitzer heeft de NASA een schitterende opname gepresenteerd van het grote stervormingsgebied W5 in het sterrenbeeld Cassiopeia. Waarnemingen van deze kleurrijke kosmische gaswolk wijzen erop dat de intense sterrenwind en straling van hete, zware sterren de vorming van nieuwe sterren kan stimuleren. De zware sterren in W5 hebben grote holten in het hun omringende gas geblazen. Astronomen vermoeden al een tijdje dat bij dat proces verdichtingen ontstaan in het gas aan de randen van zulke holten. En uit dat verdichte gas ontstaat dan weer een volgende generatie van sterren. De leeftijdsverdeling van de sterren in W5 is in overeenstemming met dit scenario: de zware sterren in de grote holten zijn duidelijk ouder dan die aan de randen. Over miljoenen jaren zullen veel van de zware sterren in W5 als supernova's eindigen en bij die enorme explosies zullen sommige van de jonge sterren in hun omgeving ook weer vernietigd worden.
Meer informatie:
Generations of Stars Pose for Family Portrait

21 augustus 2008
Onderzoekers van de universiteit van Bonn hebben ontdekt dat bruine dwergen als een afzonderlijke categorie van hemellichamen moeten worden beschouwd. Tot nog toe worden deze objecten als te klein uitgevallen sterren beschouwd, maar volgens de Duitse sterrenkundigen zijn het eerder stellaire miskramen. Anders dan bij normale sterren vinden er in het inwendige van bruine dwergen geen grootschalige kernfusieprocessen plaats: druk en temperatuur in de kern van een bruine dwerg zijn gewoon te laag - een gevolg van zijn geringe massa. Dat is echter niet het enige verschil met normale sterren. Waar deze laatste paren kunnen vormen die op afstanden van duizenden astronomische eenheden om elkaar draaien, blijkt de maximale afstand tussen twee om elkaar draaiende bruine dwergen vrijwel nooit meer dan 15 astronomische eenheden te zijn. (Eén astronomische eenheid is 150 miljoen kilometer.) Bovendien blijken er bijna geen dubbelsterren te zijn die uit een normale ster en een bruine dwerg bestaan. De bestaande inzichten over de vorming van bruine dwergen kunnen deze verschillen niet goed verklaren: volgens deze zouden bruine dwergen dezelfde ontstaansgeschiedenis hebben als normale sterren. Maar als dat zo is, zouden zij zich ook op dezelfde manier moeten gedragen. Onduidelijk is nog hoe de geboorte van een bruine dwerg dan afwijkt van die van een gewone ster. Eén van de mogelijkheden is dat bruine dwergen ontstaan als er een pluk materie wordt losgemaakt uit een ster-in-wording waar een andere ster langs scheert. Aangezien bijna alle sterren in sterrenhopen ontstaan, zijn zulke ontmoetingen niet ondenkbaar.
Meer informatie:
Stellar still births
Stellare Totgeburten

21 augustus 2008
Britse onderzoekers hebben met behulp van computersimulaties onderzocht wat er gebeurt met een grote gaswolk die door het superzware zwarte gat in het centrum van een sterrenstelsel wordt aangezogen. Daaruit blijkt dat ook uit dit gas nog sterren kunnen ontstaan (Science, 22 augustus). Tot nog toe gingen sterrenkundigen ervan uit dat er in gaswolken die in de buurt van een superzwaar zwart gat komen geen stervorming kan plaatsvinden, omdat ze aan flarden worden getrokken door de immense aantrekkingskracht van het zwarte gat. Maar uit de computersimulaties blijkt dat niet al het gas naar het zwarte gat toe spiraalt: flarden ervan weten te ontsnappen en vormen een ellipsvormige schijf rond het zwarte gat waarin sterren kunnen ontstaan. De recente ontdekking van honderden jonge, zware sterren in langgerekte banen om het superzware zwarte gat in het centrum van ons Melkwegstelsel past goed in dit model.
Meer informatie:
The mystery of young stars near black holes solved

20 augustus 2008
De zwaarste sterren kunnen na een supernova-explosie eindigen als een zwart gat van enkele zonsmassa's. En in de centra van de meeste sterrenstelsels zijn op de een of andere manier enorme zwarte gaten van miljoenen zonsmassa's ontstaan. Maar zijn er dan geen tussenmaatjes van enkele duizenden zonsmassa's? Het lijkt er steeds meer op dat die schaars zijn. Sterrenkundigen zagen de kernen van zogeheten bolvormige sterrenhopen als de meest waarschijnlijke plek waar zulke middelzware zwarte gaten te vinden zouden zijn, al was er nog niet één met zekerheid ontdekt. En grondig onderzoek van de bolhoop RZ2109 heeft nu uitgewezen dat zich in het centrum van deze verzameling sterren geen middelzwaar zwart gat kan bevinden. Dat is een tegenvaller, want uit waarnemingen met de Europese satelliet XMM-Newton was gebleken dat zich in het centrum van RZ2109 een bron van röntgenstraling bevindt, die de kenmerken van een materie-verslindend zwart gat vertoont. Uit spectraalonderzoek met de Keck-telescoop op Hawaï is nu echter gebleken dat dit zwarte gat slechts ongeveer tien zonsmassa's zwaar is. Het is vrij onwaarschijnlijk dat zich naast dit kleine zwarte gat ook nog een middelzwaar zwart gat in RZ2109 ophoudt.
Meer informatie:
Most Black Holes Might Come in Only Small and Large

16 augustus 2008
De halo van sterren die ons Melkwegstelsel omhult, is een soort rivierdelta van grote en kleine stromen van sterren. Dat blijkt uit nieuwe gegevens van de Sloan Digital Sky Survey (SDSS). De grote sterstromen waren al langer bekend, maar nu pas is gebleken dat er veel meer van die lange linten van sterren zijn. Nadat de bewegingen van 'slechts' een kwart miljoen sterren waren geïnventariseerd, waren veertien groepen van sterren bekend die collectief met dezelfde snelheid in dezelfde richting bewegen. Omdat maar een klein stuk van de hemel is afgetast, zou dat betekenen dat er alles bij elkaar een kleine duizend van zulke sterstromen zijn. De sterstromen zijn hoogstwaarschijnlijk losgerukt uit kleine sterrenstelsels die het Melkwegstelsel op enigs moment zeer dicht hebben genaderd. Dat bij het SDSS-onderzoek in de buurt van ons Melkwegstelsel ook veertien zwakke dwergstelsels zijn ontdekt die opmerkelijk weinig sterren hebben, lijkt dat beeld te bevestigen.
Meer informatie:
A New Milky Way Map Reveals A Complicated Outer Galaxy

7 augustus 2008
Computersimulaties, uitgevoerd door onderzoekers van de universiteit van Californië in Santa Cruz, wijzen erop dat de donkere materie in en rond ons Melkwegstelsel mogelijk niet gelijkmatig is verdeeld. Uit de berekeningen komt een beeld naar voren waarbij de donkere materie dichte samenklonteringen vertoont (Nature, 7 augustus). Donkere materie is materie die wel zwaartekrachtsinvloed uitoefent, maar niet direct waarneembaar is. Waaruit die materie bestaat, is nog onduidelijk, maar volgens één theorie bestaat zij uit deeltjes die met de afkorting WIMP (Weakly Interacting Massive Particles) worden aangeduid. Als dat inderdaad zo is, zouden de bevindingen van de computersumulaties bevestigd kunnen worden door waarnemingen met de binnenkort te lancering gammasatelliet GLAST. Bij onderlinge botsingen tussen WIMP's zou namelijk karakteristieke gammastraling moeten vrijkomen.
Meer informatie:
Study shows clumps and streams of dark matter in inner regions of the Milky Way

24 juli 2008
Met de Very Large Telescope Interferometer is de uitdijende stofwolk rond een nova waargenomen. Een nova (van het Latijnse 'stella nova', nieuwe ster) is in werkelijkheid een thermonucleaire uitbarsting op het oppervlak van een hete, compacte witte dwergster. Zo'n explosie treedt op wanneer de witte dwerg zich in een nauw dubbelstersysteem bevindt en gas van zijn begeleider opzuigt. Nova Scorpii 2007a werd in februari 2007 ontdekt en was geruime tijd met het blote oog zichtbaar. Daarna doofde de 'nieuwe ster' uit, doordat hij zich in een uitdijende wolk van weggeblazen stof hulde. De uitdijing van die wolk is nu opgemeten met de Europese Very Large Telescope in Chili, waarbij verschillende telescopen onderling gekoppeld werden om een extreem hoge beeldscherpte te bereiken. Door de waargenomen uitdijingssnelheid aan de hemel te vergelijken met de gemeten radiale snelheid van het stof (ongeveer twee miljoen kilometer per seconde) kon de afstand tot Nova Scorpii 2007a bepaald worden: 5500 lichtjaar. De resultaten zijn gepubliceerd in Astronomy & Astrophysics .
Meer informatie:
Watching a ‘New Star’ Making the Universe Dusty
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

22 juli 2008
Nevels met meerdere ringen rond verschillende objecten aan de hemel kunnen worden gemaakt door een enkele ster. Dit is de conclusie van onderzoek door astronomen van het Sterrekundig Instituut Utrecht. Tot voor kort werd aangenomen dat een dubbelster verantwoordelijk moet zijn voor zulke complexe structuren. Een realistisch computermodel toont nu aan dat een enkele, roterende, zware ster ringen en kappen creëert door de interactie van de sterrenwinden die in de verschillende stadia van zijn leven zijn uitgestoten. De vorm en de samenstelling van de gasnevels bevatten informatie over de evolutie van de centrale ster. De resultaten van dit onderzoek worden binnenkort gepubliceerd in Astronomy & Astrophysics.
Sterren ondergaan verschillende fases van evolutie en gedurende hun leven stoten ze materiaal uit in de vorm van sterrenwinden. Aan het eind van hun leven zwellen ze op tot een rode reus. Hierbij blazen ze een massieve, langzame wind in de vorm van een grote bol. Sommige sterren worden vervolgens een blauwe reus en gaan daarbij snel om hun as draaien. In deze fase krijgt de sterrenwind de vorm van een zandloper, die sneller expandeert dan de wind van de rode reus. Op het punt waar deze zandloper met het materiaal van de bolvormige wind botst, wordt het gas verhit en begint te stralen. Dit gebeurt als eerste langs de rotatie-as van de ster en hierbij worden heldere poolkappen gecreëerd. Ook de nek van de zandloper wordt heet en daardoor zichtbaar. Het beeld dat zo ontstaat, lijkt erg op de nevel Sher 25. Uit een gedetailleerde studie van het observationele materiaal over Sher 25 en de resultaten van het computermodel blijken inderdaad opmerkelijke overeenkomsten. De onderzoekers trekken daaruit de conclusie dat het mogelijk is dat Sher 25 gevormd werd door een enkele roterende ster en dat de aanname van een dubbelster dus niet noodzakelijk is om de structuur te verklaren. Promovenda Sabina Chita, die het onderzoek leidt, legt uit dat ze meerdere realistische modellen in één computercode samengenomen heeft. "We waren erg verrast door de grote overeenkomsten van de uitkomst van de code en de observaties. Het lijkt erop dat we een flinke stap in de juiste richting hebben gemaakt." De beroemdste ringen aan de hemel zijn te vinden rond SN1987A, de meest recente nabije supernova. Ook al reproduceert hun model niet de volledige structuur zoals die is waargenomen rond SN1987A, toch suggereren de onderzoekers dat hun resultaten laten zien dat ook deze supernova zou kunnen zijn veroorzaakt door een enkele ster.
Meer informatie:
Origineel persbericht (Nederlandstalig)
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

18 juli 2008
Op 9 oktober 2007 ontdekte de Europese röntgensatelliet XMM-Newton een tot dan toe onbekende bron van röntgenstraling. Het enige bekende hemellichaam dat op die plek aan de hemel stond, was een onbeduidend sterretje met de catalogusnaam USNO-A2.0 0450-03360039. Vervolgonderzoek met telescopen op aarde bracht duidelijkheid: het sterretje was 600 keer zo helder geworden. Het bleek te gaan om een nova: een dubbelstersysteem bestaande uit een witte dwerg en een normale ster. Doordat de witte dwerg gas van zijn begeleider naar zich toe trekt, verzamelt zich materie aan zijn oppervlak, en zodra de hoeveelheid materie een kritieke massa bereikt, komt zij tot ontploffing. De vraag is nu hoe deze nova, die de nieuwe aanduiding V598 Puppis heeft gekregen, aan ieders aandacht kan zijn ontsnapt. Uit opnamen die in juni 2007 met een robottelescoop zijn gemaakt, blijkt namelijk dat de nova toen gemakkelijk waarneembaar was met het blote oog. Iedereen die in die tijd naar het zuidelijke sterrenbeeld Puppis heeft gekeken, zou de nova gezien moeten hebben...
Meer informatie:
XMM-Newton discovers the star that everyone missed

15 juli 2008
Een ster in de stofrijke omgeving van het centrum van ons Melkwegstelsel blijkt naar schatting 3,2 miljoen keer zo veel licht te produceren als onze zon. Dat volgt uit onderzoek met de Amerikaanse infraroodsatelliet Spitzer. De ster, die de bijnaam Pioennevelster heeft, is na Eta Carinae (4,7 miljoen maal de lichtkracht van de zon) in elk geval de op één na helderste ster die tot nog toe in het Melkwegstelsel ontdekt is. Maar de foutenmarges bij de bepaling van de helderheden van deze 'supersterren' zijn groot. Het is dan ook denkbaar dat de twee qua lichtkracht niet veel voor elkaar onderdoen. Extreem heldere sterren als deze zijn heel groot en zwaar: de Pioennevelster is ongeveer honderdmaal zo groot als de zon en was bij zijn geboorte waarschijnlijk 150 tot 200 maal zo zwaar. De levensduur van zulke sterren is - naar astronomische maatstaven - gering: ze zijn instabiel, waardoor ze veel gas wegblazen, en raken binnen luttele miljoenen jaren door hun brandstof heen. En als klap op de vuurpijl eindigen ze hun bestaan als supernova.
Meer informatie:
Brightest Star in the Galaxy Has New Competition

15 juli 2008
In bolvormige sterrenhopen, de oudste structuren in het nabije heelal, geldt het recht van de sterkste. Tijdens het miljarden jaren durende leven van een bolvormige sterrenhoop worden de lichtste sterren door de zware weggeslingerd. Dit publiceert promovendus Diederik Kruijssen van de Universiteit Utrecht binnenkort in Astronomy & Astrophysics. Al tijden waren astronomen verbaasd over de helderheid van sommige bolvormige sterrenhopen. Deze zijn namelijk veel te helder in relatie tot de lage massa die ze bevatten. Nu wijst alles er op dat dit komt doordat ze hun lichte, en dus zwakke sterren hebben verloren, terwijl ze de zware, heldere sterren hebben behouden. Omdat de honderdduizenden sterren in een bolvormige sterrenhoop heel dicht op elkaar zitten, is het vanaf de aarde niet mogelijk alle sterren te tellen en te bepalen wat hun individuele helderheid is. Daarom heeft Kruijssen het probleem benaderd via computermodellen om na te gaan of het verlies van juist lichte sterren uit een sterrenhoop kan verklaren waarom bolvormige sterrenhopen zo helder zijn.
Meer informatie:
Origineel persbericht (Nederlandstalig)

10 juli 2008
Astronomen van het Space Telescope Science Institute denken dat veel witte dwergsterren in de open sterrenhoop NGC 6791 in werkelijkheid nauwe dubbelsterren zijn. Alleen op die manier is te verklaren dat de witte dwergen in de sterrenhoop twee verschillende leeftijden hebben. NGC 6791, in het sterrenbeeld Lier, bevat ongeveer tienduizend sterren. De sterren in zo'n open sterrenhoop moeten allemaal tegelijkertijd zijn geboren, en dus dezelfde leeftijd hebben. Merkwaardig genoeg lijken de 'gewone' sterren in de sterrenhoop verschillende leeftijden te hebben: 8 miljard jaar voor de 'gewone' sterren, 6 miljard jaar voor ruwweg de helft van de witte dwergen, en 4 miljard jaar voor de overige witte dwergen. Dat er een leeftijdsverschil lijkt te bestaan tussen de gewone sterren en de witte dwergen wordt mogelijk veroorzaakt doordat de evolutie van witte dwergen niet goed wordt begrepen, aldus de astronomen. Maar dat de witte dwergen zelf ook tot twee verschillende leeftijdspopulaties lijken te behoren, is minder vanzelfsprekend. Een mogelijke verklaring is dat de 'jonge' witte dwergen in werkelijkheid nauwe dubbelsterren zijn. De componenten van zo'n dubbelster zijn niet afzonderlijk te zien - zelfs de Hubble Space Telescope ziet ze als één ster, die wel extra helder is. Vanwege die grotere helderheid wordt vervolgens de leeftijd abusievelijk te jong ingeschat.
Meer informatie:
What's My Age? Mystery Star Cluster Has 3 Different Birthdays
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

3 juli 2008
Waarnemingen aan een unieke dubbelpulsar op 1700 lichtjaar afstand van de aarde vormen een nieuwe ondersteuning voor Einsteins algemene relativiteitstheorie. Dat schrijven Canadese en Amerikaanse radioastronomen deze week in Science . Met de 100-meter Green Bank Telescope zijn precisiewaarnemingen verricht aan de dubbelpulsar, die bestaat uit twee compacte neutronensterren die in minder dan tweeënhalf uur om elkaar heen draaien, op een onderlinge afstand van ongeveer 800.000 kilometer. Vanaf de aarde zien we de baan vrijwel exact van opzij, waardoor de pulsars om beurten 'verduisterd' worden door de wolk van geïoniseerd gas rond hun partner. Uit de radiowaarnemingen kan de ruimtelijke oriëntatie van het systeem nauwkeurig worden afgeleid. Op die manier is ontdekt dat de rotatieassen van de twee snel roterende sterren een trage tolbeweging vertonen. De grootte van die precessiebeweging is precies in overeenstemming met de voorspellingen van Einsteins algemene relativiteitstheorie.
Meer informatie:
Unique Stellar System Gives Einstein a Thumbs-Up
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

1 juli 2008
De Hubble Space Telescope heeft een dunne sliert van gloeiend gas gefotografeerd die deel uitmaakt van het overblijfsel van een geëxplodeerde ster. De supernova-uitbarsting vond plaats in het voorjaar van het jaar 1006, op ongeveer 7000 lichtjaar afstand van de aarde. De sterexplosie was zo helder dat hij lange tijd zelfs overdag zichtbaar was. Halverwege de jaren zestig werd met radiotelescopen een gasschil ontdekt op de plaats van de supernova, maar pas in de jaren zeventig werden er voor het eerst met een optische telescoop foto's van de supernovarest gemaakt. De dunne gassliert op de Hubblefoto markeert de locatie van een schokfront, waar waterstofgas tot gloeien wordt gebracht doordat het in botsing komt met de ijle interstellaire materie. De gassliert vormt slechts een klein onderdeel van de vrijwel volmaakt cirkelvormige supernovarest. Die meet ongeveer zestig lichtjaar in middellijn en dijt nog steeds uit met een snelheid van ongeveer tien miljoen kilometer per uur.
Meer informatie:
Hubble Sees Stars and a Stripe in Celestial Fireworks
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

23 juni 2008
De Europese satelliet XMM-Newton heeft voor het eerst de röntgensignalen van de beide pulsars van een dubbel pulsarsysteem gedetecteerd. De onderzoekers spreken van een 'wetenschappelijke goudmijn'. Een pulsar is het uiterst compacte restant van een ontplofte ster. Zulke restanten tollen heel snel om hun as en zenden daarbij kenmerkende pulsen van radio- en röntgenstraling uit. In het geval van de in 2003 ontdekte dubbelpulsar PSR J0737-3039, een stelsel van twee pulsars die op zeer kleine afstand en in slechts enkele uren om elkaar heen draaien, tolt de ene pulsar (A) veel sneller dan de andere (B). Uit waarnemingen met XMM-Newton is nu gebleken dat de röntgenstraling die we van de dubbelpulsar ontvangen niet geheel voor rekening kan komen van de veel energierijkere pulsar A. Er zit ook een bijdrage van pulsar B bij, en die is groter dan voor mogelijk werd gehouden. Een mogelijke verklaring hiervoor is dat pulsar B wordt 'aangemoedigd' door pulsar A. Het lijkt erop dat de 'sterrewind' - een stroom van energierijke deeltjes - van pulsar A door het magnetische veld van de luie begeleider wordt opgepikt en diens oppervlak extra hitte geeft.
Meer informatie:
XMM-Newton watches lazy pulsar being jazzed up by companion

18 juni 2008
Amerikaanse sterrenkundigen hebben een dubbelster ontdekt waarvan de ene component mogelijk vijfhonderdduizend jaar eerder is geboren dan de andere. Tot nu toe werd altijd aangenomen dat de twee componenten van een dubbelster vrijwel tegelijkertijd ontstaan. De twee sterren zijn nog erg jong en bevinden zich in de Orionnevel, een groot stervormingsgebied op 1500 lichtjaar afstand van de aarde. Ze draaien om elkaar heen en bedekken elkaar daarbij om beurten. Uit de resulterende helderheidsschommelingen kan de omloopbaan worden afgeleid. Daaruit blijkt dat beide sterren even zwaar zijn: 41 procent van de massa van de zon. Omdat ze uit dezelfde gas- en stofwolk zijn gecondenseerd, moeten ze ook dezelfde scheikundige samenstelling hebben. Met een identieke massa en een identieke samenstelling zou je verwachten dat de twee sterren ook dezelfde lichtkracht, temperatuur en grootte hebben. Dat blijkt echter niet het geval. De ene ster is twee keer zo helder als de andere, heeft een oppervlaktetemperatuur die ongeveer 300 graden hoger is, en is bovendien tien procent groter. De eenvoudigste verklaring voor die verschillen is dat die ster vijfhonderdduizend jaar ouder is dan de andere. De opmerkelijke ontdekking wordt donderdag gepubliceerd in Nature .
Meer informatie:
http://www.vanderbilt.edu/news/releases/2008/06/18/newly-born-identical-twin-stars-show-surprising-differences.60514
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

10 juni 2008
Amateurastronomen van over de hele wereld hebben Britse radiosterrenkundigen geholpen bij een bijzondere waarneming: de verschijning van een zogeheten radiojet bij een dwergnova (Science, 6 juni). Het betreft de veranderlijke ster SS Cygni, die feitelijk uit twee om elkaar draaiende sterren bestaat. De ene ster is een witte dwerg, de andere een kleine, normale ster. Hun onderlinge afstand is dermate klein, dat de witte dwerg materie van de andere ster naar zich toe trekt. Hierdoor ontstaat rondom de dwerg een schijf van materie, die af en toe opvlamt. Bij andere objecten die door zo'n materieschijf omringd worden, treedt een bijzonder verschijnsel op: door een nog niet geheel begrepen oorzaak wordt een deel van de materie die vanuit de schijf naar het centrale object valt in bundels die loodrecht op de schijf staan weggeblazen. Zulke 'jets' zijn onder meer waargenomen bij jonge sterren die nog bezig zijn gas te verzamelen en bij dubbelstersystemen waarin een neutronenster of zwart gat de scepter zwaait. Bij een dwergnova was het verschijnsel nog nooit met zekerheid gezien... tot nu toe dan. Dankzij de waarnemingen van amateurastronomen kon de opleving van SS Cygni van 24 april 2007 in een zeer vroeg stadium met professionele instrumenten worden waargenomen. Binnen enkele uren werden radiotelescopen in de VS en Engeland op de ster gericht en werd voor het eerst een kortstondige jet bij deze dwergnova gezien.
Meer informatie:
Radio astronomers catch a glimpse of an astrophysical jet with timely help

10 juni 2008
Met de Europese röntgensatelliet XMM-Newton is vastgesteld dat het merkwaardig gevormde restant van een verre, ontplofte ster pas duizend jaar geleden is ontstaan. Bij zo'n supernova-explosie wordt doorgaans een vrijwel bolvormige schil van stermaterie uitgestoten, die in de loop van de jaren uitdijt. Supernovaresten zien er normaal gesproken dus (vrijwel) rond uit. Maar toen sterrenkundigen in de jaren tachtig voor het eerst naar het object G350.1-0.3 keken, zagen zij een onregelmatig gevormde gasmassa, die voor een ver sterrenstelsel werd aangezien en in de vergetelheid raakte. Enkele jaren geleden ontstond echter het vermoeden dat het object, ondanks zijn merkwaardige vorm, toch een supernovarest is. Met XMM-Newton is dit vermoeden nu bevestigd, en daarbij is komen vast te staan dat het een tamelijk recent exemplaar betreft: de sterontploffing vond ongeveer duizend jaar geleden plaats. De merkwaardige vorm van G350.1-0.3 is te danken aan een toevalligheid: de supernova-explosie voltrok zich in de buurt van een dichte gaswolk op ongeveer 15.000 lichtjaar van de aarde. Deze gaswolk heeft er voor gezorgd dat bij de explosie uitgestoten stermaterie niet vrijelijk alle kanten op kon, waardoor de inmiddels 8 lichtjaar grote supernovarest die vreemde vorm kreeg.
Meer informatie:
Detective astronomers unearth hidden celestial gem

3 juni 2008
Astronomen hebben de meeste gedetailleerde infraroodkaart van het Melkwegstelsel ooit gemaakt op basis van ruim achthonderdduizend infraroodfoto's van NASA's Spitzer Space Telescope. Op het gigantische mozaïek zijn ruim honderd miljoen sterren zichtbaar, alsmede stervorminsgebieden, ijle bellen en schillen, stofwolken, supernova-restanten en moleculaire wolken waarin onder andere polycyclische aromatische koolwaterstoffen voorkomen. Op infrarode golflengten kijken sterrenkundigen dwars door absorberende stofwolken heen, zodat de structuur van het Melkwegstelsel opvallender is dan in zichtbaar licht. Spitzer keek tot afstanden van zo'n zestigduizend lichtjaar, ver voorbij het centrum van het Melkwegstelsel. Het infraroodmozaïek beslaat 120 graden (een derde van de Melkwegband). Het werd gepresenteerd op de 212e bijeenkomst van de American Astronomical Society in St. Louis, Missouri.
Meer informatie:
Spitzer Captures Stellar Coming of Age in Our Galaxy
Spitzer Space Telescope
Hogersolutieversie van het Melkwegmozaïek
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

3 juni 2008
Het Melkwegstelsel heeft geen vier grote spiraalarmen, zoals lange tijd is gedacht, maar slechts twee. Dat blijkt uit waarnemingen met NASA's Spitzer Space Telescope. Op basis van radiowaarnemingen, midden vorige eeuw onder andere in Nederland verricht, werden vier spiraalarmen in kaart gebracht: Norma, Scutum-Centaurus, Sagittarius en Perseus (genoemd naar de sterrenbeelden waarin ze zich gezien vanaf de aarde bevinden). Uit de Spitzer-metingen blijkt echter dat de Norma- en de Sagittarius-arm geen echte grote spiraalarmen zijn, maar relatief kleine concentraties van gaswolken en jonge sterren. Scutum-Centaurus en Perseus daarentegen zijn volwaardige spiraalarmen, met veel jonge sterren en rode reuzen. De metingen aan de sterdichtheden van de spiraalarmen werden verricht op een nieuw Melkwegmozaiek van honderdduizenden infraroodfoto's, waarop Spitzer in totaal meer dan honderd miljoen sterren vastlegde. De twee grote spiraalarmen van het Melkwegstelsel ontspringen aan de uiteinden van de centrale balk, een langgerekte structuur van voornamelijk oude sterren in het centrum van het stelsel. De aanwezigheid van die balk werd pas in de jaren negentig ontdekt.
Meer informatie:
Two of the Milky Way's Spiral Arms Go Missing
Spitzer Space Telescope
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

3 juni 2008
Astronomen hebben een mogelijke verklaring opgesteld voor de afwezigheid van een witte dwergster in de planetaire nevel SuWt 2, op 6500 lichtjaar afstand in het zuidelijke sterrenbeeld Centaurus. Planetaire nevels zijn de uitgeblazen gasschillen van rode reuzensterren. Wanneer de kern van de ster inkrimpt tot een compacte, hete witte dwerg, worden de nevelresten door de ultraviolette straling van die dwerg tot gloeien gebracht. In het centrum van SuWt 2 bevindt zich echter geen witte dwerg, maar een merkwaardige dubbelster die niet heet genoeg is om de nevel aan te lichten. Katrina Exter en Howard Bond van het Space Telescope Science Institute in Baltimore denken nu dat er oorspronkelijk sprake geweest is van een drievoudige ster. In het rode reuzenstadium zou de buitenste van de drie de andere twee gedeeltelijk hebben opgeslokt, waardoor ze op kleinere onderlinge afstand terecht zijn gekomen. De mantel van de reuzenster zou vervolgens de ruimte in zijn geblazen.
Meer informatie:
White Dwarf Lost in Planetary Nebula
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

2 juni 2008
De pulsar in het centrum van de Krabnevel - een kleine, supercompacte neutronenster die 30 keer per seconde om zijn as draait - moet extreem symmetrisch zijn, en nergens meer dan een meter van de perfecte bolvorm afwijken. Dat concluderen natuurkundigen uit het feit dat er met het LIGO-observatorium geen zwaartekrachtsgolven van de pulsar zijn gedetecteerd. Het is de tweede keer dat LIGO-astronomen een non-detectie presenteren als een wetenschappelijk interessant resultaat. LIGO (Laser Interferometer Gravitational-wave Observatory) bestaat uit twee gigantische detectoren in de Verenigde Staten die zwaartekrachtsgolven uit het heelal moeten kunnen detecteren - minieme rimpelingen in de ruimtetijd, veroorzaakt door zware, compacte objecten die sterk worden versneld. De snel roterende pulsar in de Krabnevel, op 6500 lichtjaar afstand van de aarde, zou zulke zwaartekrachtsgolven uitzenden wanneer hij licht symmetrisch is. De draaisnelheid van de pulsar neemt af, maar uit de non-detectie van LIGO blijkt dat het energieverlies voor maximaal vier procent op het konto van zwaartekrachtsgolven kan worden geschreven.
Meer informatie:
LIGO Observations show that gravitational waves not putting the brakes on Crab Pulsar
LIGO
Persbericht California Institute of Technology
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

2 juni 2008
Sterrenkundigen zijn er voor het eerst in geslaagd om extreem koele bruine dwergen te wegen. Bruine dwergen zijn 'mislukte sterren' met een massa die slechts een paar procent van de massa van de zon bedraagt. Ze zijn te licht om kernfusiereacties in hun inwendige op gang te houden. Van de allerkoelste bruine dwergen (de zogeheten methaan-dwergen, genoemd naar het molecuul dat in hun dampkring is ontdekt) zijn wel oppervlaktetemperaturen en helderheden gemeten, maar tot nu toe was het nog niet gelukt om ook de massa te bepalen. Michael Liu van de Universiteit van Hawaï en zijn collega's zijn daar nu voor het eerst in geslaagd. Ze deden precisiemetingen aan de baanbewegingen van twee dubbelstersystemen, die allebei uit twee koele bruine dwergen bestaan. Uit de afstanden en omlooptijden zijn de massa's te berekenen. Omdat de dubblestersystemen op enkele tientallen lichtjaren afstand staan en omlooptijd hebben van tien à vijftien jaar, waren de metingen alleen mogelijk dankzij de superscherpe blik van de 10-meter Keck-telescoop op Hawaï (die uitgerust is met adaptieve optiek voor het compenseren van atmosferische trillingen) en de Hubble Space Telescope. Uit de metingen volgt dat de twee bruine dwergen in het dubbelstersysteem 2MASS 1534-2952AB allebei een massa hebben van slechts drie procent van de massa van de zon. De bruine dwergen in het dubbelstersysteem HD130948BC wegen zes respectievelijk elf procent van de zonsmassa. Overigens is er wel een probleem: wanneer je op basis van de nu bekende massa's de oppervlaktetemperatuur berekent, gebruik makend van de standaard modellen voor de evolutie van bruine dwergen, kom je voor het eerste systeem op een te lage temperatuur uit, en voor het tweede op een te hoge waarde. Liu en zijn collega's presenteerden hun resultaten vandaag op de 212e bijeenkomst van de American Astronomical Society in St. Louis, Missouri.
Meer informatie:
Astronomers Weigh the Coldest Brown Dwarfs with Astronomy's Sharpest Eyes
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

2 juni 2008
Amerikaanse astronomen hebben een vijftig jaar oud raadsel opgelost door een ontbrekende spiraalarm van het Melkwegstelsel te vinden. Kort na de opkomst van de radioastronomie werd in de kern van het Melkwegstelsel een kleine spiraalarm gevonden, op een afstand van slechts tienduizend lichtjaar (drieduizend parsec, ofwel 3 kpc) van het centrum. Het gas in deze 3 kpc-arm beweegt met een snelheid van ruim 50 kilometer per seconde in de richting van de zon. De arm bevat ongeveer tien miljoen zonsmassa's aan atomair en moleculair waterstof. Sterrenkundigen namen altijd aan dat zich aan de andere kant van het Melkwegcentrum een soortgelijke spiraalarm zou bevinden, maar die is nooit waargenomen. Sterrenkundigen van het Harvard-Smithsonian Center for Astrophysics zijn daar nu voor het eerst wel in geslaagd. De arm die zich (gezien vanaf de aarde) achter het Melkwegcentrum bevindt, is een tweelingbroer van de reeds bekende 3 kpc-arm. Hij beweegt ook met een snelheid van enkele tientallen kilometers per seconde van het Melkwegcentrum af. Beide spiraalarmen ontspringen waarschijnlijk aan de uiteinden van de centrale 'balk' van het Melkwegstelsel - een langgerekte structuur die veel oude sterren bevat. De ontdekking van de 'verre 3 kpc-arm' werd vandaag gepresenteerd op de 212e bijeenkomst van de American Astronomical Society in St. Louis, Missouri.
Meer informatie:
Milky Way's inner beauty revealed
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

2 juni 2008
De baanbewegingen van sommige sterren in de buitendelen van het Melkwegstelsel worden afgeremd, waarschijnlijk door de zwaartekrachtswerking van de spiraalarmen van de Melkweg. Dat concluderen sterrenkundigen van het Harvard-Smithsonian Center for Astrophysics op basis van meetresulaten van een wereldwijd netwerk van radiotelescopen. Mark Reid en zijn collega's gebruikten de Very Long Baseline Array om heel nauwkeurig de afstanden en bewegingen van stervormingsgebieden te meten. Door die gegevens te combineren met de radiale snelheid (langs de gezichtslijn) kon de werkelijke ruimtelijke beweging van de pasgeboren sterren in deze stervormingsgebieden worden bepaald. Het blijkt dat veel sterren veel langzamer rond de kern van het Melkwegstelsel bewegen dan werd verwacht, en bovendien in langgerekte ellipsbanen in plaats van nette cirkelbanen. De oorzaak moet vermoedelijk gezocht worden in de invloed van de spiraalarmen van de Melkweg, die meer massa bevatten dan de ruimte tussen de spiraalarmen. Door het afremeffect komen de sterren automatisch in ellipsbanen terecht. Reid presenteerde de resultaten vandaag op de 212e bijeenkomst van de American Astronomical Society in St. Louis, Missouri.
Meer informatie:
Milky Way mapping project finds surprisingly slow stars
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

29 mei 2008
De 'dikke schijf' van sterren in het centrale vlak van ons Melkwegstelsel is niet ontstaan als gevolg van kosmisch kannibalisme, zoals lange tijd werd aangenomen. Dat blijkt uit metingen aan de chemische samenstelling van ruim tweeënhalf miljoen sterren in het Melkwegstelsel, uitgevoerd op basis van waarnemingen die verricht zijn in het kader van de Sloan Digital Sky Survey. Op basis van de kleuren van sterren waren astronomen in staat om iets te zeggen over de hoeveelheid zware elementen ('metalen') in de sterren. Op die manier kan informatie verkregen worden over structuur en evolutie van het Melkwegstelsel: zware elementen (zwaarder dan waterstof en helium) ontstaan in het binnenste van sterren, en komen via sterrenwinden en supernova-explosies weer in de interstellaire ruimte terecht. In de nieuwe 'metaalkaart' van het Melkwegstelsel zijn wel de sporen van galactisch kannibalisme te zien, waarbij ons Melkwegstelsel een kleiner dwergstelsel opslokt: de sterren in zo'n dwergstelsel hebben gemiddeld een ander metaalgehalte, en blijven dus als zodanig herkenbaar. De dikke schijf - die zich verticaal verder uitstrekt dan de extreem dunne schijf waarin de zon zich bevindt - blijkt echter niet op deze manier te zijn ontstaan. De resultaten van het onderzoekj worden op 1 augustus gepubliceerd in The Astrophysical Journal .
Meer informatie:
Astronomers map the metals in millions of Milky Way stars
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

28 mei 2008
Rond de sterk magnetische neutronenster SGR 1900+14 is een merkwaardige, enigszins langgerekte stofring ontdekt. Dat melden sterrenkundigen deze week in Nature op basis van waarnemingen met NASA's infraroodsatelliet Spitzer. SGR 1900+14 is een zogheten magnetar - het overblijfsel van een supernova-explosie, waarbij een zware ster explodeert terwijl de kern ineenstort tot een zeer compacte neutronenster. Magnetars zijn neutronensterren die niet extreem snel roteren, maar wel bijzonder krachtige magneetvelden hebben. In 1998 vertoonde SGR 1900+14 een heldere uitbarsting van röntgenstraling, mogelijk als gevolg van een zogeheten sterbeving, en vermoedelijk is daarbij de ring ontstaan: de uitgestraalde energie zou de ijle interstellaire materie in de omgeving van de bizarre ster hebben verdampt en opgeveegd, waardoor er nu stofdeeltjes in een ringvormige structuur terecht zijn gekomen. Het stof wordt vermoedelijk verwarmd door andere sterren in de omgeving (de magnetar maakt deel uit van een relatief jonge sterrenhoop), waardoor het warmtestraling uitzendt. Onderzoek aan de stofring biedt informatie over de eigenschappen en evolutie van deze mysterieuze objecten.
Meer informatie:
Strange Ring Found Circling Dead Star
Spitzer Space Telescope
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

27 mei 2008
Het Melkwegstelsel is ongeveer twee keer zo licht als tot nu toe altijd werd aangenomen, zo blijkt uit nieuwe metingen aan de bewegingssnelheden van 2400 sterren in de uitgestrekte halo van het stelsel. De snelheidsmetingen zijn uitgevoerd op basis van waarnemingen van de Sloan Digital Sky Survey. Een internationaal team van sterrenkundigen, geleid door Xiangxiang Xue van het Max Planck Instituut voor Astronomie in Heidelberg, kon uit de snelheden van de sterren een waarde afleiden voor de totale massa van het Melkwegstelsel. Omdat het om sterren in de allerbuitenste delen van het stelsel gaat, kon de massa veel preciezer bepaald worden dan voorheen. Volgens Xue en zijn collega's bedraagt de totale (zichtbare en onzichtbare) massa van het Melkwegstelsel minder dan één biljoen zonsmassa's. Eerder werd aangenomen dat de massa van het Melkwegstelsel ongeveer anderhalf à twee biljoen zonsmassa's bedraagt. Kennelijk bevat het Melkwegstelsel minder donkere materie dan gedacht. De resultaten worden binnenkorte gepubliceerd in The Astrophysical Journal .
Meer informatie:
New measurements reveal slimmer Milky Way
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

20 mei 2008
Astronomen van het Nederlands ruimteonderzoeksinstituut SRON hebben mysterieuze pulsen ontdekt die uitgezonden worden door een extreem magnetische ster. De magnetische ster, een magnetar, zendt de pulsen uit als röntgenstraling met zeer hoge energie. De astronomen maakten gebruik van de ESA ruimtetelescopen INTEGRAL en XMM-Newton en de NASA-satelliet RXTE. SRON astronoom Peter den Hartog promoveert woensdag 21 mei op dit onderwerp aan de Universiteit van Amsterdam.
Meer informatie:
Origineel persbericht (Nederlandstalig)

19 mei 2008
Op 25 april jl. registreerde de NASA-satelliet Swift de heftigste uitbarsting die ooit bij een zonachtige ster is waargenomen. De uitbarsting was duizenden malen zo explosief als de zogeheten zonnevlammen die heel frequent op onze zon plaatsvinden. De ster in kwestie, die EV Lacertae heet, is een stellair onderdeurtje: een zogeheten rode dwerg. Hij produceert normaal gesproken honderd keer zo weinig licht als de zon en is ondanks zijn kleine afstand van 16 lichtjaar absoluut niet met het blote oog waarneembaar. Maar als deze doorgaans zwakke ster op het moment van de uitbarsting aan onze nachthemel had gestaan, zou hij enkele uren lang voor iedereen te zien zijn geweest. De uitbarsting van EV Lacertae was zo heftig dat eventuele planeten in zijn omgeving in één klap geroosterd zouden zijn. De hevige uitbarstingen die jonge dwergsterren als deze wel vaker vertonen, worden toegeschreven aan hun snelle rotatie, die magnetische velden doet ontstaan die veel krachtiger zijn dan de magnetische velden op onze zon. Overigens bestaat het vermoeden dat ook de zon in de eerste miljard jaar van haar bestaan zulke hevige zonnevlammen heeft geproduceerd.
Meer informatie:
The Mouse That Roared: Pipsqueak Star Unleashes Monster Flare

15 mei 2008
Sterrenkundigen hebben een snel rondtollende pulsar ontdekt die in een langgerekte baan om een zonachtige ster draait: een combinatie die nog nooit eerder is waargenomen. Een pulsar is het uiterst compacte restant van een zware ster die als supernova is ontploft. Alle pulsars draaien snel om hun as, maar sommige overdrijven het - zo ook deze. Pulsar J1903+0327 maakt 465 omwentelingen per seconde en behoort daarmee tot de categorie van de millisecondepulsars. Tot dusver gingen sterrenkundigen ervan uit dat de snelle aswenteling van millisecondepulsars te danken is aan materiaal van een stellaire begeleider dat op hun oppervlak valt. Maar daartoe moet de pulsar heel dicht om zijn begeleider heen draaien en dan ook nog in een baan die na verloop van tijd steeds cirkelvormiger wordt. Bovendien zou de begeleidende ster van een heel ander type moeten zijn als onze zon. Pulsar J1903+0327 is dus een millisecondepulsar die in een verkeerd soort baan om de verkeerde soort ster draait. De vraag is nu hoe deze vreemde dubbelster is ontstaan. Er lijken drie mogelijkheden te zijn. De eerste is dat de pulsar simpelweg bij zijn ontstaan als zo snel om zijn as draaide, maar dat wordt onwaarschijnlijk geacht. Mogelijkheid twee is dat de pulsar is ontstaan in een zogeheten bolvormige sterrenhoop en aanvankelijk een andere stellaire begeleider had. Door een nabije ontmoeting met een andere ster zou deze oorspronkelijke begeleider ontsnapt zijn. Leuk idee, maar er is geen bolvormige sterrenhoop in de buurt. Een derde optie is dat er nog een derde, moeilijk waarneembare ster in de dubbelster zit: een neutronenster of witte dwerg. In dat geval zou de pulsar om dié ster draaien en niet om de zonachtige ster die op foto's te zien is.
Meer informatie:
Weird Stellar Pair Puzzles Scientists

15 mei 2008
Groningse astronomen hebben met behulp van computersimulaties een verklaring gevonden voor het feit dat de kleine satelliet-sterrenstelsels die ons Melkwegstelsel omringen, bijna perfect in één vlak liggen. De gangbare theorie (het model van de koude donkere materie) zou in principe een verdeling van dit soort dwergstelsels in alle richtingen voorspellen. Deze theorie werd door sommige sterrenkundigen daarom als ontoereikend gezien om de waargenomen verdeling te kunnen verklaren. Maar Yang-Shyang Li en Amina Helmi hebben nu met grootschalige kosmologische simulaties aangetoond dat deze verdeling wel degelijk met de theorie van de koude donkere materie te verklaren is. Zij ontdekten dat de satellietstelsels veelal in groepen zijn 'ingevallen' en dat die oorspronkelijke clustering behouden blijft. Hun bevindingen zijn gepubliceerd in de Monthly Notices of the Royal Astronomical Society.
Meer informatie:
Bijzondere verdeling satellieten Melkweg verklaard

14 mei 2008
Uit onderzoek door een internationaal team van sterrenkundigen blijkt dat de laatste supernova-explosie in ons Melkwegstelsel niet 340 jaar geleden plaatsvond, maar hooguit 150 jaar geleden. Dat volgt uit nieuwe waarnemingen van supernovarest G1.9+0.3 met behulp van de Very Large Array-radiotelescoop in de VS. Een supernovarest bestaat uit gaswolken die door een ontplofte ster zijn uitgestoten: als je maar lang genoeg wacht, kun je hem groter zien worden. Door waarnemingen van G1.9+0.3 uit 1985 en 2008 met elkaar te vergelijken, is nu vastgesteld dat dit object in die 23 jaar ongeveer vijftien procent in omvang is toegenomen. Terugrekenend in de tijd betekent dit dat de ontploffing van de ster 140 tot 150 jaar geleden moet hebben plaatsgevonden. Daarmee is G1.9+0.3 verreweg de jongste supernovarest in ons Melkwegstelsel. Daarmee rijst de vraag waarom destijds geen opvallend heldere ster aan de hemel is gezien. Welnu, de ontplofte ster bevond zich niet ver van het melkwegstelsel en ging schuil achter grote hoeveelheden gas en stof.
Meer informatie:
Astronomers Find Youngest Supernova Remnant In Milky Way
Youngest Stellar Explosion in Our Galaxy Discovered
Chandra Uncovers Youngest Supernova in Our Galaxy

1 mei 2008
Sterrenkundigen van de universiteit van Texas in Austin hebben het bestaan voorspeld én bevestigd van een nieuw type veranderlijke ster. Het gaat om een zogeheten 'pulserende koolstofrijke witte dwerg'. Een witte dwerg is het restant van een ster zoals onze zon, die al zijn nucleaire brandstof heeft verbruikt. Zo'n dwergster is uiterst compact: in een volume ter grootte van de aarde zit ongeveer anderhalve zonsmassa materie. Tot voor kort waren slechts twee soorten witte dwergen bekend: de ene met een buitenste laag van waterstof, de andere met een buitenste laag van helium. Vorig jaar werd nog een derde soort ontdekt, die om onduidelijke redenen niet alleen zijn waterstofmantel is kwijtgeraakt, maar ook zijn heliummantel. Hierdoor is de onderliggende koolstofrijke laag bloot komen te liggen. Vermoed wordt dat dit de zwaarste witte dwergen zijn. Kort na de ontdekking van de koolstofrijke dwergsterren lieten berekeningen zien dat zulke sterren kunnen pulseren. Bij een systematische zoektocht naar zulke pulserende exemplaren is nu een onooglijk sterretje in de Grote Beer opgedoken dat inderdaad de voorspelde helderheidsvariaties vertoont. De onderzoekers hopen uit het pulsgedrag van de ster te kunnen afleiden hoe deze van binnen in elkaar steekt.
Meer informatie:
McDonald Observatory Astronomers Discover New Type Of Pulsating White Dwarf Star

30 april 2008
Een internationaal team van sterrenkundigen, met onder anderen de Amsterdamse astronomen Diego Altamirano, Michiel van der Klis en Rudy Wijnands, hebben een tijdmechanisme ontdekt waarmee krachtige explosies op neutronensterren exact te voorspellen zijn. Met behulp van observaties met NASA's röntgensatelliet RXTE vonden ze een 'klok' die steeds langzamer tikt, waarna een thermonucleaire explosie volgt waarin waterstof wordt gefuseerd tot helium. De resultaten zijn gepubliceerd in Astrophysical Journal Letters.
Meer informatie:
Origineel persbericht (Nederlandstalig)

28 april 2008
Uit onderzoek met de Amerikaanse röntgensatelliet Chandra blijkt dat zogeheten bolvormige sterrenhopen veel minder ver ontwikkeld zijn dan doorgaans wordt aangenomen. Bolvormige sterrenhopen zijn compacte verzamelen van honderdduizenden tot miljoenen, veelal oude sterren die om sterrenstelsels zoals ons eigen Melkwegstelsel zwermen. Met geschatte leeftijden van 9 tot 13 miljard jaar behoren ze tot de oudste objecten in het heelal. Door onderlinge wisselwerkingen tussen sterren en dubbelsterren in het drukke centrum van een bolvormige sterrenhoop ontstaan nieuwe, compacte dubbelstersystemen waarin de ene ster materie overdraagt aan de andere. Bij deze overdracht wordt de materie zeer heet, waardoor zij röntgenstraling gaat uitzenden. Aangezien verwacht wordt dat zulke 'röntgendubbelsterren' vooral halverwege de ontwikkeling van een bolvormige sterrenhoop ontstaan, kunnen hun aantallen worden gebruikt om een schatting te maken van het evolutiestadium van de sterrenhoop. Uit het recente onderzoek is nu gebleken dat sommige bolvormige sterrenhopen die tot de oudste categorie werden gerekend, omdat hun sterren sterk rond het centrum geconcentreerd zijn, onverwacht veel röntgendubbelsterren bevatten en dus veel minder ver ontwikkeld zijn dan ze leken. Dat komt mooi uit, want recent theoretisch onderzoek duidde er al op dat die centrale sterconcentratie eerder in het bestaan van een bolvormige sterrenhoop ontstaat dan tot nog toe werd aangenomen.
Meer informatie:
Oldest known objects are surprisingly immature

15 april 2008
Sterrenkundigen hebben, met behulp van Amerikaanse, Japanse en Europese röntgensatellieten, vastgesteld dat het superzware zwarte gat in het centrum van ons Melkwegstelsel zich niet altijd zo rustig houdt als nu. Dit zwarte gat, dat de aanduiding Sagittarius A* heeft, bevat enkele miljoenen zonsmassa's aan materie. Maar anders dan soortgelijke zwarte gaten in andere sterrenstelsels is het maar een zwakke bron van straling. Die rust is echter maar schijn: niet zo heel lang geleden heeft er in het melkwegcentrum een grote uitbarsting plaatsgevonden, en het lijkt erop dat het zwarte gat alleen maar bezig is daarvan te herstellen. Uit röntgenwaarnemingen die tussen 1994 en 2005 zijn verzameld, blijkt namelijk dat een grote gaswolk die zich op 300 lichtjaar van het melkwegcentrum bevindt aanzienlijke helderheidsfluctuaties vertoont. De waarnemingen wijzen erop dat het zwarte gat en zijn omgeving nog maar drie eeuwen geleden een miljoen keer zo veel straling produceerden als nu. Volgens de onderzoekers is het denkbaar dat zich op dit moment weer nieuwe materie bij het zwarte gat ophoopt, en dat er op enig moment een nieuwe grote uitbarsting optreedt.
Meer informatie:
Milky Way’s Giant Black Hole Awoke from Slumber 300 Years Ago

15 april 2008
Europese sterrenkundigen hebben de oorsprong van een 'ontsnapte' ster weten te achterhalen. Het betreft Iota Horologii, een ster aan de zuidelijke hemel waarvan al sinds 1999 bekend is dat er minstens één forse gasplaneet omheen draait. Over de moederster zelf wist men tot nog toe niet zo veel. Maar door zeer nauwkeurig onderzoek van de golfbewegingen aan het steroppervlak â die een vergelijkbaar gedrag vertonen als aardbevingen op onze planeet â is daar nu verandering in gekomen. Uit de waarnemingen blijkt dat Iota Horologii een oppervlaktetemperatuur van 6150 graden heeft, een kwart zwaarder is dan onze zon en ongeveer 625 miljoen jaar oud is. Ook is gebleken dat de ster ongeveer anderhalf keer zo veel zware elementen bevat als de zon. Daarmee komen haar leeftijd en samenstelling overeen met die van de Hyaden, een veel noordelijker gelegen open sterrenhoop. Volgens de onderzoekers is daarmee definitief aangetoond dat Iota Horologii een ontsnapt lid van deze sterrenhoop is â eerder was al ontdekt dat de ster dezelfde bewegingsrichting heeft als de Hyaden. Inmiddels is de ster al 130 lichtjaar van haar geboorteplek verwijderd.
Meer informatie:
The Drifting Star

10 april 2008
Een team van astronomen onder leiding van de Nederlander Jacco van Loon (verbonden aan Keele University in Engeland) heeft met behulp van NASA's Spitzer Space Telescope een infraroodopname gemaakt van de grote bolvormige sterrenhoop Omega Centauri. Omega Centauri is met het blote oog zichtbaar vanaf het zuidelijk halfrond van de aarde. Het is de grootste van de ruim 150 bolhopen in het Melkwegstelsel. Sterrenkundigen denken dat het in werkelijkheid de kern van een dwergsterrenstelsel is dat in de zwaartekrachtsgreep van ons eigen Melkwegstelsel terecht is gekomen. Op de infraroodopname zijn vooral oude rode reuzensterren te zien, die omgeven worden door uitdijende schillen van gas en stof. Die 'stoffige' sterren zijn op de foto zichtbaar als rode en gele stippen. De blauwe en witte stippen zijn minder ver geëvolueerde sterren, zoals onze eigen zon (de foto is een combinatie van een infraroodopname van Spitzer en een opname in zichtbaar licht, gemaakt met de Blanco-telescoop op de Cerro Tololo-sterrenwacht in Chili). Opmerkelijk genoeg zijn er in Omega Centauri minder 'stoffige sterren' waargenomen dan werd verwacht. Mogelijk zegt dat iets over de evolutie van de sterrenverzameling. De resultaten worden deze maand gepubliceerd in The Astronomical Journal .
Meer informatie:
Spitzer Sees Shining Stellar Sphere
Spitzer Space Telescope
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

10 april 2008
Sterrenkundigen hebben op 40 lichtjaar afstand in het sterrenbeeld Walvis een bruine dwergster ontdekt met een oppervlaktetemperatuur van slechts 350 graden. Het is de koudste bruine dwerg die ooit is waargenomen. Bruine dwergen zijn 'mislukte sterren' die te licht zijn (lichter dan 70 maal de massa van de reuzenplaneet Jupiter) om kernfusiereacties in hun binnenste op gang te brengen. In plaats daarvan koelen ze in de loop van de tijd langzaam maar zeker af. De nieuw ontdekte bruine dwerg, officieel CFBDS J005910.83-011401.3 geheten, is 15 à 30 maal zo zwaar als Jupiter. Hij is zo koel dat er ammoniak (NH3) in de buitenlagen voorkomt - een gas dat tot nu toe nooit in bruine dwergen is ontdekt, maar wel in de atmosferen van reuzenplaneten. Volgens de onderzoekers vertegenwoordigt de koele dwerg een nieuwe klasse van substellaire objecten, die een belangrijke 'missing link' vormt tussen sterren en planeten. CFBDS0059, zoals het object kortweg wordt genoemd, is ontdekt met behulp van de Canada-France-Hawaii-telescoop en de Gemini North-telescoop op Hawaï, en de Europese New Technology Telescope in Chili. De ontdekking wordt binnenkort gepubliceerd in Astronomy & Astrophysics .
Meer informatie:
Astronomers discovered the coldest brown dwarf star ever observed
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

2 april 2008
Omega Centauri, een heldere sterrenwolk aan de zuidelijke hemel, is waarschijnlijk niet wat het lijkt. Nieuw onderzoek met de Hubble-ruimtetelescoop en de grote telescoop van de Gemini-sterrenwacht wijst erop dat er in het centrum van deze grote verzameling sterren een zwart gat schuilgaat. Deze ontdekking versterkt de indruk dat Omega Centauri, die tot voor kort tot de bolvormige sterrenhopen werd gerekend, een klein sterrenstelsel is dat zijn buitenste sterren is kwijtgeraakt. Bolvormige sterrenhopen bestaan uit maximaal een miljoen sterren en zwermen op ruime afstanden rond sterrenstelsels als het onze. Ze zijn vrijwel kogelrond en bestaan doorgaans uit slechts één generatie van oude sterren. Omega Centauri is anders: hij is afgeplat, kent meerdere stergeneraties en bevat tien keer zo veel materie als normale grote bolhopen - kenmerken die eerder bij een klein sterrenstelsel passen. Uit metingen van de snelheden van de sterren in het kerngebied van Omega Centauri is nu gebleken dat deze sterren veel sneller bewegen dan je op grond van de hoeveelheid zichtbare materie in de kern mag verwachten. De sterbewegingen duiden op de aanwezigheid van een 40.000 zonsmassa's wegend, onzichtbaar object - waarschijnlijk een zwart gat, al zijn andere verklaringen denkbaar. Als deze ontdekking wordt bevestigd, moet Omega Centauri vrijwel zeker als een klein satellietstelsel van ons Melkwegstelsel worden beschouwd.
Meer informatie:
Black hole found in enigmatic Omega Centauri

2 april 2008
Omega Centauri, een heldere sterrenwolk aan de zuidelijke hemel, is waarschijnlijk niet wat het lijkt. Nieuw onderzoek met de Hubble-ruimtetelescoop en de grote telescoop van de Gemini-sterrenwacht wijst erop dat er in het centrum van deze grote verzameling sterren een zwart gat schuilgaat. Deze ontdekking versterkt de indruk dat Omega Centauri, die tot voor kort tot de bolvormige sterrenhopen werd gerekend, een klein sterrenstelsel is dat zijn buitenste sterren is kwijtgeraakt. Bolvormige sterrenhopen bestaan uit maximaal een miljoen sterren en zwermen op ruime afstanden rond sterrenstelsels als het onze. Ze zijn vrijwel kogelrond en bestaan doorgaans uit slechts één generatie van oude sterren. Omega Centauri is anders: hij is afgeplat, kent meerdere stergeneraties en bevat tien keer zo veel materie als normale grote bolhopen - kenmerken die eerder bij een klein sterrenstelsel passen. Uit metingen van de snelheden van de sterren in het kerngebied van Omega Centauri is nu gebleken dat deze sterren veel sneller bewegen dan je op grond van de hoeveelheid zichtbare materie in de kern mag verwachten. De sterbewegingen duiden op de aanwezigheid van een 40.000 zonsmassa's wegend, onzichtbaar object - waarschijnlijk een zwart gat, al zijn andere verklaringen denkbaar. Als deze ontdekking wordt bevestigd, moet Omega Centauri vrijwel zeker als een klein satellietstelsel van ons Melkwegstelsel worden beschouwd.
Meer informatie:
Black hole found in enigmatic Omega Centauri

1 april 2008
Met behulp van een nieuwe techniek hebben NASA-onderzoekers een stellair zwart gat opgespoord dat tot de absolute lichtgewichten behoort. Het object heeft een massa van slechts ongeveer 3,8 zonsmassa en is naar schatting 24 kilometer groot. Veel lichter kunnen stellaire zwarte gaten niet zijn: de ondergrens ligt ergens tussen de 1,7 en 2,7 zonsmassa. Het lichte zwarte gat maakt deel uit van de dubbelster XTE J1650-500; zijn begeleider is een normale ster. Deze laatste draagt materie over aan het zwarte gat, waardoor zich hieromheen een schijf van hete materie verzameld die röntgenstraling uitzendt. De intensiteit van deze röntgenstraling is niet constant, maar vertoont quasi-regelmatige fluctuaties, waarvan de frequentie afhankelijk is van de massa van het zwarte gat: de materie rond lichte zwarte gaten vertoont snellere fluctuaties dan die rond zware zwarte gaten. De onderzoekers hebben dit theoretische inzicht toegepast op een tiental zwarte gaten waarvan de fluctuaties nauwkeurig gemeten zijn door de RXTE-satelliet. En daarvan is het zwarte gat in XTE J1650-500 het lichtste exemplaar.
Meer informatie:
Nasa Scientists Identify Smallest Known Black Hole

1 april 2008
Onderzoekers van Ohio State University hebben twee opmerkelijke dubbelstersystemen buiten ons eigen Melkwegstelsel ontdekt. Het gaat in beide gevallen om twee gele superreuzen - zeer heldere, zware sterren - die op zo'n kleine afstand om elkaar heen draaien, dat ze materie uitwisselen. De dubbelsterren werden ontdekt doordat ze, vanaf de aarde gezien, elkaar bij elke omloop bedekken, waardoor hun totale helderheid met grote regelmaat af- en toeneemt. De eerste werd aangetroffen in een klein sterrenstelsel dat in een baan om het grote spiraalstelsel M81 draait. De beide sterren van dit systeem zijn vrijwel identiek en 15 tot 20 keer zo zwaar als onze zon. Uit nader onderzoek van reeds bestaande gegevens bleek vervolgens dat zich in de veel nabijere Kleine Magelhaense Wolk ook zo'n bijzondere dubbelster bevindt, waarvan het bijzondere karakter niet onmiddellijk herkend was. Dat laatste is vrij opmerkelijk, omdat deze dubbelster al met een verrekijker waarneembaar is. Volgens de onderzoekers zijn deze gele, zware dubbelsterren mogelijke voorlopers van een zeldzaam soort supernova-explosies, waarvan er tot nog toe slechts twee zijn waargenomen.
Meer informatie:
2 new star systems are first of their kind ever found

1 april 2008
Op archieffoto's van de Spitzer Space Telescope zijn twee sterrenhopen ontdekt waarin elke paar duizend jaar een supernova-explosie plaatsvindt. Dat melden Amerikaanse sterrenkundigen vandaag op de National Astronomy Meeting van de Royal Astronomical Society in Belfast. Uit vervolgwaarnemingen met de Keck-telescoop op Hawaï blijkt dat het om sterrenhopen gaat op ongeveer 20.000 lichtjaar afstand van de aarde, aan het uiteinde van de balkvormige structuur die zich in het centrum van het Melkwegstelsel bevindt. De sterrenhopen staan slechts 800 lichtjaar uit elkaar, en hebben leeftijden van 12 en 17 miljoen jaar. Samen bevatten ze maar liefst 40 rode superreuzen (ongeveer een vijfde van het totale aantal bekende rode superreuzen in het Melkwegstelsel). Zulke superreuzen zijn de directe voorlopers van supernova-explosies. Volgens de onderzoekers kan er elk moment weer zo'n sterexplosie plaatsvinden. De twee 'supernovafabrieken' zijn vermoedelijk ontstaan door de wisselwerking tussen de balk en de schijf van het Melkwegstelsel.
Meer informatie:
Two supernova factories found in the Milky Way
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

26 maart 2008
In een groot stervormingsgebied in de kern van ons Melkwegstelsel is een complex organisch molecuul ontdekt dat sterk verwant is aan aminozuren, de bouwstenen van eiwitten. De aanwezigheid van amino-acetonitriel (NH2CH2CN) werd ontdekt met behulp van de 30-meter IRAM-radiotelescoop op Pico Veleta in Spanje, en bevestigd met andere millimeter- en submillimetertelescopen in Frankrijk en Australië. Het stervormingsgebied waarin het molecuul is aangetroffe, Sagittarius B2, is ongeveer 0,3 lichtjaar groot en bevat vele tientallen verschillende interstellaire moleculen. Sinds 1965 zijn er in de ruimte tussen de sterren al meer dan 140 moleculen gevonden, maar tot nu toe is de aanwezigheid van aminozuren in het Melkwegstelsel nog steeds niet met honderd procent zekerheid aangetoond. Het nu gevonden molecuul lijkt echter veel op glycine (NH2CH2COOH), het eenvoudigste aminozuur. Mogelijk is het een directe chemische voorloper van glycine. De ontdekking, gedaan door een team astronomen onder leiding van Arnaud Belloche van het Max Planck Institut für Radioastronomie in Bonn, wordt binnenkort gepubliceerd in Astronomy & Astrophysics .
Meer informatie:
Scientists detect amino acetonitrile near the centre of our Milky Way
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

7 maart 2008
Europese sterrenkundigen hebben heel nauwkeurig de massaverdeling in een donker filament van een moleculaire gaswolk gemeten. Dat gebeurde met een nieuwe techniek, waarbij naar verstrooid nabij-infrarood licht wordt gekeken. Moleculaire gaswolken zijn de kraamkamers van nieuwe sterren. Jammer genoeg zorgt het rijkelijk aanwezige stof ervoor dat het inwendige van zo'n wolk alleen indirect kan worden waargenomen, bijvoorbeeld door naar het licht van erachter gelegen sterren te kijken. In 2006 bedachten Finse sterrenkundigen dat je de inwendige structuur van een moleculaire gaswolk ook in kaart kunt brengen door naar het verstrooide licht van naburige sterren te kijken: hoe meer strooilicht, des te meer stof is er in het betreffende deel van de wolk aanwezig. Door de waarnemingen op nabij-infrarode in plaats van zichtbare golflengten te doen, kan veel dieper de wolk in worden gekeken. Nabij-infrarode straling kan namelijk veel dieper het gas en stof binnendringen dan zichtbaar licht. De eerste waarnemingen die op deze manier zijn gedaan, duiden erop dat de strooilichtmethode net zo betrouwbaar is als de methode waarbij gebruik wordt gemaakt van het licht van achtergrondsterren.
Meer informatie:
Seeing through the Dark

3 maart 2008
De aarde ligt precies in de vuurlijn van een toekomstige gammaflits. Dat beweert de Australische astronoom Peter Tuthill in de Astrophysical Journal . Tuthill ontdekte de bijzondere aard van de ster WR104 acht jaar geleden. Het gaat om een zware dubbelster die zich op 8000 lichtjaar afstand bevindt in het sterrenbeeld Boogschutter. Het dubbelstersysteem wordt omgeven door een prachtige gloeiende spiraal, die bestaat uit gas dat door de twee sterren de ruimte in wordt geblazen. Door de baanbeweging van de twee sterren ontstaat een soort tuinsproeier-effect. Het feit dat we de spiraal pal van boven zien, betekent dat we ook loodrecht op het baanvlak van de dubbelster kijken, aldus Tuthill, en dus vermoedelijk bovenop de rotatiepolen van de sterren. Wanneer zulke zware sterren aan het eind van hun leven exploderen, kunnen ze extreem energierijke gammaflitsen produceren, die altijd twee krachtige bundels langs de draaiingsas van de exploderende ster te zien geven. De aarde ligt dus precies in de vuurlijn van deze mogelijke toekomstige gammaflits. Op de kleine afstand van 8000 lichtjaar zou een dergelijke explosie fataal zijn voor al het leven op aarde. Overigens duurt het waarschijnlijk nog honderdduizenden of miljoenen jaren voordat WR104 explodeert.
Meer informatie:
Beautiful death-star could threaten Earth
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

27 februari 2008
De vorming van zware reuzensterren in het heelal wordt mogelijk gemaakt door de aanwezigheid van kleinere 'hulpsterren'. Dat blijkt uit computersimulaties en -berekeningen van theoretici van de Universiteit van Californië in Berkeley. In grote moleculaire wolken ontstaan sterren van allerlei afmetingen. De koude wolk stort ineen onder zijn eigen gewicht, en fragmenteert daarbij in kleinere wolkjes. De vorming van extreem zware sterren (tot 150 keer zo zwaar als de zon) is echter nooit goed begrepen: door de fragmentatie van de oorspronkelijke wolk zouden zulke grote sterren niet kunnen ontstaan. Uit de berekeningen van Chris McKee en zijn collega's blijkt nu dat het fragmentatieproces geremd wordt wanneer de wolk wordt verwarmd door de straling van kleinere, zonachtige sterren. Die 'hulpsterren' maken het dus mogelijk dat er ook extreem zware sterren in de wolk ontstaan.
Meer informatie:
Small 'helper' stars needed for massive star formation
Video-animatie van de vorming van zware sterren
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

26 februari 2008
Met NASA's Spitzer Space Telescope moet het mogelijk zijn om nano-diamantjes in de interstellaire ruimte op te sporen. Dat blijkt uit computersimulaties die zijn verricht door een team van astronomen van NASA's Ames Research Center. Nano-diamantjes (met afmetingen van een miljoenste millimeter) zijn eerder aangetroffen in meteorieten - kennelijk komt een deel van de interstellaire koolstof in het Melkwegstelsel voor in de vorm van diamant. Uit de computerberekeningen blijkt dat nanodiamantjes een 'spectrale vingerafdruk' achterlaten op infrarode golflengten, met name tussen 3,4 en 3,5 en tussen 6 en 10 micrometer. Spitzer is gevoelig in dit golflengtegebied, en zou de aanwezigheid van nano-diamantjes in grote moleculaire wolken dus moeten kunnen aantonen, zo schrijven de onderzoekers in een artikel dat verschijnt in The Astrophysical Journal .
Meer informatie:
Spitzer's Eyes Perfect for Spotting Diamonds in the Sky
Spitzer Space Telescope
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

21 februari 2008
Waarnemingen met de Rossi X-ray Timing Explorer, een Amerikaanse röntgensatelliet, duiden erop dat jonge neutronensterren nogal wispelturig gedrag kunnen vertonen (Sciencexpress, 21 februari). De minder dan duizend jaar oude pulsar PSR J1846 blijkt af en toe krachtige uitbarstingen te vertonen die kenmerkend zijn voor een ander type neutronenster: een magnetar. Een neutronenster ontstaat uit de kern van een zware ster die als supernova is geëxplodeerd. De meeste neutronensterren die we kennen produceren snelle, regelmatige stralingspulsen, die het gevolg zijn van de draaiing van het object. Gewone pulsars hebben al enorm sterke magnetische velden, maar sommige - de traag roterende magnetars - slaan alles: hun magnetische velden zijn zo sterk dat de korst van de neutronenster op barsten staat. Daardoor ontstaan sterbevingen die met krachtige röntgenuitbarstingen gepaard gaan. Tot nog toe was onduidelijk of pulsars en magnetars twee wezenlijk verschillende soorten objecten zijn of dat sommige pulsars zich op enig moment als magnetars gedragen. Het gedrag van PSR J1846 wijst er nu op dat zijn magnetische veld sterker is dan tot nog toe werd aangenomen en dat veel jonge pulsar wellicht nog bezig zijn om zich tot magnetar te ontwikkelen.
Meer informatie:
Powerful Explosions Suggest Neutron Star Missing Link

20 februari 2008
Met de Europese satelliet Integral is voor het eerst onomstotelijk vastgesteld dat de bijzondere ster Eta Carinae ook hoogenergetische röntgenstraling produceert. Deze zware ster, of beter gezegd: dubbelster, is voor zover bekend het enige met het blote oog zichtbare object dat tevens een bron van gammastraling is. De hoofdster is minstens honderd zonsmassa's zwaar, de begeleider is wat lichter. Dat zware dubbelsterren als deze bronnen van hoogenergetische röntgenstraling zijn werd al langer vermoed, maar tot nog toe was deze niet rechtstreeks waargenomen. De röntgenstraling is niet van de sterren zelf afkomstig, maar van de schokgolf die ontstaat op de plek waar de hevige sterrenwinden van het tweetal op elkaar botsen. Die sterrenwinden bestaan uit grote aantallen deeltjes, die door de sterren met enorme snelheden de ruimte in worden geblazen. Geschat wordt dat de beide sterren op die manier dagelijks ongeveer één aardmassa aan materie verliezen.
Meer informatie:
Integral pinpoints stellar winds colliding at our cosmic doorstep

12 februari 2008
Met de Canada-France-Hawaii Telescope op Mauna Kea, Hawaï, is ontdekt dat het magneetveld van de zonachtige ster Tau Bootis in het afgelopen jaar is omgeklapt. De magnetische ompoling van de ster wordt mogelijk beïnvloed door de zware exoplaneet die er op kleine afstand omheen beweegt. Tau Bootis is iets heter en twintig procent zwaarder dan de zon; hij staat op 51 lichtjaar afstand, aan de hemel dicht bij de heldere ster Arcturus. In de jaren negentig is ontdekt dat er op zeer kleine afstand (enkele miljoenen kilometers) een zware reuzenplaneet rond de ster beweegt. Die beïnvloedt met zijn getijdnewerking de rotatie van het steroppervlak, en heeft er misschien ook toe geleid dat de ster vaker magnetische ompolingen ondergaat dan de zon. Bij de zon keert de oriëntatie van het magneetveld elke elf jaar om; bij Tau Bootis gebeurt dit volgens de onderzoekers mogelijk vaker. De ontdekking wordt gepubliceerd in Monthly Notices of the Royal Astronomical Society.
Meer informatie:
The Spinning Magnet of a Sun-like Star
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

11 februari 2008
Met de infraroodcamera van NASA's Spitzer Space Telescope is een opname gemaakt van het stervormingsgebied Rho Ophiuchi, dat zich op zo'n 400 lichtjaar afstand van de aarde bevindt. Spitzer kijkt door de dichtste stofwolken heen, zodat pasgeboren protosterren in het centrum van de nevel zichtbaar zijn. In de wolk bevinden zich ongeveer 300 sterren met leeftijden van ca. 300.000 jaar. De allerjongste sterren op deze infraroodopname zijn rood; de blauwe objecten zijn al iets ouder. Overigens zijn de kleuren op de infraroodfoto kunstmatig, en coderen ze voor verschillen in chemische samenstelling van de wolk.
Meer informatie:
Young Stars in Their Baby Blanket of Dust
Spitzer Space Telescope
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

11 februari 2008
Sterrenkundigen hebben de afstand tot de veranderlijke ster RS Puppis bepaald door lichtecho's waar te nemen. RS Puppis (in het zuidelijk sterrenbeeld Achtersteven) is een zogeheten cepheïde: een oude reuzenster die met de regelmaat van de klok opzwelt en weer inkrimpt en daardoor op een heel specifieke manier van helderheid verandert. Cepheïden worden gebruikt voor afstandsbepalingen in het heelal, omdat hun lichtwisselingsperiode een directe maat is voor hun werkelijke lichtkracht. Als je in een ver sterrenstelsel een cepheïde ziet, kun je uit de periode afleiden op welke afstand de ster staat. De periode-lichtkrachtrelatie moet echter geijkt worden door van cepheïden in ons eigen Melkwegstelsel de afstand op een onafhankelijke manier te bepalen. RS Puppis is 10 keer zo zwaar en gemiddeld 200 keer zo groot en 15.000 keer zo helder als de zon; de helderheid varieert eens in de 41,4 dagen met een factor 5. De ster bevindt zich in een stofnevel die het sterlicht reflecteert, en die dus ook regelmatig iets zwakker en weer helderder wordt. Met de Europese New Technology Telescope op La Silla in Chili is nu van verschillende verdichtingen in die stofnevel het helderheidsverloop gemeten. Door de vertraging van die helderheidsvariaties te bepalen ten opzichte van de helderheidsschommelingen van de ster, kan de afstand van het betreffende deel van de nevel tot de ster worden berekend. En omdat ook bekend is onder welke hoek we die afstand aan de hemel zien, is het mogelijk om te berekenen hoe ver RS Puppis van de aarde is verwijderd. Het resultaat is 6500 lichtjaar, met een mogelijke onzekerheid van iets meer dan één procent.
Meer informatie:
Light echoes whisper the distance to a star
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

29 januari 2008
Als een witte dwerg te dicht in de buurt komt van een middelzwaar zwart gat, wordt hij door getijkrachten uiteengerukt en explodeert hij in een merkwaardige supernova-explosie. Dat blijkt uit gedetailleerde computersimulaties die zijn uitgevoerd door een team van astronomen onder leiding van Enrico Ramirez-Ruiz van de Universiteit van Californië in Santa Cruz. Middelzware zwarte gaten zijn enkele honderden of enkele duizenden keren zo zwaar als de zon. Ze komen waarschijnlijk voor in bolvormige sterrenhopen. Zulke sterrenhopen bevatten ook veel witte dwergsterren - de compacte overblijfselen van sterren zoals de zon. Sterrenkundigen weten al dat witte dwergen supernova-explosies kunnen ondergaan als ze materie opvangen van een begeleidende ster, en daardoor boven een bepaalde kritische massa uitkomen. Maar uit de nieuwe computerberekeningen blijkt dat er ook een heel ander soort supernova kan ontstaan, wanneer een witte dwerg door de getijkrachten van een middelzwaar zwart gat wordt uitgerekt en platgeslagen. De materie in de witte dwerg wordt dan zo sterk samengeperst dat er een thermonucleaire kettingreactie ontstaat, waarbij ruim de helft van het sterregas de ruimte in wordt geblazen, terwijl de rest door het zwarte gat wordt opgezogen.
Meer informatie:
Unusual supernovae may reveal intermediate-mass black holes in globular clusters
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

29 januari 2008
Sterrenkundigen zijn er voor het eerst in geslaagd om de structuur te onderzoek van de roterende materieschijf rond een babyster. Het gaat om de protoster MWC147, die op 2600 lichtjaar afstand staat in het sterrenbeeld Eenhoorn. De ster is minder dan vijfhonderdduizend jaar oud - vergelijkbaar met een mensenbaby van één dag. Hij groeit nog steeds, door materie aan te trekken uit de ronddraaiende schijf. Momenteel is de ster ongeveer zesenhalf keer zo zwaar als de zon. De structuur van de materieschijf is onderzocht met behulp van de Europese Very Large Telescope (VLT) in Chili. Drie van de vier VLT-telescopen zijn daarbij aan elkaar gekoppeld om een extreem hoge beeldscherpte te verkrijgen. Uit de waarnemingen, die gepubliceerd worden in The Astrophysical Journal , blijkt dat de nabij-infraroodstraling van de protoster vrijwel volledig wordt opgewekt in het allerbinnenste deel van de schijf, op afstanden van hooguit 300 miljoen kilometer van de ster. Dat doet vermoeden dat de stofschijf in het binnenste deel ook grote hoeveelheden gas bevat, met een temperatuur van enkele duizenden graden.
Meer informatie:
VLT decodes the innermost surroundings of a star in the maturing
Very Large Telescope
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

28 januari 2008
De hogesnelheidsster HE 0437-5439, die in 2005 werd ontdekt en die met een snelheid van 2,6 miljoen kilometer per uur door het heelal beweegt, is afkomstig uit de Grote Magelhaense Wolk. Dat blijkt uit gedetailleerde spectroscopische waarnemingen van de ster. Hij blijkt een chemische samenstelling te hebben die kenmerkend is voor de Magelhaense Wolk, een kleine begeleider van ons eigen Melkwegstelsel. Er zijn tien hogesnelheidssterren bekend, die vermoedelijk weggeslingerd zijn door de zwaartekrachtsinvloed van het superzware zwarte gat in de kern van ons Melkwegstelsel. Voor HE 0437-5439 gaat die verklaring echter niet op: de ster, die 9 keer zo zwaar is als de zon, is slechts 35 miljoen jaar oud, terwijl de reis vanuit het Melkwegcentrum naar de huidige positie ongeveer 100 miljoen jaar in beslag zou hebben genomen. De ontdekking dat hij uit de Grote Magelhaense Wolk komt, doet vermoeden dat zich in dat sterrenstelsel ook een zwaar zwart gat moet bevinden, met een massa van misschien 1000 zonsmassa's. De hogesnelheidsster zou oorspronkelijk deel uit hebben gemaakt van een dubbelstersysteem dat op korte afstand langs dit zwarte gat bewoog. Daarbij werd de dubbelster uiteengerukt, en werd één van de twee sterren de ruimte in geslingerd.
Meer informatie:
Hyperfast star proven to be alien
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

28 januari 2008
Met de Keck-telescopen op Hawaï is stof ontdekt in de beroemde nova RS Ophiuchi in het sterrenbeeld Slangendrager. Nova's zijn thermonucleaire explosies op het oppervlak van witte dwergen. De witte dwerg beschrijft een baan rond een rode reuzenster, die veel materie de ruimte in blaast. Een deel van die materie wordt opgeveegd door de witte dwerg en hoopt zich op aan het oppervlak. Als druk en temperatuur in die oppervlaktelaag te hoog worden, vindt spontane kernfusie plaats en vlamt de ster op als nova. RS Ophiuchi vertoonde eerder uitbarstingen in 1898, 1933, 1958, 1967 en 1985. Tijdens de explosie van begin 2006 werden toevallig testwaarnemingen gedaan met de nulling-interferometer van het Keck-observatorium. De 'nuller' combineert de opgevangen signalen van de twee Keck-telescopen op zo'n manier dat de heldere ster uitdooft en de omgeving gedetailleerd onderzocht kan worden. Uit de waarnemingen blijkt dat zich op vrij grote afstand van de witte dwerg stofdeeltjes bevinden. Die zijn vermoedelijk eerder ontstaan in spiraalvormige dichtheidsgolven in de sterrenwind van de rode reus. Die dichtheidsgolven worden veroorzaakt door de baanbeweging van de witte dwerg. Het is voor het eerst dat er in een nova-systeem stofdeeltjes zijn ontdekt die al dateren van vóór de uitbarsting. De resultaten worden in mei gepubliceerd in The Astrophysical Journal .
Meer informatie:
Nova phenomenon explained with nulling mode at Keck Observatory
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

11 januari 2008
Een reusachtige wolk van waterstofgas komt met grote snelheid op het Melkwegstelsel af. De botsing zal nog wel eventjes op zich laten wachten - 20 tot 40 miljoen jaar - maar als het eenmaal zo ver is, zal het wel een spektakel geven. Uit het gas kunnen namelijk grote aantallen nieuwe sterren ontstaan, waarvan de zwaarste al binnen een paar miljoen jaar als supernova zullen exploderen. De gaswolk, die de naam 'Wolk van Smith' draagt (naar de astronoom die hem in 1963 ontdekte), bevat genoeg waterstof voor een miljoen sterren. Hij is 11.000 lichtjaar lang en 2500 lichtjaar breed. De gaswolk bevindt zich nu nog op ongeveer 8000 lichtjaar van de schijf van ons Melkwegstelsel, maar uit recent onderzoek met de radiotelescoop van Greenbank blijkt dat daar per seconde 240 kilometer van af gaat. Uit de enigszins komeetachtige vorm leiden de onderzoekers af dat de wolk feitelijk al in aanraking is gekomen met het gas in de buitenste regionen van ons Melkwegstelsel. De Wolk van Smith is mogelijk een overblijfsel van de oerwolk waaruit ons eigen stelsel is ontstaan of gas dat van een naburig stelsel 'gejat' is.
Meer informatie:
Massive Gas Cloud Speeding Toward Collision With Milky Way

10 januari 2008
Volgens astrofysici van de NASA kan de sterke zwaartekracht even buiten de invloedssfeer van een zwart gat lichtecho's doen ontstaan. Dat is een direct gevolg van de door Einstein voorspelde sterke kromming van ruimte en tijd ter plaatse. Veel zwarte gaten zijn omringd door een schijf van ziedend heet gas dat daarbij bijna de lichtsnelheid bereikt. In deze plekken ontstaan soms uitbarstingen van röntgenstraling die ook met satellieten zijn waargenomen. Doordat de extreem sterke zwaartekracht van het zwarte gat de omringende ruimtetijd vervormt, bereiken veel van de betreffende röntgenfotonen ons langs allerlei verschillende routes en op verschillende momenten. Uit berekeningen blijkt nu dat er bij snel roterende zwarte gaten een quasi-regelmatig patroon in de aankomsttijden van de fotonen zou moeten zitten. Elke röntgenflits zou als het ware een serie echo's geven, waarvan de regelmaat door statistische analyse ontdekt kan worden worden. Als een zwart gat de voorspelde lichtecho's vertoont, kan daaruit niet alleen worden afgeleid dat het heel snel ronddraait: de informatie kan ook worden gebruikt om zijn massa te bepalen.
Meer informatie:
NASA scientists predict black hole light echo show

10 januari 2008
Sterrenkundigen op Hawaï hebben een extreem zeldzaam kwartet van sterren ontdekt, die om elkaar draaien binnen een gebied dat kleiner van omvang is dan de baan van Jupiter om de zon. Hierdoor zijn de vier sterren zelfs met de grootste telescopen op aarde niet als afzonderlijke objecten te zien. Pas als de ster spectroscopisch onderzocht wordt, blijkt dat het in werkelijkheid om twee om elkaar draaiende dubbelsterren moet gaan. In de ene dubbelster draaien de sterren op een maximale afstand van 9 miljoen kilometer in minder dan vijf dagen om elkaar, bij de andere zijn deze getallen 55 dagen en 39 miljoen kilometer. Hun onderlinge afstand en omlooptijd zijn respectievelijk 870 miljoen kilometer en negen jaar. De vraag is nu of de meervoudige ster in deze vorm ontstaan is of dat de afstanden tussen de sterren vroeger groter waren. Het lijkt in elk geval waarschijnlijk dat de vier sterren in één en dezelfde gasschijf geboren zijn.
Meer informatie:
A Rare Quartet of Stars May Unlock Secrets of Stellar Evolution

9 januari 2008
Als de meest recente computersimulatie van de samensmelting van twee zwarte gaten juist is, zouden er wel eens honderden zwarte gatenvan enkele duizenden zonsmassa's door ons Melkwegstelsel kunnen zwerven. Dat stellen onderzoekers van de Amerikaanse Vanderbilt-universiteit. Er gaan de laatste jaren steeds meer stemmen op dat er naast stellaire zwarte gaten (enkele honderden zonsmassa's) en superzware zwarte gaten (miljoenen zonsmassa's) ook een tussenvorm bestaat. Deze zouden ontstaan door de samensmelting van meerdere stellaire zwarte gaten - een gebeurtenis die met name in de drukke omgeving van een bolvormige sterrenhoop niet zo heel zeldzaam is. Uit de nieuwe computersimulatie blijkt dat als het twee zwarte gaten van verschillende afmetingen of verschillende rotatiesnelheden betreft, het resulterende zwarte gat een flinke snelheid meekrijgt. Genoeg snelheid om uit de bolvormige sterrenhoop te ontsnappen en een tocht door het Melkwegstelsel te beginnen. Zo'n zwart gat zal niet gemakkelijk waarneembaar zijn, tenzij het net bezig is een gaswolk of een ster op te slokken. Maar het kan zijn bestaan ook verraden door middel van het zogeheten gravitatielenseffect, dat ervoor zorgt dat achtergrondsterren waar het voorlangs trekt gedurende korte tijd helderder lijken te worden en een klein beetje lijken op te schuiven.
Meer informatie:
Galaxy may hold hundreds of rogue black holes

9 januari 2008
Iedereen die wel eens een science-fictionfilm heeft gezien, kent het begrip 'antimaterie'. Kort gezegd komt het erop neer dat er naast elk elementair deeltje een antideeltje van gelijke massa bestaat dat een tegengestelde elektrische lading heeft. Zo kent het elektron een positief geladen variant, die positron wordt genoemd. Als een elektron en een positron elkaar tegenkomen, vernietigen ze elkaar en komt er gammastraling met een specifieke energie vrij. Zulke straling wordt inderdaad waargenomen, bijvoorbeeld met behulp van de Europese gammasatelliet INTEGRAL. Maar waar komen die antideeltjes vandaan? Mogelijk dat de INTEGRAL-gegevens hier nu uitsluitsel over kunnen geven. Vastgesteld is namelijk dat de verdeling van positronen in het Melkwegstelsel niet gelijkmatig is: ten westen van het galactische centrum zijn twee keer zo veel positronen te zien als ten oosten ervan. En deze verdeling vertoont sterke overeenkomsten met die van de zogeheten röntgendubbelsterren - paren van normale sterren en zwarte gaten of neutronensterren. Volgens de onderzoekers die de ongelijke verdeling van de positronen ontdekt hebben, betekent dat waarschijnlijk dat de röntgendubbelsterren een belangrijke bron van deze antideeltjes zijn (Nature, 10 januari). Daarmee zijn alternatieve verklaringen als radioactieve vervalprocessen na supernova-explosies of in donkere materie minder waarschijnlijk geworden: in dat geval zou de specifieke gammastraling namelijk niet zo'n asymmetrische verdeling te zien mogen geven.
Meer informatie:
Integral discovers the galaxy’s antimatter cloud is lopsided
Anti-Elektronen in der Galaxis

2 januari 2008
Waarnemingen met de Japans/Amerikaanse röntgensatelliet Suzaku werpen een nieuw licht op de witte dwergen. Tot nog toe gingen sterrenkundigen ervan uit dat witte dwergen tamelijk saaie objecten zijn - niet veel meer dan langzaam afkoelende kernen van uitgedoofde sterren. Maar die gedachte lijkt aan herziening toe. Zeker één witte dwerg, AE Aquarii, zendt al ronddraaiend pulsen van energierijke röntgenstraling uit. In dat opzicht lijkt hij op een pulsar, de snel rondtollende neutronenster die overblijft na een supernova-explosie. Nu was al bekend dat AE Aquarii een vrij bijzondere witte dwerg is: hij heeft een normale ster als begeleider, draait 33 keer per seconde om zijn as en heeft een krachtig magnetisch veld. Juist vanwege deze bijzondere eigenschappen werd de Suzaku op dit object gericht. En daarbij bleek dat AE Aquarii gepulste röntgenstraling uitzendt, met een regelmaat die precies overeenkomt met zijn rotatietempo. De röntgenpulsen van de witte dwerg komen sterk overeen met die van de pulsar in de zogeheten Krabnevel. Beide objecten gedragen zich als een soort vuurtoren: sterke magnetische velden veroorzaken bundels van straling die hun rotatie volgen.
Meer informatie:
White Dwarf Pulses Like A Pulsar

26 december 2007
De groei van pasgeboren sterren wordt mogelijk gemaakt door slingerende 'jets' die in twee richtingen gas de ruimte in blazen. Dat blijkt uit nieuwe waarnemingen van de Amerikaanse Sub Millimeter Array (SMA) op Hawaï. Sterren ontstaan uit samentrekkende gas- en stofwolken. Zo'n wolk verandert bij het samentrekken echter al snel in een roterende schijf. Gas uit zo'n schijf kan alleen op de centrale ster-in-wording terecht komen wanneer het op de een of andere manier hoekimpulsmoment verliest. Astronomen gaan er al lange tijd vanuit dat dat gebeurt via twee 'jets' (stralen) van snel bewegende deeltjes, die langs de rotatieas van de schijf zijn gericht. Die theorie is nu voor het eerst door waarnemingen bevestigd. De protoster HH211, op 1000 lichtjaar afstand in het sterrenbeeld Perseus, blijkt jets te hebben waarin materie met snelheden van zo'n 300.000 kilometer per uur de ruimte in wordt geblazen. Met de SMA is nu echter ontdekt dat het wegvliegende gas ook rotatiesnelheden rond de as van de jet heeft van ca. 5000 kilometer per uur. Op die manier wordt hoekimpulsmoment uit de schijf onttrokken, zodat er meer materie op de ster terecht kan komen. HH211 is ongeveer 20.000 jaar oud en heeft momenteel een massa van 6 procent van die van de zon. Uiteindelijk zal de ster waarschijnlijk ongeveer even zwaar zijn als de zon. De SMA-waarnemingen zijn deze maand gepubliceerd in The Astrophysical Journal .
Meer informatie:
Jets Are a Real Drag
Submillimeter Array
Vakpublicatie over de ontdekking
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

21 december 2007
Met de Europese rontgensatelliet XMM-Newton is de ware aard van een nieuw, mysterieus type hemellichaam achterhaald. De nieuwe categorie (RRATs, wat staat voor Repeating RAdio Transients) werd twee jaar geleden ontdekt met een grote radiotelescoop in Australie. het gaat om ongeidentificeerde hemellichamen die af en toe een extreem korte maar zeer krachtige puls radiostraling uitzenden. Van meet af aan werd verondersteld dat het hier om zogeheten neutronensterren ging: snel roterende, compacte restanten van geexplodeerde sterren. Veel neutronensterren zijn zichtbaar als pulsar, waarbij ze bij elke rotatie een radiopuls te zien geven. RRATs (ook wel 'stille pulsars' genoemd) zouden om nog onduidelijke redenen slechts af en toe zo'n puls produceren. XMM-Newton heeft nu de rontgenstraling van een van de ca. twintig bekende RRATs onderzocht. Die blijkt heel duidelijk periodiek toe- en af te nemen, met een periode van ruim vier seconden. Daarmee staat vast dat het inderdaad om neutronensterren gaat. Wat de precieze oorzaak is van het afwijkende radiogedrag is nog niet bekend. Het onderzoek, waaraan werd meegewerkt door Nanda Rea van de Universiteit van Amsterdam, is gepubliceerd in The Astrophysical Journal .
Meer informatie:
XMM-Newton: pulsed heartbeat of a weird new type of star
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

20 december 2007
Met de Amerikaanse Spitzer Space Telescope zijn enorme hoeveelheden stofdeeltjes ontdekt in de uitdijende gasschil van een geëxplodeerde ster. Daarmee is voor het eerst onomstotelijk vast komen te staan dat kosmische stof inderdaad geproduceerd wordt bij supernova-explosies. De infraroodwaarnemingen van Spitzer maakten het mogelijk om de verdeling van stof in de supernovarest Cassiopeia A nauwkeurig in kaart te brengen en de samenstelling ervan te bestuderen. Cas A bevindt zich op 11.000 lichtjaar afstand van de aarde. De totale hoeveelheid koel en warm stof bedraag ongeveer 0,3 zonsmassa's, ofwel tienduizend keer de massa van de aarde. Als sinds de prille jeugd van het heelal bij elke supernova-explosie zo veel stof geproduceerd is, kan de totale hoeveelheid stofdeeltjes in het heelal (waar onder andere planeten zoals de aarde uit zijn opgebouwd) grotendeels verklaard worden, zo schrijven de onderzoekers in een artikel dat in januari gepubliceerd wordt in The Astrophysical Journal .
Meer informatie:
10,000 Earths' Worth of Fresh Dust Found Near Star Explosion
Spitzer Space Telescope
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

20 december 2007
Mysterieuze bronnen in het heelal die enorme hoeveelheden hoogenergetische gammastraling uitzenden, blijken zogeheten pulsarwindnevels te zijn. Dat is ontdekt met de Japanse röntgenkunstmaan Suzaku. De ontdekking is inmiddels bevestigd door het Amerikaanse Chandra X-ray Observatory en de Europese röntgensatelliet XMM-Newton. De 'kosmische energiecentrales' werden enkele jaren geleden voor het eerst waargenomen door de H.E.S.S.-telescoop in Namibië. H.E.S.S. is het eerste observatorium dat gevoelig is voor de extreem energierijke gammastraling uit het heelal. De ware aard van de gammabronnen kon echter niet worden achterhaald. De röntgenwaarnemingen van Suzaku laten nu zien dat het röntgenspectrum van de H.E.S.S.-bronnen zeer veel overeenkomst vertoont met dat van pulsarwindnevels - gaswolken waarin krachtige schokgolven ontstaan als gevolg van de deeltjeswind van pulsars (compacte, snel roterende neutronensterren). De ontdekking doet vermoeden dat pulsarwindnevels in het Melkwegstelsel veel vaker voorkomen dan tot nu toe werd gedacht, en bovendien ook energierijker zijn.
Meer informatie:
Suzaku Explains Cosmic Powerhouses
Suzaku
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

19 december 2007
Op een snel roterende ster op 150 lichtjaar afstand is een energierijke uitbarsting ontdekt die sterrenkundigen voor een raadsel plaatst. De 'zonnevlam' van BO Microscopii komt namelijk niet uit een gebied met veel zonnevlekken. Op onze eigen zon zijn vlammen en vlekken wél altijd met elkaar geassocieerd. BO Mic is een jonge ster van slechts dertig miljoen jaar oud. Hij draait elke negen uur om zijn as, en heeft daarom de bijnaam 'Speedy Mic' gekregen. De locaties van vlekken en vlammen konden - mede dankzij deze snelle rotatie - bepaald worden met behulp van dopplertechnieken. Een team van drie Duitse en één Amerikaanse astronoom maakte daartoe gebruik van de UVES-spectrograaf op de Europese Very Large Telescope in Chili en van de Europese röntgenkunstmaan XMM-Newton. Onze eigen zon (die slechts tien procent zwaarder is dan BO Mic) roteerde lang geleden waarschijnlijk ook veel sneller om zijn as. Hoe het mogelijk is dat de krachtige uitbarsting - honderd keer zo energierijk als de gemiddelde zonnevlam - in een relatief 'rustig' gebied op de rondtollende ster optrad, is niet bekend. De nieuwe resultaten worden gepubliceerd in het Europese vakblad astronomy & Astrophysics .
Meer informatie:
Flare found on ultra-fast rotating star puzzles astronomers
Filmpje van 'Speedy Mic'
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

10 december 2007
Met behulp van een astronomische groothoekcamera op La Palma is het grootste digitale karteringsproject van de Melkweg voltooid. De Wide Field Camera op de 2,5 meter Isaac Newton Telescope is de afgelopen jaren gebruikt om de noordelijke Melkweg gedetailleerd vast te leggen op de (rode) golflengte van gloeiend waterstofgas. In de uiteindelijke 'atlas' - voor sterrenkundigen benaderbaar via een soort virtuele sterrenwacht op internet - zijn ruim tweehonderd miljoen sterren en andere objecten vastgelegd. Door de gekozen golflengte kan de IPHAS-survey (INT/WFC Photometric H-alpha Survey) vooral gebruikt worden voor onderzoek aan stervormingsgebieden, en aan zeldzame sterren die in de allereerste of juist in de allerlaatste fase van hun leven verkeren. In de toekomst moet ook de zuidelijke Melkweg op soortgelijke wijze in kaart worden gebracht.
Meer informatie:
Largest Digital Survey of the Milky Way Released
IPHAS survey
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

5 december 2007
Een kleine ster in het sterrenbeeld Boötes, TVLM513-46546 geheten, blijkt een opmerkelijk complex karakter te hebben. TVLM513 is een zogeheten M-dwerg: een zeer koele lichte ster van hooguit een tiende zonsmassa. Waarnemingen met vier grote (radio)telescopen op aarde en twee satellieten hebben een breed scala aan gegevens over dit stellaire onderdeurtje opgeleverd. Vroeger werden M-dwergen gezien als de nogal rustige, saaie broertjes van sterren als onze zon. Maar niets blijkt minder waar: ze kunnen een nogal temperamentvol gedrag vertonen, en TVLM513 is wat dat betreft geen uitzondering. Door magnetische kortsluitingen in de atmosfeer van de ster ontstaan grote 'zonnevlammen' die minutenlang kunnen aanhouden en gepaard gaan met uitbarstingen van radio- en röntgenstraling. Die opvlammingen zijn slechts één aspect van een verrassend ingewikkeld magnetisch veld, dat uit talrijke kleine lussen is opgebouwd. Een ander bijzonder kenmerk van de ster is de reusachtige hete vlek die ongeveer de helft van zijn oppervlak beslaat en in zeer regelmatige helderheidsvariaties resulteert. Onduidelijk is nog of dat hete gebied weken, jaren of eeuwen standhoudt, en ook naar het ontstaan ervan is het gissen. Mogelijk vinden er onder het oppervlak van TVLM513 bijzondere (convectieve) activiteiten plaats, maar het is ook denkbaar dat de ster een nog niet ontdekte (planetaire) begeleider heeft.
Meer informatie:
Odd Little Star has Magnetic Personality

4 december 2007
Onderzoek met de Hubble-ruimtetelescoop wijst er sterk op dat witte dwergen, de uitgedoofde restanten van sterren, een 'schop' krijgen bij hun ontstaan. Dat blijkt uit de ontdekking van snel bewegende witte dwergen verspreid over de oude bolvormige sterrenhoop NGC 6397. Witte dwergen zijn restanten van zware sterren, en normaal gesproken worden de zulke zwaargewichten in het centrale deel van een bolhoop verwacht. Sterrenkundigen gingen er dan ook van uit dat dáár de meeste witte dwergen zouden worden aangetroffen. Maar zelfs aan de rand van NGC 6397 zijn nog witte dwergen te zien. Volgens de onderzoekers laat zich dat alleen verklaren als de uitgedoofde sterren een flinke vaart van 3 tot 5 kilometer per seconde hebben gekregen. Geopperd wordt dat ze deze snelheid verkrijgen tijdens hun rode-reuzenstadium, als de sterren enorm opgezwollen zijn en veel massa verliezen. Als dit massaverlies niet naar alle kanten even sterk verloopt, wordt de ster als het ware gelanceerd in de richting waar de minste massa wegstroomt. Er zijn ook andere manieren waarop sterren meer snelheid kunnen krijgen, bijvoorbeeld door heel dicht langs andere sterren te scheren, maar die processen vergen veel tijd. Omdat aan de rand van NGC 6397 ook jonge (pas ontstane) witte dwergen te zien zijn, denken de onderzoekers dat de witte dwergen hun snelheid op andere wijze hebben verkregen: door eerdergenoemde 'raketwerking' dus.
Meer informatie:
How White Dwarfs Get Their 'Kicks'

30 november 2007
Met de Europese röntgensatelliet XMM is een hete gaswolk ontdekt in het grote stervormingsgebied waar ook de bekende Orionnevel deel van uitmaakt. Het gas is afkomstig van de talrijke jonge, zware sterren die zich in dit gebied hebben gevormd. Het betreft in feite de sterrenwind van deze sterren, die met hoge snelheid op het veel koelere gas in de omgeving inbeukt. Met name de ster Theta1 Orionis C, de zwaarste ster van het zogeheten Trapezium in de Orionnevel, levert een grote bijdrage. Hoewel de gaswolk tamelijk scherp begrensd lijkt te zijn, strekt het hete gas zich waarschijnlijk over het hele stervormingsgebied uit. Slechts het gebrek aan koeler, absorberend gas op de voorgrond zorgt ervoor dat we hier röntgenstraling te zien krijgen. Op normale en infrarood-opnamen van Orionnevel is op de plek van de hete gaswolk dan ook niets te zien.
Meer informatie:
An X-Ray Santa Claus in Orion

29 november 2007
Op een nieuwe opname van de infraroodsatelliet Spitzer is een jonge ster te zien die twee reusachtige straalstromen van materie de ruimte in blaast. Het bijzondere aan de ster, met de aanduiding L1157, is dat hij naar schatting slechts enkele duizenden jaren oud is. In zichtbaar licht is hij geheel onzichtbaar, omdat hij nog verborgen zit in een wolk van gas en stof. In het infrarood kijken we echter door deze stofnevel heen en kunnen we een blik werpen op een opmerkelijke levensfase van een ster die veel weg heeft van onze zon in haar begintijd. Sterren ontstaan door het samentrekken van een interstellaire gaswolk. Terwijl zo'n ster-in-wording meer en meer gas uit zijn omgeving verzamelt, gaat hij steeds sneller draaien en vormt zich een zogeheten protoplanetaire schijf om hem heen. Deze schijf belemmert de uitstroom van de materie die de jonge ster vroeg in zijn bestaan wegblaast, waardoor deze slechts in twee richtingen kan ontsnappen: langs de as van de schijf. Ondertussen valt er nog steeds materie uit de omringende gaswolk op de ster en zijn schijf. Dat is de fase waarin we L1157 zien: de omringende gaswolk, die nog tienduizenden malen groter is dan de (onzichtbaar kleine) protoplanetaire schijf rond de ster, is al duidelijk afgeplat. Sterrenkundigen schatten da het nog zeker een miljoen jaar duurt voordat L1157 een volwassen ster ter grootte van onze zon is.
Meer informatie:
Embryonic Star Captured With Jets Flaring
Astronomers find stellar cradle where planets form

28 november 2007
Met de röntgensatelliet Chandra is een snel bewegende neutronenster ontdekt. De ster, met de weinig poëtische aanduiding RX J0822-4300, blijkt met een snelheid van 5 miljoen kilometer per uur van het centrum van de supernovarest Puppis A weg te snellen. Die gasnevel is 3700 jaar geleden gevormd bij dezelfde stellaire explosie waarbij de neutronenster is ontstaan. Sterker nog: de neutronenster is het compacte overblijfsel van de kern van de ontplofte ster. In de 3700 jaar sinds de explosie is neutronenster al ongeveer 20 lichtjaar opgeschoten, en zijn huidige snelheid is groot genoeg om hem aan het Melkwegstelsel te laten ontsnappen. De verklaring voor de grote snelheid waarmee sommige neutronensterren worden 'weggeschopt' wordt gezocht in een asymmetrisch verlopende supernova-explosie. Als de buitenlagen van de oorspronkelijke ster aan de ene kant van de ster met grotere snelheid worden weggeblazen dan aan de andere, resulteert dat in een soort raketwerking die de sterkern met grote snelheid aan de explosiehaard kan doen ontsnappen. De computermodellen waarmee dit effect wordt nagebootst, hebben echter moeite om grote snelheden als die van RX J0822-4300 te verklaren.
Meer informatie:
Chandra Discovers Cosmic Cannonball

21 november 2007
Astronomen van de Universiteit van Arizona in Tucson hebben witte dwergsterren ontdekt met een dampkring die vrijwel volledig uit koolstof bestaat. Witte dwergen zijn de hete, compacte kernen van sterren die aan het eind van hun leven het grootste deel van hun mantel de ruimte in hebben geblazen. Normaalgesproken hebben ze een 'dampkring' (de buitenste gaslaag) van waterstof en helium, en een kern van koolstof en zuurstof - de producten van de kernfusiereacties die in een eerder stadium in het binnenste van de ster hebben plaatsgevonden. De nieuwe witte dwergen - tot nu toe zijn er acht ontdekt - hebben echter geen waterstof- en heliumdampkring. Bovendien zijn ze uitzonderlijk heet, met oppervlaktetemperaturen van 18.000 tot 23.000 graden. Vermoedelijk zijn de 'naakte' witte dwergen de restanten van sterren die oorspronkelijk ongeveer tien keer zo zwaar waren als de zon, maar net niet zwaar genoeg om uiteen te spatten in een supernova-explosie. Zulke zware sterren blazen hun waterstof- en heliummantel mogelijk explosief de ruimte in, waarna ze verder afkoelen tot witte dwergen. De resultaten worden op 22 november gepubliceerd in Nature.
Meer informatie:
Astronomers Discover Stars with Carbon Atmospheres
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

9 november 2007
Twee Peruaanse sterrenkundigen hebben een nieuwe 'zonnetweeling' opgespoord - een ster die als twee druppels water op onze zon lijkt. De ster, HIP 56948, bevindt zich op een afstand van 200 lichtjaar in het sterrenbeeld Draak en is waarschijnlijk ongeveer een miljard jaar ouder dan onze zon. Eerder was al van een drietal andere sterren vastgesteld dat ze veel op de zon lijken. Deze drie wijken echter in een bepaald opzicht af van de zon: ze bevatten veel meer lithium. Maar HIP 56948 heeft hetzelfde lithiumgehalte als de zon. Datzelfde geldt overigens ook voor de zonachtige ster HIP 73815, die ook door de beide Peruanen onderzocht is. Daarmee is een einde gekomen aan het door sommige astronomen geopperde vermoeden dat de samenstelling van de zon nogal uitzonderlijk is.
Meer informatie:
Astronomers Discover Sun's Twin At Mcdonald Observatory

8 november 2007
Een nieuwe opname, gemaakt met de infraroodsatelliet Spitzer, toont een bellenblazende 'baby-ster' op 1140 lichtjaar van de aarde: HH 46/47. Het 'bellenblazen' gebeurt door middel van twee krachtige straalstromen of 'jets', bestaande uit materie die met snelheden van 200 tot 300 kilometer per seconde door de ster wordt uitgestoten. Deze materie moet zich een weg banen door het gas en stof in de omgeving. Opnamen als deze moeten duidelijk maken welke mechanismen voor het ontstaan van de straalstromen van jonge sterren verantwoordelijk zijn.
Meer informatie:
Spitzer Spies a Stellar Bubble Blower

30 oktober 2007
Onderzoekers van de Leidse Sterrewacht zijn erin geslaagd bij een temperatuur van 260 graden onder nul ethanol te destilleren uit een cocktail van waterstofatomen en ruimte-ijs. De laboratorium experimenten laten zien hoe in de ruimte complexe moleculen kunnen ontstaan. De experimenten geven een nuchtere kijk op chemische processen die van belang zijn bij het ontstaan van het leven.
Meer informatie:
Origineel persbericht

29 oktober 2007
Uit waarnemingen blijkt dat alle sterren in groepen (zijn) ontstaan. Het begint allemaal met een grote gaswolk, waarin verdichtingen ontstaan die onder hun eigen gewicht samentrekken en tot sterren uitgroeien. Deze jonge sterren produceren een intense sterrenwind van geladen deeltjes, die het resterende gas uit de wolk wegblaast. Wat overblijft is een sterrenhoop die in de loop van de miljoenen jaren geleidelijk uit elkaar valt, door kleine verschillen in de bewegingen van de afzonderlijke sterren. Om dit proces beter te kunnen begrijpen, hebben onderzoekers van de universiteit van Bonn een computerprogramma ontwikkeld dat de invloed van het resterende interstellaire gas op de bewegingen van de sterren nabootst. Daaruit blijkt dat de meeste sterrenhopen al tijdens de gasopruimfase uit elkaar vallen of toch zeker veel sterren kwijtraken. De (zware) sterrenhopen die deze fase weten te overleven, nemen sterk in omvang toe. Dat betekent dat de sterrenhopen zoals we nu die waarnemen kort na hun ontstaan veel compacter zijn geweest. En dat geldt zowel voor de kleine, open sterrenhopen als de grote, bolvormige sterrenhopen.
Meer informatie:
Bonn Astronomers simulate the formation and disintegration of star clusters

23 oktober 2007
De supernovarest G292.0+1.8, op twintigduizend lichtjaar afstand van de aarde, is asymmetrisch. Dat blijkt uit een nieuwe rontgenopname die gemaakt is met NASA's Chandra X-ray Observatory. De rontgensatelliet is in totaal zes dagen lang op de verre supernovarest gericht geweest, en heeft onder andere de verdeling van chemische elementen in de uitdijende gasschil vastgelegd. Een supernovarest ontstaat wanneer een zware ster aan het eind van zijn leven explodeert. Daarbij blijft alleen een kleine, compacte neutronenster over. Uit de Chandra-waarnemingen blijkt dat de temperatuur in de supernovarest niet overal gelijk is. Bovendien bevindt de neutronenster zich niet langer exact in het centrum van de expanderende gasschil. Ook is er een heldere 'band' te zien in het evenaarvlak van de ontplofte ster. Al die waarnemingen doen vermoeden dat de explosie asymmetrisch was, waarbij de resulterende neutronenster een bepaalde reactiesnelheid meekreeg. De equatoriale band doet vermoeden dat de ster in zijn laatste levensfasen vooral in het evenaarvlak veel materie verloor in een krachtige sterrenwind.
Meer informatie:
Stellar Forensics with Striking Image from Chandra
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

11 oktober 2007
Sirius A, de helderste ster aan de nachtelijke hemel, vormt samen met het kleine zwakke sterretje Sirius B een dubbelster. De zwaartekracht zorgt ervoor dat ze in een baan rond elkaar draaien. Tot voor kort was het sterrenkundigen een raadsel waarom de baan van Sirius de vorm heeft van een langgerkte ellips. De getijdewerking – die bij het aarde-maan-systeem zorgt voor eb en vloed – zou gezorgd moeten hebben dat de baan van Sirius A en B cirkelvormig is. Axel Bonacic, sterrenkundige aan de Universiteit Utrecht, komt met een oplossing voor het raadsel van Sirius in zijn proefschrift, dat hij op 31 oktober verdedigt. Lang geleden was Sirius B een rode reuzenster, vele malen helderder dan Sirius A. Rode reuzen verliezen veel massa, in de vorm van een sterrenwind. Elke keer als Sirius A in de buurt kwam van Sirius B, verloor deze extra veel massa. Bonacic berekende dat dit ongelijkmatige massaverlies er voor kan zorgen dat de baan excentrischer wordt, als een steeds platter wordende ellips. Dit effect blijkt zo sterk te zijn, dat het tegen de getijdewerking in kan gaan. Nadat de rode reus zijn volledige mantel verloren had, bleef een witte dwerg over (het zwakke sterretje Sirius B dat we nu waarnemen). De baan bleef echter ellipsvormig. Het model van Bonacic is het eerste dat de baan van Sirius, en van vele andere tot nu toe onbegrepen excentrische dubbelsterren, kan verklaren.
Meer informatie:
Origineel persbericht
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

9 oktober 2007
Metingen van twee röntgensatellieten ondersteunen de theorie dat kosmische straling afkomstig is van supernovaresten - overblijfselen van geëxplodeerde sterren. Kosmische straling werd in 1912 ontdekt en bestaat uit zeer snel bewegende elektrisch geladen deeltjes die vanuit het heelal de aardse dampkring binnendringen. Hun herkomst is altijd een groot mysterie geweest, hoewel de meeste astronomen aannemen dat het grootste deel van de kosmische straling afkomstig is van supernovaresten, waar elektronen en ionen versneld kunnen worden door schokgolven in het uitdijende gas van zo'n explosie-overblijfsel. Waarnemingen van de Amerikaanse Chandra-satelliet en de Japanse Suzaku-kunstmaan aan een supernovarest op een paar duizend lichtjaar afstand in het sterrenbeeld Schorpioen hebben nu aangetoond dat de magnetische velden in zulke nevels veel sterker zijn dan tot nu toe altijd werd gedacht. Dat betekent dat de omstandigheden in supernovaresten inderdaad extreem genoeg zijn voor het sterk versnellen van elektrisch geladen deeltjes.
Meer informatie:
Major step toward knowing origin of cosmic rays
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

8 oktober 2007
De beroemde Orionnevel, een van de grootste stervormingsgebieden in het Melkwegstelsel, staat aanzienlijk dichterbij dan tot nu toe is aangenomen. Dat blijkt uit precisiemetingen met de Amerikaanse Very Large Baseline Array (VLBA) - een uitgebreid netwerk van radiotelescopen. Sterrenkundigen van de Universiteit van Californië in Berkeley zijn er in geslaagd om met behulp van de VLBA de zogeheten parallax te meten van een van de sterren in de Orionnevel. De parallax is de minieme schijnbare 'reflexbeweging' van een ster, die het gevolg is van de jaarlijkse draaiing van de aarde om de zon. Hoe kleiner de parallax, des te groter is de afstand tot de ster. Uit de metingen blijkt dat de opgemeten ster (GMR A) op 1270 lichtjaar afstand staat. Tot nu toe werd voor de Orionnevel een afstand van 1565 lichtjaar aangehouden. Door van meer sterren in de nevel de parallax te meten, hopen de onderzoekers een driedimensionaal beeld te kunnen reconstrueren. Het resultaat, op 10 oktober gepubliceerd in The Astrophysical Journal, heeft grote gevolgen voor het beeld dat sterrenkundigen van de Orionnevel hebben: de sterren in de nevel staan dichterbij dan gedacht, en zijn dus ook lichtzwakker (en ouder) dan tot nu toe werd aangenomen. Bovendien moet geconcludeerd worden dat de nevel zo'n twintig procent kleiner is dan altijd werd verondersteld.
Meer informatie:
VLBA Changes Picture of Famous Star-Forming Region
Very Long Baseline Array
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

27 september 2007
Met de Europese Very Large Telescope in Chili zijn platte, ronddraaiende stofschijven ontdekt rond twee stervende sterren. Bij de ster V390 Velorum, op 2600 lichtjaar afstand van de aarde, is een stofschijf gevonden die vermoedelijk ontstaan is als gevolg van massaverlies van de ster. Die is 5000 maal zo helder als de zon, en staat op het punt zijn buitenlangen de ruimte in te blazen. Dat gebeurt kennelijk niet in elke richting even effectief. Ook rond de centrale ster in de Miernevel, op 5000 lichtjaar afstand, is een uitgestrekte, platte stofschijf ontdekt. Deze ster, die 10.000 keer zo lichtsterk is als de zon, heeft een deel van zijn buitenste gaslagen al weggeblazen: de Miernevel is een zogeheten 'planetaire nevel', die ontstaat in de laatste levensfase van een zonachtige ster. De asymmetrische vorm van veel planetaire nevels (waaronder de Miernevel) wordt vermoedelijk veroorzaakt door de aanwezigheid van dit soort stofschijven, hoewel de nieuw ontdekte schijf daarvoor te weinig massa lijkt te bevatten. Mogelijk is het dus een overblijfsel van een eerdere, zwaardere structuur. De twee ontdekkingen zijn gedaan met de Very Large Telescope Interferometer, waarbij twee of drie 8,2-meter telescopen met elkaar 'gekoppeld' worden om een extreem hoge beeldscherpte te bereiken.
Meer informatie:
ESO-persbericht over de Miernevel
ESO-persbericht over V390 Velorum
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

27 september 2007
De nauwkeurigheid van de gigantische stercatalogus die tien jaar geleden werd gepubliceerd op basis van meetgegevens van de Europese Hipparcos-satelliet is dankzij uitgebreide computeranalyses verdubbeld. Hipparcos werd gelanceerd in 1989. De kunstmaan legde vanuit zijn baan om de aarde extreem nauwkeurig de positie vast van maar liefst honderdduizend sterren. Floor van Leeuwen, een Nederlandse astronoom die nu verbonden is aan de Universiteit van Cambridge, heeft de afgelopen jaren gewerkt aan een verbetering van de catalogus, door de oorspronkelijke waarnemingsgegevens opnieuw te analyseren, waarbij met veel meer extreem kleine verstorende effecten rekening werd gehouden. De Hipparcos-catalogus is nog steeds de meest nauwkeurige stercatalogus in de geschiedenis.
Meer informatie:
The best map of our galaxy yet
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

20 september 2007
Met behulp van de Europese röntgensatelliet XMM-Newton is nieuw inzicht verkregen in de werking van zogeheten magnetars. Magnetars zijn kleine neutronensterren met een sterk magnetisch veld die af en toe buitengewoon krachtige uitbarstingen van röntgenstraling vertonen. In 2003 zagen sterrenkundigen hoe zo'n neutronenster daarbij een factor 100 helderder werd: XTE J1810-197. Tot nog toe was onduidelijk waar die uitbarstingen precies plaatsvonden: aan het oppervlak van de magnetar zelf of in de wolken van elektrisch geladen deeltjes die in het omringende magnetische veld verstrikt raken. Uit waarnemingen van zeven uitbarstingen van XTE J1810-197, die tussen 9 augustus 2003 en 12 maart 2006 plaatsvonden, kan nu worden afgeleid dat het eerste het geval moet zijn. De gegevens duiden erop dat de 'explosiehaarden' niet groter zijn dan een kilometer of drie en even onder het oppervlak van de magnetar liggen. Daarmee is echter nog niet duidelijk wát de explosies veroorzaakt. De oorzaak moet ongetwijfeld in het bizar sterke magnetische veld worden gezocht, maar hoe de vork in de steel zit, is onbekend.
Meer informatie:
Explosion reveals tiny magnetic island

14 september 2007
De Leidse astronome Saskia Hekker heeft in de afgelopen vier jaar het turbulente leven van rode reuzen onderzocht. Trillingen aan het oppervlak van deze zeer grote sterren vertellen veel over hun opbouw. Tot nu toe werd aangenomen dat de ster als geheel groter en kleiner wordt, maar deze galactische vorm van Bibberitus kent nog een variant: delen van de ster blijken uit te bollen, terwijl andere delen krimpen.
Meer informatie:
Sterbevingen laten rode reuzen rillen

12 september 2007
Met behulp van de satellieten Swift en RXTE hebben Amerikaanse sterrenkundigen een vreemd object ontdekt bij een pulsar (rondtollende neutronenster) op een afstand van 25.000 lichtjaar in het sterrenbeeld Boogschutter. Het object is slechts zeven tot dertig keer zo zwaar als de planeet Jupiter en draait op een afstand van minder dan 400 duizend kilometer in minder dan een uur om de pulsar heen. Waarschijnlijk gaat het hier om het restant van een ster – waarschijnlijk een witte dwerg – die in de loop van de tijd bijna al zijn materie aan de pulsar heeft overgedragen. Deze materieoverdracht heeft ervoor gezorgd dat de neutronenster steeds sneller om zijn as is gaan tollen: zijn rotatietijd bedraagt slechts 1/182 seconde. De aanwezigheid van het schamele sterrestant kan worden afgeleid uit kleine variaties in de pulsperiode van de pulsar. Oorspronkelijk zal het tweetal een normale dubbelster hebben gevormd, waarin de zwaarste ster enkele miljarden jaren geleden als supernova is ontploft en zijn kern als neutronenster heeft achtergelaten.
Meer informatie:
NASA Astronomers Find Bizarre Planet-Mass Object Orbiting Neutron Star

29 augustus 2007
Volgens sterrenkundigen van de universiteit van Rochester (VS) regent er momenteel jaarlijks het equivalent van vijf aardse oceanen neer op de materieschijf rond de zeer jonge ster IRAS 4B (Nature, 30 augustus). De onderzoekers vermoeden dat dit wel eens de normale manier kan zijn waarop een protoplanetaire schijf aan zijn water komt. Het water is afkomstig uit de oerwolk van de 'protoster', die zich in de tamelijk nabije gasnevel NGC 1333 bevindt. IRAS 4B behoort tot de dertig jongste protosterren die we kennen en is bovendien de enige waarbij in het (infrarood)spectrum een duidelijke signatuur van waterdamp te zien is. De karakteristieken van dit spectrum zijn het makkelijkst te verklaren met ijsachtig materiaal dat vanuit de omgeving met supersonische snelheden op een dichte materieschijf valt. Daarbij verdampen de ijsdeeltjes tot waterdamp. De neerslag zou overigens slechts voor een klein deel uit water bestaan: alles bij elkaar stort er jaarlijks ongeveer 23 aardmassa's aan materie op de schijf neer. Aangezien de temperaturen in de protoplanetaire schijf ver beneden nul liggen, zal de waterdamp weer snel bevriezen en als ijs in de bouwstenen van eventuele planeten terecht komen. Dat betekent automatisch dat het ijs zoals we dat in ons zonnestelsel bijvoorbeeld in kometen aantreffen niet zo 'maagdelijk' hoeft te zijn als doorgaans wordt aangenomen. Dat ijs zou wel eens op soortgelijke wijze op het zonnestelsel-in-wording kunnen zijn neergeregend en dus minstens keer zijn verdampt.
Meer informatie:
Water Vapor Seen 'Raining Down' on Young Star System

27 augustus 2007
Sterrenkundigen hebben met behulp van de röntgensatellieten XMM-Newton en Suzaku vastgesteld dat de vervorming van ruimte en tijd rond neutronensterren zich aan de regels van de algemene relativiteitstheorie houdt. Neutronensterren zijn de compacte resten van sterren die als supernova zijn ontploft. Hoewel ze slechts enkele tientallen kilometers groot zijn, hebben ze massa's die vergelijkbaar zijn met die van onze zon. Hierdoor is de zwaartekracht aan het oppervlak van een neutronenster enorm sterk. Met XMM-Newton is nu een neutronenster onderzocht die een gewone ster als begeleider heeft: Serpens X-1. Door massaoverdracht is de neutronenster omringd door een schijf van hete materie, die onder meer ijzer bevat. Door heel nauwkeurig naar het spectrum van de stralende ijzeratomen te kijken, kon worden vastgesteld dat de golflengte van het licht dat de atomen in de buurt van het oppervlak van de neutronenster uitzenden iets langer is dan normaal. Dat is een effect dat door de algemene relativiteitstheorie wordt voorspeld en gravitationele roodverschuiving wordt genoemd. Het was eerder al waargenomen bij (de nog zwaardere) zwarte gaten, maar nog niet bij neutronensterren. Waarnemingen die met Suzaku aan Serpens X-1 en twee andere neutronensterren zijn verricht, hebben soortgelijke resultaten opgeleverd. Uit de meetresultaten kan bovendien worden geconcludeerd dat de onderzochte neutronensterren maximaal 29 tot 33 kilometer groot zijn – precies zoals ook uit andersoortige metingen is gebleken.
Meer informatie:
XMM-Newton and Suzaku help pioneer method for probing exotic matter

20 augustus 2007
In het sterrenbeeld Kleine Beer is een merkwaardig object ontdekt dat mogelijk de dichtstbijzijnde neutronenster is. Volgens Amerikaanse en Canadese onderzoekers, die hun resultaten binnenkort publiceren in Astrophysical Journal , staat de neutronenster waarschijnlijk op een afstand van enkele honderden lichtjaren. De ster is Calvera genoemd, naar de boef uit de film 'The Magnificent Seven'. Tot nu toe waren er zeven geïsoleerde neutronensterren bekend, die door sterrenkundigen 'The Magnificent Seven' werden genoemd. Calvera lijkt een toepasselijke naam voor nummer acht. Neutronensterren zijn de compacte overblijfselen van zware sterren die aan het eind van hun leven een supernova-uitbarsting ondergaan. De geïsoleerde neutronensterren zijn echter niet geassocieerd met bekende supernovaresten. Calvera zendt uitsluitend röntgenstraling uit, en is met grote optische telescopen niet zichtbaar. Hij werd al waargenomen door de Duitse rötgensatelliet ROSAT, en is nu in meer detail bestudeerd met de Amerikaanse kunstmaan Swift. De afstand is niet precies bekend, maar omdat hij zich gezien vanaf de aarde ver van het Melkwegvlak bevindt, waarin de meeste supernova-explosies voorkomen, kan hij volgens de onderzoekers niet op zeer grote afstand staan.
Meer informatie:
Possible closest neutron star to Earth found
Swift
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

16 augustus 2007
In de buitenste gaslagen van de witte dwergster GD362 zijn elementen gevonden die waarschijnlijk afkomstig zijn van een planetoïde die oorspronkelijk in een baan rond de ster bewoog. De ontdekking is gedaan met een gevoelige spectroscoop op de Keck I-telescoop op Mauna Kea, Hawaï. De witte dwerg staat op 150 lichtjaar afstand in het sterrenbeeld Hercules. Witte dwergen zijn de compacte overblijfselen van sterren zoals onze eigen zon die aan het eind van hun leven zijn gekomen. Ze hebben meestal een eenvoudige samenstelling. In het licht van GD362 zijn echter de spectroscopische 'vingerafdrukken' gevonden van zeventien scheikundige elementen die normaalgesproken niet voorkomen in witte dwergen. De samenstelling van deze 'verontreiniging' komt in grote lijnen overeen met de samenstelling van de aarde en de maan, aldus een team astronomen van de Universiteit van Californië in Los Angeles. Dat doet vermoeden dat een klein rotsachtig hemellichaam, vermoedelijk een planetoïde, door de witte dwerg is opgeslokt. Rond GD362 zijn stofrijke ringen ontdekt, die mogelijk het resultaat zijn van andere botsingen tussen planetaire hemellichamen. De ontdekking doet volgens de onderzoekers vermoeden dat aarde-achtige planeten bij andere sterren niet bijzonder zeldzaam zijn.
Meer informatie:
Polluted Dead Star Indicates Planets Like Earth May Have Formed Around Other Stars, UCLA Astronomers Report
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

15 augustus 2007
De bekende veranderlijke ster Mira in het sterrenbeeld Walvis blijkt een 'staart' van gas achter zich aan te slepen met een lengte van maar liefst dertien lichtjaar. Dat is ontdekt door NASA's GALEX-satelliet (Galaxy Evolution Explorer), die het heelal op ultraviolette golflengten onderzoekt. Mira beweegt met een relatief hoge snelheid van 130 kilometer per seconde door het Melkwegstelsel; de gasstaart die achter de ster aan sleept bestaat uit materiaal dat door de traag pulserende ster de ruimte in is geblazen. Vermoedelijk is de staart zo'n dertigduizend jaar oud. De ultraviolette gloed ontstaat waarschijnlijk doordat koele waterstofmoleculen fluoresceren onder invloed van snel bewegende elektronen. Op andere golflengten is de staart onzichtbaar - hoewel hij aan de hemel vier keer zo lang is als de schijnare middellijn van de volle maan, is hij nooit eerder opgemerkt. Variaties in de breedte en de helderheid van de staart bieden informatie over het massaverlies van Mira over de afgelopen dertigduizend jaar. De ontdekking wordt deze week beschreven in Nature.
Meer informatie:
Speeding-Bullet Star Leaves Enormous Streak Across Sky
GALEX
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

8 augustus 2007
Met de Spitzer Space Telescope is een klein groepje pasgeboren sterren vastgelegd in het sterrenbeeld Slang (Serpens). De sterren bevinden zich midden in een uitgestrekte kosmische stofwolk op ca. 850 lichtjaar afstand van de aarde, en zijn met een gewone telescoop niet te zien. Spitzer legt echter de infraroodstraling van hemellichamen vast, en die dringt met gemak door de verduisterende stofwolken heen. Het groepje sterren, dat Serpens South is genoemd, bevindt zich in hetzelfde deel van de hemel als een bekend stervormingsgebied in de Slang, maar aanvankelijk was niet duidelijk of het er echt deel van uitmaakte. Met de Submillimeter Array (SMA) op Mauna Kea, Hawaï, kon de beweging van Serpens South echter worden opgemeten. De nieuw ontdekte sterren blijken met dezelfde snelheid door de ruimte te bewegen als het reeds bekende stervormingsgebied, en maken er dus zo goed als zeker deel van uit. Dergelijke waarnemingen zijn van belang om een beter inzicht te krijgen in de ontstaansgeschiedenis van sterrenhopen. Ook in de Slang zal over enkele miljoenen jaren een grote, heldere sterrenhoop zichtbaar zijn, wanneer de resterende gas- en stofwolken de ruimte in zijn geblazen.
Meer informatie:
Two Telescopes Combine to Probe Young 'Family' of Stars
Spitzer Space Telescope
Submillimeter Array (SMA)
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

3 augustus 2007
Franse en Braziliaanse sterrenkundigen hebben met behulp van de Europese Very Large Telescope een grote stofwolk waargenomen bij de ster RY Sagittarii (RY Sag). Deze ster behoort tot de zogeheten R Coronae Borealis-sterren: reusachtige sterren die op onverwachte momenten zulke grote 'rookwolken' uitblazen, dat ze een factor duizend in helderheid afnemen. Naarmate de wolk verder van de ster vandaan beweegt, wordt hij ijler en doorzichtiger, waardoor de helderheid van de ster weer tot normale waarden toeneemt. RY Sag bevindt zich op een afstand van 6000 lichtjaar, en zijn veranderlijke karakter werd in 1895 ontdekt door de Nederlandse sterrenkundige Kapteyn. Dat deze ster stofwolken wegblaast, werd al in 2004 aangetoond, maar de destijds waargenomen wolken bevonden zich al op grote afstand van de ster. Met de VLT-interferometer is nu een stofwolk waargenomen op slechts 4,5 miljard kilometer van de ster' een astronomisch kattensprongetje. Waarschijnlijk is de stofwolk ongeveer een half jaar geleden gecondenseerd uit materie die van RY Sag afkomstig is. De vraag is nu op welke afstand die stofvorming heeft plaatsgevonden. Dat hopen de onderzoekers na verder onderzoek te kunnen vaststellen.
Meer informatie:
Star Caught Smoking

25 juli 2007
In het melkwegcentrum bevindt zich een superzwaar zwart gat van ongeveer 3,6 miljoen zonsmassa's. Maar is dat zwarte gat alleen? De ontdekking van een sterrenhoop van jonge sterren op minder dan een lichtjaar van dit zwarte gat duidt er op dat zich hier ook nog een zwart gat van misschien wel 10.000 zonsmassa's bevindt. Zo dicht bij het centrale zwarte gat kunnen zich namelijk geen sterren vormen: de sterrenhoop moet dus van verderop komen en naar het centrum zijn gemigreerd. Deze verplaatsing laat zich verklaren met de aanwezigheid van een tweede zwart gat in het melkwegcentrum, maar hoe verifieer je zoiets? Volgens astrofysici van de universiteit van Californië te Santa Cruz is dat vrij eenvoudig: zoek naar een dubbelster die met grote snelheid het centrum uit vliegt. Uit berekeningen blijkt namelijk dat alleen een dubbel zwart gat in staat is om een dubbelster als geheel uit het centrum van ons Melkwegstelsel te stoten. Bij een enkelvoudig zwart gat zou steeds slechts één van beide sterren ontsnappen' de andere wordt opgeslokt. Tot op heden zijn tien sterren ontdekt die met hoge snelheid het galactische centrum verlaten. De vraag is nu of één van deze sterren wellicht een dubbelster is. Anders is het wachten op een nieuwe ontdekking.
Meer informatie:
Our local black hole may have a baby brother

23 juli 2007
Amerikaanse sterrenkundigen hebben met behulp van de grote radiotelescoop van Green Bank het grootste negatief geladen molecuul ontdekt dat tot op heden de ruimte is waargenomen: octatetraynyl. De organische verbinding, bestaande uit acht koolstofatomen en één waterstofatoom, is waargenomen in het gasomhulsel van de oude ster IRC +10 216 en een koude moleculaire gaswolk. In beide gevallen hadden de moleculen een extra elektron, wat hen een negatieve lading geeft. Het is het derde negatief geladen molecuul of anion dat het afgelopen jaar 'boven water' is gekomen. Onderzoekers gingen ervan uit dat moleculen zo'n overtollig elektron niet lang zouden kunnen vasthouden, maar dat is klaarblijkelijk toch het geval.
Meer informatie:
Interstellar Chemistry Gets More Complex With New Charged-Molecule Discovery
Arizona Radio Observatory Team Discovers Supergiant Star Spews Molecules Needed for Life

27 juni 2007
Een van de meest bijzondere eigenschappen van een zwart gat, is dat het enorme hoeveelheden energie en materie de ruimte in blaast. Dat gebeurt in de vorm van twee smalle bundels, die 'jets' of straalstromen worden genoemd. Onderzoek met de röntgensatelliet Chandra heeft nu het bewijs geleverd dat de jets van sommige neutronensterren, relatief gezien, net zo indrukwekkend zijn als die van zwarte gaten. Dat blijkt uit waarnemingen van Circinus X-1, een dubbelster op 20.000 lichtjaar van de aarde. In dit systeem draaien een neutronenster en een zware, normale ster om elkaar. Hun onderlinge afstand is dermate klein, dat er materie van de normale ster naar de neutronenster stroomt. Deze materie komt uiteindelijk op het oppervlak van de neutronenster terecht en wordt vervolgens op de een of andere manier gebundeld tot twee plasmajets. De hete materie in deze straalstromen bereikt bijna de snelheid van het licht. De jet van Circinus X-1 blijkt ongeveer drie lichtjaar lang te zijn, wat zeer groot is voor een object dat zelf slechts een kilometer of tien meet. Sommige superzware zwarte gaten stoten weliswaar jets van enkele miljoenen lichtjaren uit, maar zijn dan ook miljoenen keren zwaarder. Blijkbaar kan het mechanisme dat jets doet ontstaan bij neutronensterren net zo efficiënt zijn werk doen als bij zwarte gaten. Het heeft de specifieke eigenschappen van een zwart gat, zoals de sterke vervorming van de ruimtetijd, blijkbaar niet nodig.
Meer informatie:
Jets from neutron star rival those made by black holes
Circinus X-1: Neutron Stars Join The Black Hole Jet Set

25 juni 2007
De Europese gammasatelliet heeft voor het eerst onomstotelijk radioactief ijzer-60 in ons Melkwegstelsel aangetoond. Naar dit specifieke ijzerisotoop wordt al lang gezocht, maar over voorgaande detecties bestonden steeds twijfels. Integral heeft aan alle twijfel een einde gemaakt door sinds eind 2002 de zwakke gammastraling te verzamelen die karakteristiek is voor het radioactieve verval van ijzer-60 tot kobalt-60. IJzer-60 wordt diep in het inwendige van zware sterren gemaakt en komt alleen vrij als zo'n ster als supernova explodeert. Hoewel Integral nu wel heeft vastgesteld dat er ijzer-60 in ons Melkwegstelsel rondzwerft, is de gammastraling te zwak om de precieze verdeling ervan in kaart te brengen. Sterrenkundigen hopen daar met toekomstige gamma-instrumenten alsnog in te slagen, omdat daaruit kan worden afgeleid waar de meest 'recente' supernova-explosies in ons Melkwegstelsel hebben plaatsgevonden. IJzer-60 heeft namelijk een vervaltijd van slechts anderhalf miljoen jaar.
Meer informatie:
Radioactive iron, a window to the stars

19 juni 2007
Met het SINFONI-instrument op de Europese Very Large Telescope in Chili zijn astronomen erin geslaagd om de eigenschappen te bepalen van een extreem zwakke rode dwergster die op kleine afstand rond een heldere gewone ster draait. De rode dwerg is tien keer zo licht en honderd keer zo zwak als de hoofdster, en draait er op een afstand van slechts 450 miljoen kilometer omheen. De sterren bevinden zich op 48 lichtjaar afstand van de aarde. AB Doradus C, zoals de rode dwerg heet, blijkt een temperatuur van 3000 graden te hebben, nauwkeurig in overeenstemming met de theoretische voorspellingen voor een 75 miljoen jaar oude rode dwerg met een massa van 0,09 zonsmassa's. Het spectrum van de rode dwergster waaruit de temperatuur is afgeleid, is normaalgesproken zeer moeilijk meetbaar, omdat de ster volledig overstraald wordt door de nabijgelegen hoofdster. Via een nieuwe techniek, de zogeheten spectrale deconvolutie, zijn de Europese astronomen er nu toch in geslaagd om het spectrum van de dwerg te isoleren uit de waarnemingen. De techniek werd in 2002 voorgesteld voor toepassingen op ruimtetelescopen, maar was nog niet eerder in de praktijk gebruikt.
Meer informatie:
Back on Track - New Technique for Observing Faint Companions
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

7 juni 2007
Op twintigduizend lichtjaar afstand van de zon, in de sterrenhoop NGC 3603, is een ster ontdekt die 114 keer zo zwaar is als de zon. Het is de zwaarste ster die tot nu toe ooit is gevonden. De reuzenster maakt deel uit van een dubbelstersysteem; ook zijn begeleider is extreem zwaar, met een massa van 84 zonsmassa's. De twee sterren draaien eens in de tien jaar om elkaar heen. Hun massa's werden bepaald door een team van astronomen van de Universiteit van Montréal, met behulp van de Europese Very Large Telescope in Chili en de Hubble Space Telescope, op basis van dopplermetingen en onderlinge bedekkingen. Volgens astrofysische theorieën kan een ster maximaal ca. 150 zonsmassa's wegen. Wordt hij zwaarder, dan worden de buitenste lagen weggeblazen door de intense stralingsdruk. Tot op heden was echter nog nooit een ster zwaarder dan ca. 80 zonsmassa's gevonden. De nieuwe vinding werd gepresenteerd op de jaarbijeenkomst van de Canadian Astronomical Society.
Meer informatie:
A team of astronomers identifies the most massive star ever
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

6 juni 2007
Dubbele witte dwergen produceren meer zwaartekrachtsgolven dan tot nu toe werd aangenomen. Dat blijkt uit theoretisch onderzoek van Amerikaanse sterrenkundigen, die gepresenteerd zijn op een bijeenkomst van de Canadian Astronomical Society. In het Melkwegstelsel komen naar alle waarschijnlijkheid grote hoeveelheden dubbele witte dwergen voor - kleine, compacte sterren die ongeveer even zwaar zijn als de zon maar nauwelijks groter dan de aarde. Veel van die witte dwergen bewegen in kleine banen om elkaar heen, en vertonen daarbij onderlinge wisselwerking met bijbehorende materieoverdracht. Eerdere berekeningen leken uit te wijzen dat deze actieve dubbele witte dwergen relatief weining zwaartekrachtsgolven produceren, maar dat wordt door de nieuwe resultaten tegengegsproken. Zwaartekrachtsgolven zijn minieme verstoringen in de structuur van de ruimtetijd, veroorzaakt wanneer zware massa´s worden versneld. Ze zijn nog nooit waargenomen, maar de toekomstige Amerikaans-Europese Laser Interferometry Space Antenna (LISA) moet ze gaan detecteren. Het feit dat veel meer dubbele witte dwergen zwaartekrachtsgolven produceren, betekent dat de analysetechnieken van LISA waarschijnlijk sterk verfijnd moeten worden om ook zwakkere bronnen van zwaartekrachtsgolven te onderscheiden.
Meer informatie:
Active stellar remnants could present interesting challenge for LISA
LISA
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

6 juni 2007
Experimenten in het laboratorium voor astrofysica aan de Leidse Sterrewacht hebben aangetoond dat koolmonoxide(CO)-ijs veel gemakkelijker door ultraviolet licht wordt verdampt dan werd aangenomen. Tot nu toe werd de verdamping van CO door licht bij lage temperaturen als nauwelijks relevant beschouwd. De nieuwe resultaten veranderen het gangbare beeld van de chemische evolutie rond jonge sterren. Karin Öberg en collega's van de Leidse sterrenwacht publiceren hun resultaat binnenkort in de Astrophysical Journal Letters. In de ruimte zouden bij temperaturen van -260°C alle gasdeeltjes' met uitzondering van moleculair waterstof' moeten vastvriezen op het oppervlak van stofdeeltjes die zich tussen en om de sterren bevinden. Astronomische waarnemingen tonen echter aan dat nog aanzienlijke hoeveelheden CO in de gasfase voorkomen.
Meer informatie:
Origineel persbericht

31 mei 2007
De Europese röntgensatelliet XMM-Newton heeft tweehonderd sterren-in-wording in een groot stervormingsgebied in het sterrenbeeld Stier onderzocht. Stervorming is een ingewikkeld proces. Een jonge ster verzamelt een schijf van gas en stof om zich heen. Deze materie kan vervolgens drie kanten op gaan: zij kan via 'magnetische tunnels' naar de ster toe stromen, als schijfmaterie om de ster blijven draaien en planeten vormen, of juist door de ster en diens magnetische veld worden weggeblazen. De materie die naar de ster toe stroomt en op het oppervlak valt, doet de temperatuur ervan oplopen van 5000 naar 10.000 kelvin. Daardoor ontstaat er veel ultraviolette straling die ook door XMM-Newton is waargenomen. De onderzoekers dachten dat dezelfde schokgolven die de UV-straling veroorzaken ook röntgenstraling produceren. Maar jonge sterren die nog bezig zijn materie te verzamelen, blijken juist minder röntgenstraling uit te zenden. Het lijkt er nu op dat de naar de ster toe vallende materie de hete steratmosfeer doet afkoelen, waardoor deze minder röntgenstraling uitzendt. Bovendien absorberen de gasstromen in de omgeving van de ster het grootste deel van de resterende röntgenstraling van de steratmosfeer.
Meer informatie:
XMM-Newton reveals X-rays from gas streams around young stars
Taurus Molecular Cloud project page

31 mei 2007
Een internationaal team van sterrenkundigen heeft, met behulp van de VLT-interferometer en het VLBA-netwerk van radiotelescopen, de omgeving van een pulserende rode reuzenster in kaart gebracht. Daarbij heeft men drie afzonderlijke lagen in de ijle atmosfeer van de ster kunnen onderscheiden: de moleculaire schil, de stofschil en de 'maserschil'. De onderzochte ster, S Orionis (of kortweg S Ori), behoort tot de klasse van de Mira-veranderlijken. Dat zijn sterren van ruwweg één zonsmassa die tegen het einde van hun bestaan opzwellen, pulseren en veel materie uitstoten. Daarbij worden ze enkele honderden keren zo groot als voorheen; de diameter van S Ori blijkt tussen 400 en 500 maal de zonsdiameter te variëren (1,9 tot 2,3 maal de afstand zon-aarde!). De onderzochte atmosferische lagen reiken nog aanzienlijk verder de ruimte in. De verschillende delen van zo'n ster laten zich niet met één en hetzelfde instrument bestuderen. De ster zelf is waarneembaar in zichtbaar licht, de omringende moleculaire en stoflaag in het infrarood en de maserstraling (afkomstig van moleculen siliciummonoxide) in het radiogebied.
Meer informatie:
Chronicle of a Death Foretold

31 mei 2007
Sterrenkundigen van de universiteit van Michigan hebben voor het eerst details waargenomen op het oppervlak van een verre soortgenoot van onze zon (Science, 1 juni). Het betreft de hete ster Altaïr van het sterrenbeeld Arend, die heel snel om zijn as draait: 60 keer zo snel als de zon. Met behulp van de optische interferometer CHARA is nu vastgesteld wat het gevolg van die snelle rotatie is: de beelden tonen een duidelijk afgeplatte ster. Ook is te zien dat de ster aan zijn evenaar donkerder is dan aan zijn polen. Dat laatste komt doordat het oppervlak aan de evenaar verder van de sterkern verwijderd is, en daardoor een lagere temperatuur heeft, dan de polen. CHARA bestaat momenteel uit vier telescopen, verspreid over ruim driehonderd meter. Door het licht dat deze instrumenten opvangen optisch te combineren (of beter gezegd: te laten 'interfereren'), kan het theoretische scheidend vermogen van een 300-meter telescoop worden bereikt. Dat wil zeggen dat de CHARA-beelden ruwweg honderd keer zo scherp zijn als de opnamen die met de Hubble-ruimtetelescoop worden gemaakt. Hierdoor is het mogelijk om details op het oppervlak van sterren te bestuderen. Altaïr is niet de eerste ster die met een interferometer onderzocht is' eerder zijn ook al de oppervlakken van enkele reuzensterren in beeld gebracht. Maar het is wel de eerste hoofdreeksster, een directe soortgenoot van de zon, die zo gedetailleerd is bekeken.
Meer informatie:
University of Michigan astronomers capture the first image of surface features on a sun-like star
Homepage John Monnier

30 mei 2007
Een object dat uit donkere materie bestaat is per definitie onzichtbaar, maar soms verraadt zo'n object zich doordat het vanaf de aarde gezien precies vóór een verder weg gelegen ster buiten ons Melkwegstelsel komt te staan. Dan is de verre ster ten gevolge van het zogeheten gravitatielenseffect gedurende enkele dagen helderder dan normaal. De afgelopen jaren zijn meer dan tien van zulke 'microlensverschijnselen' waargenomen, waarvan vermoed wordt dat ze door donkere objecten in de galactische halo zijn veroorzaakt, maar helemaal zeker is dat niet. Bij een microlensverschijnsel dat in 2005 te zien was (OGLE-2005-SMC-001) is dat anders. Het helderder worden van de betreffende ster is namelijk niet alleen vanaf de aarde waargenomen, maar ook met de infraroodsatelliet Spitzer, die zich op een afstand van ongeveer 40 miljoen kilometer bevindt. Vanuit de beide waarneemposten gezien werd de maximale helderheid van de ster niet op exact hetzelfde moment bereikt. Uit het gemeten tijdverschil is nu met een zekerheid van 95 procent vastgesteld dat het donkere object zich op een afstand van 16.000 lichtjaar bevindt en (dus) deel uitmaakt van het Melkwegstelsel. De meetgegevens duiden er zelfs op dat het niet één object betreft, maar twee; hun gezamenlijke massa zou 10 zonsmassa's bedragen. Dat maakt het waarschijnlijk dat het om een tweetal stellaire zwarte gaten gaat.
Meer informatie:
NASA Space Telescope Gives Scientists Depth Perception

23 mei 2007
Met de Europese Very Large Telescope zijn straalstromen ( 'jets ') ontdekt bij een bruine dwerg. Bruine dwergen zijn 'mislukte sterren' die niet zwaar genoeg zijn om kernfusiereactie in hun inwendige op gang te brengen. De bruine dwerg in kwestie, 2MASSW J1207334-393254 geheten, is slechts 24 keer zo zwaar als de planeet Jupiter. Enkele jaren geleden werd een Jupiter-achtige reuzenplaneet ontdekt in een baan rond deze bruine dwergster; het was de eerste planeet waarvan een echte foto is gemaakt. Dat zo'n klein, licht object ook twee straalstromen de ruimte in blaast is verrassend. Straalstromen ontstaan bij de vorming van sterren uit ronddraaiende gas- en stofschijven. Hun ontstaan is nog niet precies begrepen; magnetische velden spelen mogelijk een belangrijke rol. Eerder werden al straalstromen bij een andere bruine dwerg gevonden, maar die was aanzienlijk zwaarder dan 2MASSW J1207334-393254. Volgens de onderzoekers is het niet uitgesloten dat ook jonge exoplaneten dergelijke straalstromen vertonen.
Meer informatie:
A Brown Dwarf Joins the Jet-Set
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

17 mei 2007
Met een nieuw instrument op de James Clerk Maxwell Telescope (JCMT) op Hawaï is een 3D-filmpje gemaakt van de beroemde Orionnevel. De JCMT is een zogeheten submillimetertelescoop, die waarnemingen doet op het grensgebied van infrarood- en radiostraling. Op submillimetergolflengten kan onder andere straling worden geregistreerd van koolmonoxide, een gas dat voorkomt in koele gas- en stofwolken waaruit nieuwe sterren ontstaan. Met een gewone telescoop zijn die koele wolken meestal niet zichtbaar, omdat ze door stof worden verduisterd. Met het nieuwe HARP/ACIS-instrument op de JCMT is het mogelijk om van elke pixel in het beeldveld een spectrum op te nemen, zodat informatie beschikbaar komt over de bewegingen van het gas. Op die manier is een driedimensionaal beeld van de Orionnevel opgebouwd. Op het resulterende filmpje is te zien dat het materiaal in de nevel voornamelijk in twee richtingen de ruimte wordt ingeblazen vanuit het centrum, waar energierijke, zware sterren zijn gevormd.
Meer informatie:
Slicing the Universe with HARP/ACSIS - A New Look at Orion
Submillimeterfilmpje van de Orionnevel (5.6 MB, animated GIF)
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

16 mei 2007
Amerikaanse röntgenastronomen hebben een nieuwe methode ontwikkeld om zwarte gaten te wegen. Zwarte gaten zijn gebieden in het heelal waar de zwaartekracht zo sterk is dat er zelfs geen licht uit kan ontsnappen. Ze worden vaak omgeven door een roterende schijf van materie die naar binnen spiraliseert, en daarbij röntgenstraling uitzendt. Die röntgenstraling vertoont vaak quasi-periodieke variaties, die ontstaan door verdichtingen in de schijf. Er is nu een verband ontdekt tussen de massa van het zwarte gat en de plaats in de schijf waar het meeste gas zich ophoopt. Uit waarnemingen met de Amerikaanse röntgensatelliet RXTE (Rossi X-ray Timing Explorer) is op die manier de massa bepaald van het zwarte gat Cygnus X-1, op 10.000 lichtjaar afstand in het sterrenbeeld Zwaan. Dat blijkt 8,7 keer zo zwaar te zijn als de zon, in goede overeenstemming met eerdere bepalingen op basis van andere methoden. En met de Europese satelliet XMM-Newton is een middelzwaar zwart gat in het sterrenstelsel NGC 5408 gewogen. Dat blijkt ongeveer tweeduizend keer zo zwaar te zijn als de zon. NGC 5408 bevindt zich op 16 miljoen lichtjaar afstand in het sterrenbeeld Centaur. Hoe middelzware zwarte gaten ontstaan is niet precies bekend.
Meer informatie:
New technique for 'weighing' black holes
Persbericht NASA Goddard Space Flight Center
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

14 mei 2007
Al tientallen jaren zijn sterrenkundigen zich ervan bewust dat het Melkwegstelsel en het Andromedastelsel op elkaar af bewegen en over ongeveer vijf miljard jaar zullen samensmelten. Ook is bekend dat de vele miljarden sterren van beide stelsels in fysiek opzicht weinig hinder van deze kosmische ontmoeting zullen ondervinden. Maar daarmee is de kous nog niet af. Computersimulaties van onderzoekers van het Harvard-Smithsonian Center for Astrophysics laten zien dat onze zon en haar planeten in de buitendelen van het grote 'fusiestelsel' terecht zullen komen. Het meest opvallende gevolg van deze verbanning zal de aanblik van de nachthemel vanaf de aarde zijn. Al bij de eerste dichte nadering van het Andromedastelsel (over een luttele twee miljard jaar) zal de melkweg' de bekende zijaanblik van het Melkwegstelsel die tijdens donkere nachten aan onze hemel prijkt' geheel uiteenvallen. In plaats daarvan zullen onze verre nazaten het bolvormige centrale deel te zien krijgen van het elliptische sterrenstelsel waar zij dan deel van uitmaken.
Meer informatie:
When Galaxies Collide, our Solar System Will Go for a Ride
Vakartikel in Monthly Notices of the Royal Astronomical Society

11 mei 2007
In stofwolken rond sterren en in de ruimte tussen de sterren lijken diamantachtige verbindingen voor te komen. Door sterrenkundigen opgenomen spectra op golflengten in het infrarood wijzen daar sterk op. Een internationale groep onderzoekers, onder wie wetenschappers van het FOM-Instituut voor Plasmafysica Rijnhuizen in Nieuwegein, heeft in het laboratorium opgenomen spectra van een aantal diamantachtige moleculen geanalyseerd en vergeleken met astronomische waarnemingen. De laboratoriummetingen leveren spectra op die zich goed laten vergelijken met de astronomische spectra. De spectra vertonen verschillende vormen en blijken afhankelijk van de grootte van de betreffende diamantachtige moleculen en van hun voorkomen als gas dan wel in ijs. Een extra aanwijzing dat het in de ruimte om diamantachtige deeltjes gaat levert de bevinding dat er diamantkerntjes in micrometeorieten zijn aangetroffen. De afmeting van deze kerntjes komt ruwweg overeen met de grootte die op basis van de moleculaire spectra kan worden afgeleid. De onderzoekers publiceren hun resultaten in The Astrophysical Journal van 1 juni 2007.
Meer informatie:
Origineel persbericht
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

10 mei 2007
Met de Europese Very Large Telescope is de oudst bekende ster in het heelal ontdekt. Het gaat om een onopvallend sterretje in het sterrenbeeld Weegschaal, met de catalogusaanduiding HE 1523-0901. Uit precisiemetingen aan de ster blijkt dat hij 13,2 miljard jaar oud is, en dus 500 miljoen jaar na de oerknal moet zijn geboren. De leeftijd van sterren kan worden afgeleid uit metingen aan de hoeveelheid radiactief uranium en thorium in de ster - een soort kosmische koolstof 14-methode. Dankzij het enorme lichtverzamelend vermogen van de Very Large Telescope kon een gedetailleerd ultravioletspectrum van de ster worden verkregen, en was het ook mogelijk om de hoeveelheid europium, osmium en iridium te bepalen. Uit al die verschillende metingen blijkt dat de ster 13,2 miljard jaar oud moet zijn. De metingen zijn uitgevoerd door een internationaal team van sterrenkundigen onder leiding van Anna Frebel van de Universiteit van Texas.
Meer informatie:
A Galactic Fossil - Star is Found to be 13.2 Billion Years Old
Persbericht University of Texas
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

2 mei 2007
Analyse van Hubble-waarnemingen van de grote bolvormige sterrenhoop NGC 2808 duidt erop dat er vroeg in het bestaan van de sterrenhoop drie generaties van sterren zijn gevormd. Dat is in strijd met de heersende gedachte dat de sterren in bolhopen allemaal van één en dezelfde generatie en dus ruwweg even oud zijn. Bolhopen als NGC 2808 zijn net zo oud als ons Melkwegstelsel' ruwweg 12 miljard jaar' en bestaan uit honderdduizenden sterren die door hun onderlinge zwaartekracht bijeen blijven. Weliswaar zijn de sterren van NGC 2808 inderdaad tijdens de eerste 200 miljoen levensjaren van de bolhoop gevormd, maar klaarblijkelijk is dat in drie golven gebeurd. De drie generaties laten zich naar kleur onderscheiden: elke volgende generatie is iets blauwer dan de vorige. Dat kleurverschil kan er op duiden dat de drie stergeneraties enigszins in samenstelling verschillen, maar zeker is dat niet. Volgens de onderzoekers is het denkbaar dat de schokgolven van de eerste generatie sterren in NGC 2808 aanleiding zijn geweest voor de vorming van een volgende generatie, en dat dit proces stopte toen na generatie 3 de voorraad gas in de bolhoop uitgeput was. Maar er is nog een andere verklaring mogelijk: wellicht is NGC 2808 niet zo zeer een grote bolhoop als wel een klein sterrenstelsel, dat veel van zijn materiaal is kwijtgeraakt toen het door ons Melkwegstelsel werd ingevangen. Ook bij Omega Centauri, een andere grote bolhoop die meerdere generaties sterren heeft, bestaat dit vermoeden.
Meer informatie:
Hubble sees multiple star generations in a globular cluster

24 april 2007
Sydney Barnes van de Lowell-sterrenwacht in Flagstaff, Arizona, heeft een nieuwe methode ontdekt om vrij nauwkeurig de leeftijd van een ster te bepalen. De methode, die binnenkort gepubliceerd wordt in The Astrophysical Journal , wordt 'gyrochronologie' genoemd. Hij is gebaseerd op het gegeven dat er een verband bestaat tussen de langzaam veranderende rotatiesnelheid, de kleur en de leeftijd van een ster. Wanneer twee van deze drie grootheden (rotatiesnelheid en kleur) bekend zijn, kan de derde (de leeftijd van de ster) berekend worden, aldus Barnes. De methode is gekalibreerd met behulp van de zon, waarvan de leeftijd op een onafhankelijke manier is vastgesteld op ca. vijf miljard jaar. Tot nu toe konden sterrenkundigen vooral van sterren in open en bolvormige sterrenhopen vrij goed de leeftijd schatten; met de gyrochronologie-methode lukt dat ook voor 'veldsterren', die geen deel uitmaken van een sterrenhoop. De methode heeft een nauwkeurigheid van ongeveer vijftien procent.
Meer informatie:
How Old Are Stars? Enter Gyrochronology ' a Powerful New Method to Determine Stellar Ages
Vakpublicatie over de methode.
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

24 april 2007
Vandaag is het zeventien jaar geleden dat de Hubble Space Telescope werd gelanceerd. Ter gelegenheid van die verjaardag heeft het Space Telescope Science Institute een spectaculaire Hubblefoto vrijgegeven van de Carinanevel, een kolossaal stervormingsgebied op 7500 lichtjaar afstand in het zuidelijke sterrenbeeld Kiel. Drie miljoen jaar geleden kwam daar een bevolkingsexplosie van nieuwe sterren op gang, die nog steeds voortduurt. De uitgestrekte nevel, met een middellijn van 50 lichtjaar, bevat meer dan een dozijn sterren die 50 tot 100 keer zo zwaar zijn als de zon. Zulke zware sterren leven maar kort, en sommige sterren in de nevel verkeren dan ook al in de laatste levensstadia, zoals Eta Carinae, links in beeld, die elk moment kan exploderen als een heldere supernova. De Hubble-verjaardagsfoto is een mozaïek van 48 verschillende opnamen.
Meer informatie:
The Carina Nebula: Star Birth in the Extreme
Hogeresolutieversie (7,3 MB)
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

18 april 2007
Onderzoek van de bruine dwergster TVLM 513 (en enkele van zijn soortgenoten) duidt erop dat zo'n 'mislukte ster' een krachtig magnetisch veld kan hebben en daardoor bundels radiostraling uitzendt. Blijkbaar kunnen bruine dwergen hetzelfde gedrag vertonen als pulsars (rondtollende neutronensterren), zij het in een veel trager tempo en op veel kleinere schaal. Het mechanisme dat de radiostraling van bruine dwergen veroorzaakt zou overigens veel overeenkomsten kunnen vertonen met dat van grote planeten zoals Jupiter. Bij Jupiter worden elektrisch geladen deeltjes, vooral afkomstig van de maan Io, versneld door het planetaire magneetveld en afgevoerd naar de magnetische polen. Dat resulteert in poollichten die een bron van radiostraling zijn. Bij de onderzochte bruine dwerg is echter geen duidelijke bron van geladen deeltjes aanwezig. Het zou kunnen dat er kleine planeten om hem heen draaien, maar volgens de onderzoekers zou ook de snelle rotatie van de dwergster (minder dan twee uur) tot de noodzakelijke versnelling van elektronen kunnen leiden.
Meer informatie:
Radio active brown dwarfs are a new class of pulsar
Brown Dwarfs: A New Class of Stellar Lighthouse

18 april 2007
Onderzoekers van de universiteit van Hertfordshire hebben een zeldzaam dubbelstersysteem ontdekt, bestaande uit een witte dwerg en een ultrakoele dwerg' het kleinste stertype dat er is. Nog ongebruikelijker is de afstand tussen de beide sterren. Doorgaans bewegen zulke 'dubbele dwergen' dicht om elkaar, maar bij dit tweetal bedraagt de afstand 600 miljard kilometer. De onderzoekers denken dat de beide sterren vrijwel gelijktijdig op veel kleinere onderlinge afstand zijn ontstaan. De ultrakoele dwerg zou zich spiraalsgewijs hebben verwijderd toen de witte in zijn vorige levensfase (als rode reus) veel materie uitstootte.
Meer informatie:
White dwarf and ultra-cool dwarf keep their distance

18 april 2007
Een internationaal team van sterrenkundigen heeft de tot nu toe meest gedetailleerde opname van de Rosettenevel gemaakt. Deze gasnevel in het sterrenbeeld Eenhoorn is een reusachtige kraamkamer van sterren. In de nevel ligt een sterrenhoop van heldere, zware, jonge sterren (NGC 2244), die met hun krachtige sterrenwind en straling de hun omringende ruimte hebben 'schoongeblazen'. Het is ook de ultraviolette straling van deze sterren die het omringende gas tot gloeien brengt. Door de grote omvang van de Rosettenevel zijn grote telescopen niet in staat om het object in één keer te fotograferen. De bestaande detailrijke foto's lieten dan ook slechts kleine stukjes van de nevel zien. Maar in het kader van het IPHAS-programma, dat het noordelijke deel van het melkwegvlak gedetailleerd vastlegt, is nu een compleet overzicht verkregen. De indrukwekkende compositiefoto bestaat uit bijna tweehonderd afzonderlijke opnamen, die gemaakt zijn met de 2,5-meter Isaac Newton Telescope op het Canarische eiland La Palma. De IPHAS-survey is bijna compleet en zal een vervolg krijgen op het zuidelijk halfrond.
Meer informatie:
Astronomers make super-detailed image of giant stellar nursery

17 april 2007
Sterrenkundigen hebben een recordlichte witte dwergster ontdekt. De ster, die de officiële aanduiding SDSS J091709.55+463821.8 heeft gekregen, is niet groter dan de planeet Saturnus en bevat slechts één vijfde zonsmassa aan materie. Zo'n vedergewicht kan niet vanzelf ontstaan: waarschijnlijk is hij veel massa kwijtgeraakt aan zijn grotere begeleider, die zelf ook een witte dwergster lijkt te zijn. Waarschijnlijk is het tweetal begonnen als een normale dubbelster, waarvan de ene component ongeveer tweemaal zo zwaar was als onze zon en de andere iets lichter dan onze zon. De zwaarste van de twee evolueerde het snelst, zwol op tot rode reus en eindigde als een witte dwerg van ruim een zonsmassa. Toen tien miljard later ook de kleinere begeleider tot witte dwerg evolueerde, raakte deze in zijn rode-reuzenstadium veel materie aan de andere ster kwijt. In de loop van deze ontwikkeling zijn de twee sterren elkaar steeds dichter genaderd. Ze bewegen nu op een afstand van ongeveer een miljard kilometer in slechts 7,6 uur om elkaar. Volgens de onderzoekers zullen de witte dwergen over ongeveer tien miljard jaar samensmelten.
Meer informatie:
Cosmic weight loss: the lowest mass white dwarf

17 april 2007
Britse en Amerikaanse onderzoekers hebben met behulp van de Hubble-ruimtetelescoop de eerste optische beelden verkregen van de enorme explosie die in februari 2006 plaatsvond in het dubbelstersysteem RS Ophiuchi (kortweg RS Oph). Deze dubbelster bestaat uit een witte dwerg, de uitdovende kern van een zonachtige ster die zijn buitenlagen heeft weggeblazen, en een (veel grotere) rode reus. De afstand tussen de beide sterren is dermate klein dat er voortdurend gas van de rode reus naar de witte dwerg stroomt. Daarbij verzamelt zich in de loop van enkele tientallen jaren zo veel materie op het oppervlak van de dwerg, dat er een explosie plaatsvindt. Het opmerkelijke aan RS Oph is dat de rode reus zoveel materie verliest in de vorm van sterrenwind, dat het hele dubbelstersysteem als het ware in een soort atmosfeer gehuld is. Op Hubble-beelden van de meest recente explosie is een snel uitdijende, enigszins pindavormige structuur te zien, die waarschijnlijk is ontstaan doordat het materiaal van de explosie niet in alle richtingen even makkelijk kan ontsnappen. De 'taille' van de pinda ligt in het vlak waarin de beide sterren om elkaar draaien, waar zich al voor de explosie waarschijnlijk meer materie bevond dan elders.
Meer informatie:
Hubble Space Telescope reveals the aftermath of 'Star Wars'

17 april 2007
Onderzoek aan vier zware sterren van het type rode superreus heeft uitgewezen dat deze sterren tegen het einde van hun bestaan letterlijk stoom af blazen. Rode superreuzen verliezen meer dan de helft van hun massa voordat ze als supernova eindigen. Uit recent onderzoek blijkt nu dat dit massaverlies geen gelijkmatig proces is. De waargenomen wolken waterdamp zijn vijftig keer minder ijl dan de rest van de sterrenwind die wordt weggeblazen. De waterdamp blijkt ook zeer stofrijk te zijn en meer snelheid te krijgen dan het omringende gas. Alles bij elkaar vertegenwoordigen ze het grootste deel van het massaverlies van de sterren.
Meer informatie:
Red supergiant cauldrons let off steam

17 april 2007
Britse sterrenkundigen hebben vastgesteld dat sterren bij hun tocht door interstellaire gaswolken grote draaikolken veroorzaken. De oorzaak ligt bij de hevige sterrenwind die de sterren aan het eind van hun bestaan uitstoten. Aan de 'voorkant' van de ster leidt dit tot schokgolven, aan de achterkant tot draaikolken die vergelijkbaar zijn met de draaikolken die ontstaan aan de achterkant van een varende boot. Dat sterren draaikolken achterlaten was al voorspeld op basis van computersimulaties, maar nu zijn ze ook waargenomen' bij de centrale ster van de planetaire nevel Sharpless 2-188.
Meer informatie:
Dying sun-like stars leave whirlpools in their wake

12 april 2007
Sterrenkundigen hebben een opmerkelijk nieuw hemelobject aan de toch al uitpuilende trofeeënkast toegevoegd: het 'Rode Vierkant'. Het betreft een symmetrische, bipolaire nevel rond de hete ster MWC 922 in het sterrenbeeld Slang. Deze nevel vertoont sterke overeenkomsten met de al langer bekende 'Rode Rechthoek'. De vierkante vorm berust op gezichtsbedrog: in werkelijkheid gaat het om twee grote kegelvormige structuren die aan de polen van de ster ontspringen. Zuiver toevallig kijken we precies tegen de zijkant van deze dubbele kegel aan. Als we de ster vanuit een andere hoek konden bekijken, zouden we een dubbele ringstructuur te zien krijgen.
Meer informatie:
Astronomers Obtain Highly Detailed Image of the "Red Square"

10 april 2007
Extreem compacte dubbelsterren, waarin de uitgebrande kernen van twee sterren in minder dan een half uur om elkaar heen draaien, zijn sterkere bronnen van zwaartekrachtsgolven dan eerder werd verondersteld. Dat blijkt uit onderzoek naar dit soort zeldzame, dubbele witte dwergen door sterrenkundige Gijs Roelofs, die hierop op 16 april promoveert aan de Radboud Universiteit Nijmegen. Er zijn nu twintig dubbele, massa-overdragende witte dwergen bekend. Roelofs ontdekte nummer 11 en nummer 16. Omdat dergelijke objecten nogal zwak zijn, heeft Roelofs de witte dwergen bestudeerd met behulp van de grootste telescopen ter wereld, onder andere ESO's Very Large Telescope in Chili. Van vier dubbele witte dwergen is nu aangetoond dat ze 'helder' genoeg zijn om gezien te worden door LISA, een satelliet die zwaartekrachtsgolven direct kan meten. De Laser Interferometer Space Antenna (LISA) moet midden volgend decennium gelanceerd worden door de ruimtevaartorganisaties ESA en NASA.
Meer informatie:
Origineel persbericht
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

4 april 2007
Twee extreem zwakke, lichte sterretjes in het zuidelijke sterrenbeeld Phoenix onderhouden een kosmische LAT-relatie. Ze horen wel bij elkaar, maar staan op zo'n grote onderlinge afstand dat hun wederzijdse zwaartekracht waarschijnlijk te zwak is om ze voorgoed aan elkaar te binden. De extreem wijde dubbelster werd ontdekt met een relatief kleine telescoop op de Cerro Tololo-sterrenwacht in Chili; de aard van de twee sterren is vervolgens bestudeerd met de Gemini South-telescoop, eveneens in Chili. De twee dwergsterren staan op een onderlinge afstand van meer dan 750 miljard kilometer; hun omlooptijd bedraagt vermoedelijk een half miljoen jaar. Niet duidelijk is of het om twee rode dwergsterren gaat van ongeveer één miljard jaar oud, of om twee nabijgelegen bruine dwergen met een leeftijd van hooguit enkele tientallen miljoenen jaren. Als dat het geval is, zijn de sterren slechts enkele tientallen keren zo zwaar als de planeet Jupiter, en zal hun onderlinge zwaartekracht op den duur niet in staat zijn om ze bij elkaar te houden.
Meer informatie:
Featherweight Celestial Pair Has Uncertain Future Together
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

4 april 2007
De explosie van een magnetar in september 2006 is waarschijnlijk het gevolg van een sterbeving. Dat schrijven onderzoekers van het California Institute of Technology (Caltech) deze week in Monthly Notices of the Royal Astronomical Society. Magnetars zijn extreem compacte en snel roterende neutronensterren met een onvoorstelbaar sterk magnetisch veld. De Westerlund 1-magnetar (officieel CXOU J164710.2-455216 geheten) werd in 2005 ontdekt door Michael Muno van Caltech en is uitgebreid bestudeerd door de Europese röntgensatelliet XMM-Newton en de Amerikaanse satelliet Swift. Hij staat op 15.000 lichtjaar afstand in het sterrenbeeld Ara, dat alleen vanaf het zuidelijk halfrond zichtbaar is. Hij draait elke tien seconden één keer om zijn as, waarbij een bundel van straling over de aarde zwiept. In september 2006 werd de magnetar plotseling honderd keer zo helder, produceerde hij extra bundels van energierijke deeltjes en straling, en nam de rotatieperiode af met ongeveer een duizendste seconde. Volgens de onderzoekers is dit alles te verklaren door aan te nemen dat er spanningen in de korst van de neutronenster zijn opgetreden als gevolg van het 'ogpewonden' raken van magnetische veldlijnen. Dat leidde uiteindelijk tot een sterbeving, waarbij zeer veel energie vrijkwam.
Meer informatie:
X-ray satellites catch magnetar in gigantic stellar 'hiccup'
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

22 maart 2007
Een internationaal team van sterrenkundigen heeft laten zien dat uit de chemische samenstelling van sterren in open sterrenhopen informatie kan worden afgeleid over het ontstaan van ons Melkwegstelsel. Uit onderzoek met de Very Large Telescope is gebleken dat elke sterrenhoop zeer homogeen van samenstelling is en een zeer specifieke chemische signatuur heeft. Door sterrenhopen van verschillende leeftijden te onderzoeken, kan als het ware de stamboom van het Melkwegstelsel worden gereconstrueerd.
Meer informatie:
Chemical Composition of Stars in Clusters Can Tell History of our Galaxy

22 maart 2007
Met behulp van een vorig jaar geïnstalleerd lasersysteem dat gebruikt wordt om voor atmosferische verstoringen te corrigeren, heeft de (noordelijke) Gemini-telescoop een zeer scherpe detailopname van de bekende Orionnevel kunnen maken. De opname toont supersonische 'kogels' van gas die zich een weg door dit stervormingsgebied banen. De kogels en hun lange boeggolven zijn al in 1983 voor het eerst waargenomen, maar pas sinds 1992 staat vast dat de snel bewegende gaswolken door een nog onbekend proces uit het centrum van de Orionnevel, waar tal van zware sterren zijn ontstaan, zijn weggeschoten. Dat moet minder dan duizend jaar geleden zijn gebeurd. De 'kogels' bewegen met snelheden tot 400 kilometer per seconde en hebben reusachtige afmetingen: de punt van de kogel is ongeveer tien keer zo omvangrijk als de baan van Neptunus om de zon en de boeggolven zijn ongeveer een vijfde lichtjaar lang. Door de komende jaren meer van deze detailrijke opnamen van het gebied te maken, hopen sterrenkundigen veranderingen in de gasstructuren te kunnen waarnemen.
Meer informatie:
The delicate trails of star birth

19 maart 2007
Vijf jaar geleden ontdekten sterrenkundigen tot hun verrassing dat een stervormingsgebied in het sterrenbeeld Zwaan (Cygnus OB2) een krachtige bron van kosmische gammastraling is. De verrassing zat hem in het feit dat er in het gebied geen extreem sterke elektromagnetische velden waarneembaar zijn, terwijl deze noodzakelijk werden geacht voor de productie van deze meest energierijke vorm van straling. Een Amerikaans team van theoretisch natuurkundigen heeft nu een ander mechanisme voorgesteld dat de waarneming kan verklaren. Het nieuwe mechanisme berust op een combinatie van intense sterrenwinden en ultraviolette straling' twee bestanddelen die in een stervormingsgebied met hete, jonge sterren rijkelijk aanwezig zijn. Volgens de onderzoekers is het mogelijk dat de atoomkernen van ijzer en silicium die als onderdeel van de sterrenwind door hete sterren kunnen worden uitgezonden, dankzij hun sterke positieve lading zelfs door betrekkelijk zwakke magnetische velden tot extreem hoge snelheden kunnen worden versneld. Uit berekeningen blijkt dat als zulke snelle, zware atoomkernen in botsing komen met een foton van ultraviolette straling, ze vaak uit elkaar spatten onder uitzending van enkele energierijke gammafotonen. Het gammaspectrum dat daarbij zou ontstaan past goed bij het waargenomen gammaspectrum van Cygnus OB2.
Meer informatie:
A new mechanism for producing cosmic gamma rays from starlight is proposed

13 maart 2007
Duitse sterrenkundigen hebben met behulp van de Europese New Technology Telescope in Chili een tot dusver onbekende sterrenhoop in ons Melkwegstelsel ontdekt. De verzameling sterren, die ongeveer 100.000 leden telt, bevindt zich op een afstand van 30.000 lichtjaar, slechts ongeveer 10.000 lichtjaar van het melkwegcentrum. Het betreft naar alle waarschijnlijkheid een zogeheten bolvormige sterrenhoop. Ons Melkwegstelsel telt ongeveer 150 van zulke bolhopen, waarvan de meeste visueel of op normale fotografische opnamen zijn ontdekt. De melkwegschijf, met zijn talrijke wolken gas en stof, belemmert echter het zicht op een deel van de hemel. Het is juist daar dat de laatste jaren nog nieuwe objecten worden opgespoord, doorgaans in het infrarood, omdat infraroodstraling door de galactische 'mist' wordt doorgelaten. De nieuwe kandidaat-bolhoop, die de aanduiding FSR 1735 draagt, werd ontdekt bij een systematische speurtocht in het vlak van de melkweg.
Meer informatie: Star Family Seen Through Dusty Fog

13 maart 2007
Met de Japanse Subaru-telescoop op Hawaï is een schitterende nieuwe opname van de bekende Krabnevel gemaakt. Het gas in deze supernovarest, het overblijfsel van een ster die in het jaar 1054 ontploft is, dijt nog steeds uit met een snelheid van ongeveer 1500 kilometer per seconde. Hierdoor zijn subtiele verschillen te zien tussen opnamen die met tussenpozen van jaren zijn gemaakt. Door met enige regelmaat gedetailleerde opnamen van de Krabnevel te maken, kan dus inzicht worden verkregen in het uitdijingproces.
Meer informatie:
The Subaru Prime Focus Camera Captures Beautiful Details in the Crab Nebula

9 maart 2007
Met de Europese röntgenkunstmaan XMM-Newton zijn pulsaties ontdekt in de röntgenstraling van RXJ1856, een extreem klein neutronensterretje op 500 lichtjaar afstand. RXJ1856 maakt deel uit van een groep van zeven zeer hete neutronensterren (de Magnificent Seven genoemd), die allemaal röntgenstraling uitzenden. Neutronensterren zijn de compacte overblijfselen van geëxplodeerde reuzensterren; ze hebben afmetingen van ca. dertig kilometer, enorm hoge rotatiesnelheden, en een extreme dichtheid. RX1856 blijkt minder dan twintig kilometer in middellijn te zijn, en mede vanwege het ontbreken van pulsaties is wel geopperd dat deze ster mogelijk nog exotischer is dan een 'gewone' neutronenster: hij zou uit sterk opeengepakte, individuele quarks kunnen bestaan - de bestanddelen van kerndeeltjes. Het bestaan van zulke quarksterren wordt door sommige theorieën voorspeld, maar ze zijn nog nooit waargenomen. Nu is in waarnemingen van XMM-Newton echter toch een pulsatie ontdekt in de straling van RXJ1856. Daaruit kan afgeleid worden dat de ster eens in de 7 seconden om zijn as draait - vrij normaal voor een neutronenster. Hoewel de quarkstertheorie daarmee nog niet helemaal van tafel is, lijkt hij in het geval van dit mysterieuze hemellichaam niet langer nodig, aldus de Italiaanse astronomen Andrea Tiengo en Sandro Mereghetti.
Meer informatie:
XMM-Newton finds the leader of the Magnificent Seven in a spin
XMM-Newton
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

7 maart 2007
De dwergnova Z Camelopardalis heeft enkele duizenden jaren geleden een 'klassieke' nova-uitbarsting ondergaan. Dat blijkt uit waarnemingen met de Amerikaanse ultraviolet-satelliet GALEX. Z Cam, zoals de ster kortweg genoemd wordt, is een dubbelster die bestaat uit een hete, compacte witte dwerg en een gewone ster zoals de zon. Gas van de gewone ster komt op de witte dwerg terecht, waardoor de ster regelmatig helderheidsuitbarstingen vertoont. Zo'n sputterende ster wordt een dwergnova genoemd. Sterrenkundigen hebben altijd aangenomen dat dwergnova's af en toe ook veel grotere explosies te zien geven, maar die link met 'gewone' nova's is nooit aangetoond. GALEX heeft nu echter een concentrische gasschil rond Z Cam ontdekt, waaruit blijkt dat de ster een paar duizend jaar geleden een 'gewone' nova-explosie onderging. Omdat de ster op een afstand van 530 lichtjaar staat, moet die explosie vanaf de aarde gezien heel spectaculair zijn geweest - Z Cam was enkele dagen lang de helderste ster aan de hemel.
Meer informatie:
NASA Mission Finds Link Between Big and Small Stellar Blasts
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

27 februari 2007
Sterrenkundigen van de Universiteit van Arizona denken een verklaring te hebben gevonden voor de extreem energierijke gammastraling uit het centrum van ons Melkwegstelsel. In de directe omgeving van het superzware zwarte gat in de Melkwegkern worden atoomkernen tot gigantische snelheden opgejaagd, vermoedelijk door de werking van magnetische velden. Wanneer die atoomkernen (voornamelijk protonen, de kernen van waterstofatomen) in botsing komen met minder snel bewegende deeltjes, wordt zeer energierijke gammastraling geproduceerd. Volgens David Ballantyne en Fulvio Melia kunnen de protonen in het Melkwegcentrum energieën bereiken van honderd biljoen elektronvolt - ruim tien keer zoveel als wat straks mogelijk is met de Large Hadron Collider, de nieuwe deeltjesversneller van het Europese CERN-laboratorium. De energierijke gammastraling uit het Melkwegcentrum heeft astronomen tot nu toe altijd voor een raadsel gesteld. De theoretische inzichten van Ballantyne en Melia worden gepubliceerd in Astrophysical Journal Letters.
Meer informatie:
Milky Way Black Hole May Be a Colossal 'Particle Accelerator'
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

22 februari 2007
De Europese röntgensatelliet XMM-Newton heeft aanwijzingen gevonden voor een magnetisch veld bij de jonge ster AB Aurigae. Daarmee lijkt een twintig jaar oud vraagstuk te zijn opgelost. AB Aurigae is een vrij zware ster in het Taurus-Auriga-stervormingsgebied die tot de categorie van de Herbig-sterren behoort. De ster valt op door zijn röntgenhelderheid. Er zijn wel meer jonge sterren die veel röntgenstraling uitzenden, maar die hebben alle een sterk magnetisch veld. En op basis van theoretische modellen werd verondersteld dat de inwendige bouw van Herbig-sterren niet geschikt is om magnetische velden te veroorzaken. Even werd nog gedacht dat AB Aurigae een hete begeleider had, maar dat lijkt uitgesloten: uit het onderzoek met XMM-Newton blijkt dat de röntgenstraling echt van AB zelf afkomstig is. De onderzoekers denken nu dat het magnetische veld dat deze straling helpt veroorzaken een overblijfsel is van de gaswolk waaruit de ster is ontstaan. Dit veld zou in AB Aurigae opgesloten zijn geraakt en er nu voor zorgen dat de sterrenwinden afkomstig van de beide halfronden van de ster op enige afstand ervan met elkaar in botsing komen.
Meer informatie:
XMM-Newton reveals a magnetic surprise

21 februari 2007
Het in maart 2004 geïnstalleerde instrument AMBER, dat deel uitmaakt van de Very Large Telescope, begint zijn eerste vruchten af te werpen. AMBER, wat staat voor Astronomical Multi-BEam Recombiner combineert het infrarode licht dat door drie van de vier VLT-telescopen wordt verzameld' een techniek die bekend staat als infrarood-interferometrie. Dat resulteert in een oplossend vermogen dat zestien keer zo groot is als dat van een afzonderlijke VLT-telescoop. Deze week zijn in het sterrenkundige vaktijdschrift Astronomy and Astrophysics acht artikelen over AMBER-resultaten verschenen. Twee van de artikelen behandelen Herbig Ae/Be-sterren, een klasse van jonge, zware sterren die veel sterrenwind produceren en omringd zijn door materieschijven waarin planeten kunnen ontstaan. Drie andere artikelen behandelen hete, actieve sterren, waaronder het beroemde geval Eta Carinae, de naar schatting 100 zonsmassa's zware superster die 160 jaar geleden een enorme uitbarsting onderging. De ster zelf laat zich nog steeds niet goed bestuderen, omdat hij een enorm dichte sterrenwind uitstoot. Maar uit de AMBER-waarnemingen is nu gebleken dat deze sterrenwind niet bolsymmetrisch is, maar duidelijk uitgerekt in de richting van de polen van de ster. Dat bevestigt de theoretische modellen die voorspellen dat snel roterende sterren als Eta Carinae meer massa verliezen aan hun polen dan aan hun evenaar. De overige artikelen op basis van AMBER-waarnemingen hebben betrekking op enkele bijzondere dubbelstersystemen.
Meer informatie:
The Sky Through Three Giant Eyes
First astrophysical results with the AMBER-VLT-Interferometer

20 februari 2007
De sinds 2003 in bedrijf zijnde Europese gammasatelliet Integral, die de meest energierijke straling uit de ruimte detecteert, heeft inmiddels zeventig procent van de hemel in kaart gebracht. Daarmee hebben sterrenkundigen de beschikking gekregen over de tot nu toe grootste catalogus van afzonderlijke hemelobjecten die gammastraling uitzenden. In ruim tienduizend waarneemuren zijn 421 gamma-objecten geregistreerd. De meeste daarvan zijn dubbelsterren in ons eigen Melkwegstelsel waartoe een neutronenster of zwart gat behoort, of de actieve kernen van verre sterrenstelsels. Maar een kwart van de ontdekkingen wacht nog op een definitieve verklaring.
Meer informatie:
Integral expands our view of the gamma-ray sky

16 februari 2007
Astronomen, onder wie de Nederlander Erik Kuulkers, hebben met behulp van de Europese gammasatelliet Integral een neutronenster waargenomen die 1122 keer per seconde om zijn as lijkt te tollen. Als dat bevestigd wordt, is het de snelste neutronenster die we kennen: hij roteert twee keer zo snel als de vorige recordhouder. Het object, XTE J1739-285, is al op 19 oktober 1999 tijdens een actieve fase ontdekt met de Amerikaanse röntgensatelliet RXTE. In de tweede helft van 2005 leefde de neutronenster opnieuw op en werd hij met Integral en opnieuw de RXTE bekeken. Neutronensterren zijn de ongeveer tien kilometer grote, ingestorte restanten van sterren. Van zichzelf vertonen ze niet veel activiteit, maar als ze deel uitmaken van een dubbelstersysteem, en materie van hun begeleider opslokken, is dat anders. De overgedragen stermaterie verzamelt zich tot een vijf a tien meter dikke laag en 'ontbrandt' op een gegeven moment in een nucleaire explosie. De uitbarsting kan enkele seconden tot minuten duren, en daarbij komt enorm veel röntgenstraling vrij. Uit nader onderzoek blijken de uitbarstingen niet constant te zijn, maar hevige oscillaties te vertonen. Aangenomen wordt dat deze oscillaties het gevolg zijn van de rotatie van de neutronenster. Als de snelle rotatie van XTE J1739-285 wordt bevestigd, en wellicht nog meer van deze snelle neutronensterren ontdekt worden, betekent dat, dat neutronensterren steviger in elkaar zitten dan sommige modellen voorspellen.
Meer informatie:
Integral points to the fastest spinning neutron star

15 februari 2007
Amerikaanse sterrenkundigen hebben na jarenlang onderzoek van de zonachtige ster 18 Scorpii vastgesteld dat deze hetzelfde helderheidgedrag vertoont als onze eigen ster. De activiteitscyclus van de ster, die gepaard gaat met de regelmatige toe- en afname van het aantal 'zonnevlekken', blijkt een periode van zeven jaar te hebben. Bij de zon is de duur van deze cyclus de laatste decennia ongeveer tien jaar. Onze zon en 18 Scorpii hebben echter meer gemeen dan een vlekkencyclus: ook de massa's, temperaturen, chemische samenstellingen en lichtkrachten van de beide sterren zijn vergelijkbaar. Net als bij de zon neemt de helderheid van 18 Scorpii een beetje (0,09 procent) toe als de vlekkenactiviteit het hoogst is. Door zonachtige sterren te onderzoeken hopen sterrenkundigen meer inzicht te krijgen in het langetermijngedrag van onze eigen zon, waarvan vrijwel vast staat dat haar nukken enige invloed hebben op het aardse klimaat.
Meer informatie:
Astronomers Measure Sun-Like Brightness Changes of the Solar Twin, 18 Scorpii
Website over 18 Scorpii

15 februari 2007
De Amerikaanse röntgensatelliet Chandra heeft de beroemde 'Pilaren van Schepping' onderzocht' de grote stofzuilen in het centrum van de Adelaarnevel, waar de Hubble-ruimtetelescoop een aantal jaren geleden indrukwekkende opnamen van heeft gemaakt. Op de röntgenbeelden is te zien hoe het gesteld is met de stervormingsactiviteit in het gebied. De omgeving van de zuilen wemelt van de heldere röntgenobjecten, waarvan de meeste jonge sterren zijn. In de stofzuilen zelf is het aantal röntgenobjecten echter beperkt, wat erop kan duiden dat de stervorming daar over zijn hoogtepunt heen is. Ook in de compacte, bolvormige gaswolken in de buurt van de zuilen zijn geen röntgenbronnen te zien. En dat terwijl deze zogeheten EGG's een tijd lang werden beschouwd als een soort 'sterren in de dop'. Uit eerder infraroodonderzoek was echter al gebleken dat in slechts één op de zeven EGG's daadwerkelijk stervorming plaatsvindt. En in slechts één geval lijkt dat tot een ster van het kaliber zon te leiden.
Meer informatie:
Peering into the Pillars of Creation
New Observations Show Sun-like Star In Earliest Stage Of Development

13 februari 2007
Met de Hubble-ruimtetelescoop is een nieuwe opname gemaakt van de planetaire nevel NGC 2440. Het betreft het kleurrijke restant van een zonachtige ster, die aan het einde van zijn bestaan zijn buitenste gaslagen heeft afgestoten. Dit gas hangt nu als een wolk om de ster, die in een witte dwerg is veranderd. De ultraviolette straling van de ster, die met een temperatuur van meer dan 200.000 graden een van de helderste in zijn soort is, brengt het gas tot gloeien. Aan de vorm van de nevel is te zien, dat de gasuitstoot geen eenmalige gebeurtenis is geweest: waarschijnlijk zijn er meerdere episoden geweest, waarbij het gas ook nog in verschillende richtingen werd weggeblazen.
Meer informatie:
The colourful demise of a Sun-like star

12 februari 2007l
Met behulp van de infrarood-satelliet Spitzer is rond de centrale ster van de bekende Helixnevel een stofschijf opgespoord. Volgens de onderzoekers is het stof afkomstig van botsende kometen en andere hemellichamen. De Helixnevel staat op een afstand van 700 lichtjaar in het sterrenbeeld Waterman. Hij is ontstaan toen een ster ter grootte van onze zon aan het einde van zijn bestaan zijn buitenste gaslagen afstootte. De straling van de hete kern van de ster, die nog als witte dwerg in het centrum van de Helixnevel staat, verhit het uitgestoten materiaal, waardoor dit licht is gaan uitzenden. Hoewel de planetaire nevel en de witte dwerg al vaak onderzocht zijn, is nog niet eerder vastgesteld dat de laatste door stof omgeven is. De waargenomen stofschijf is ruwweg zo groot als de Kuipergordel van ons zonnestelsel, het gebied buiten de baan van Neptunus waar zich veel ijsachtige objecten bevinden. Het bestaan van de schijf kwam als een verrassing, omdat ervan werd uitgegaan dat een ster die zijn buitenlagen afstoot ook wel al het stof uit de omgeving zal wegblazen. Blijkbaar hebben zich op flinke afstand van de ster nog veel planetoïden, kometen en wellicht zelfs planeten weten te handhaven. De banen van deze objecten zouden door het opblazen van de ster zodanig zijn verstoord, dat er talrijke botsingen hebben plaatsgevonden. En dat zou de oorsprong van het waargenomen stof zijn. Het lijkt aannemelijk dat iets dergelijks ook met ons zonnestelsel gaat gebeuren, als de zon over vijf miljard jaar haar eigen buitenlagen wegblaast.
Meer informatie:
Comets Clash at Heart of Helix Nebula

5 februari 2007
Gamma-straling uit de wijde omgeving van pulsars, neutronensterren die verstopt zitten in koude gas- en stofwolken, en gammastraling uit een open sterrenhoop - dat zijn enkele van de resultaten die deze week gepresenteerd zijn op het eerste GLAST-symposium in Palo Alto, Californië. GLAST (Gamma-ray Large-Area Space Telescope) is een nieuwe satelliet voor onderzoek aan kosmische gammastraling, die komend najaar wordt gelanceerd. De gepresenteerde resultaten zijn onder andere verkregen door de Europese gamma-satelliet Integral en het H.E.S.S.-observatorium voor hoog-energetische gammastraling in Namibië. Integral ontdekte röntgen- en gammastraling van compacte neutronensterren die rond reuzensterren draaien, maar vrijwel onzichtbaar zijn doordat de reuzenster gehuld is in een wolk van gas en stof als gevolg van een krachtige sterrenwind. H.E.S.S. ontdekte hoogenergetische gammastraling uit de open sterrenhoop Westerlund 2 (waarschijnlijk afkomstig van schokgolven in krachtige sterrenwinden), en tientallen lichtjaren grote 'wolken' van gammastraling rond pulsars, waarbij de straling ontstaat door de interactie van snel bewegende elektronen en fotonen. De Amerikaanse GLAST-satelliet zal op al deze onderzoeksterreinen veel aanvullende waarnemingen kunnen verrichten.
H.E.S.S.
Persbericht (Engelstalig) over gammastraling van pulsars (PDF)
GLAST
First GLAST Symposium
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

18 januari 2007
In het voorjaar van 2006 was het centrum van ons Melkwegstelsel buitengewoon rustig. Dat concluderen onderzoekers van het Integral Galactic Bulge Monitoring Program. Met de Europese gammasatelliet Integral wordt het Melkwegcentrum zeer regelmatig waargenomen. Vaak zijn er tal van heldere bronnen van gammastraling zichtbaar: voornamelijk röntgendubbelsterren die veel voorkomen in het centrum van het Melkwegstelsel. De meeste van die bronnen zijn echter zeer variabel: soms zenden ze veel gammastraling uit, dan weer helemaal niet. Volgens projectleider Erik Kuulkers stonden de meeste gammabronnen in april 2006 toevallig allemaal op een zeer laag pitje. Dat maakt het mogelijk om in de waarnemingen op zoek te gaan naar veel zwakkere gammabronnen, en misschien naar de zwakke gammastraling uit de directe omgeving van het superzware zwarte gat dat zich schuilhoudt in de eigenlijke kern van het Melkwegstelsel.
Meer informatie:
Integral sees the Galactic centre playing hide and seek
Integral
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

10 januari 2007
Met de röntgensatelliet Chandra zijn de stille getuigen gevonden van een grote uitbarsting van het superzware zwarte gat in het centrum van ons Melkwegstelsel. De directe röntgenstraling van deze uitbarsting moet al vijftig jaar geleden de aarde hebben bereikt, maar is toen' bij gebrek aan röntgensatellieten' onopgemerkt gebleven. Maar doordat enkele gaswolken in de buurt van het melkwegcentrum de straling van de uitbarsting weerkaatsen, ontvangen we nu via een omweg alsnog wat röntgenstraling van de gebeurtenis. De uitbarsting is waarschijnlijk ontstaan doordat er een flinke hoeveelheid gas het zwarte gat in stroomde. Chandra heeft de afgelopen jaren wel meer uitbarstingen waargenomen, maar deze laatste moet duizend keer intenser zijn geweest en duizend keer zo lang hebben geduurd.
Meer informatie:
Chandra discovers light echo from the Milky Way's Black Hole

9 januari 2007
De drie stofzuilen op de overbekende Hubble-prent van de Adelaarnevel gaan hun ondergang tegemoet. Dat zeggen onderzoekers op basis van waarnemingen met de infraroodsatelliet Spitzer. Op de nieuwe Spitzer-beelden is naast de nu nog intacte stofzuilen een reusachtige wolk van heet stof te zien, die van een nabije supernova-explosie afkomstig is. Waarschijnlijk heeft de schokgolf van de explosie, die 1000 tot 2000 jaar geleden vanaf de aarde zichtbaar moet zijn geweest, de stofzuilen al bereikt, maar is het licht van deze gebeurtenis nog onderweg. Naar schatting zullen pas over ongeveer duizend jaar de gevolgen zichtbaar zijn.
Meer informatie:
Famous Space Pillars Feel the Heat of Star's Explosion

8 januari 2007
Waarnemingen met de grote radiotelescoop van Arecibo duiden erop dat er duidelijke verschillen bestaan tussen de hoofdpuls en de tussenpuls van de Krabpulsar' het restant van een ster die bijna duizend jaar geleden ontplofte. Het is voor het eerst dat een dergelijk verschil bij een pulsar is waargenomen. Doorgaans wordt aangenomen dat de beide pulsen afkomstig zijn van de beide magnetische polen van de pulsar, maar in dat geval zou de signatuur van de radiostraling eigenlijk identiek moeten zijn. Volgens de onderzoekers zou dit erop kunnen duiden dat de afwijkende radiostraling van een ander deel van de Krabpulsar afkomstig is, en dat het object als het ware een 'derde magnetische pool' heeft.
Meer informatie:
Researchers using Arecibo Telescope discover never-before-seen pulsar blasts in Crab Nebula

3 januari 2007
Met de Europese röntgenkunstmaan XMM-Newton is een zwart gat ontdekt in een bolvormige sterrenhoop. Het is voor het eerst dat in zo'n compacte groepering van honderdduizenden sterren een zwart gat is gevonden; veel sterrenkundigen gingen er vanuit dat een zwart gat in een bolhoop naar de kern zou zakken, en vervolgens weggeslingerd zou worden door zwaartekrachtsstoringen van andere sterren. XMM-Newton detecteerde de heldere en variabele röntgenstraling van heet gas in de omgeving van een zwart gat in een bolvormige sterrenhoop in het sterrenstelsel NGC 4472, op vijftig miljoen lichtjaar afstand in het sterrenbeeld Maagd. Mogelijk gaat het om een zogeheten middelzwaar zwart gat, met een massa van enkele duizenden zonsmassa's. Zo'n middelzwaar zwart gat zou kunnen zijn ontstaan doordat een stellari zwart gat (dat hooguit tien keer zo zwaar is als de zon) veel materie uit zijn omgeving opslokt. Juist in een bolvormige sterrenhoop is daar alle gelegenheid toe. Wanneer het zwarte gat eenmaal honderd keer zo zwaar is als de zon, loopt het weinig risico meer om uit de bolhoop geslingerd te worden.
Meer informatie:
Black hole boldly goes where no black hole has gone before
XMM-Newton
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

15 december 2006
Radioastronomen hebben met behulp van de Very Large Array in de VS gedetailleerde opnamen gemaakt van een dubbelster-in-wording. Daarbij is gebleken dat beide theorieën die het ontstaan van dubbelsterren beschrijven in de praktijk voorkomen. Het onderzoek betrof het object L1551 IRS5 in het sterrenbeeld Stier, dat niet zichtbaar is door optische telescopen, omdat het nog in gas en stof gehuld is. In 1998 bleek uit onderzoek met de VLA dat hier minstens twee sterren om elkaar draaien, elk met een omringende stofschijf. Voor het ontstaan van zulke dubbelsterren bestaan twee theoretische modellen. De eerste stelt dat het systeem begint als één grote, roterende schijf, die later in stukken uiteenvalt. Volgens de andere theorie ontstaan er binnen dezelfde gaswolk meerdere protosterren tegelijk, die elkaar invangen en een dubbelster vormen. Uit het nieuwe VLA-onderzoek blijkt nu dat de twee schijven van de protosterren van L1551 IRS5 in hetzelfde vlak liggen als de grotere omringende schijf. Dat is een duidelijke ondersteuning van de fragmentatietheorie. Maar ironisch genoeg is óók ontdekt dat er nog een derde ster in het stelsel zit. En de stofschijf van deze staat schuin op die van de beide andere: dat zou een ingevangen object kunnen zijn, maar het is ook mogelijk dat de zwaartekrachtsinteractie met de beide andere sterren ertoe heeft geleid dat de stand van de schijf veranderd is.
Meer informatie:
How Do Multiple-Star Systems Form?

11 december 2006
Gedetailleerde waarnemingen met de Hubble-ruimtetelescoop hebben een ster, waarvan tot nog toe werd aangenomen dat hij tot de zwaarste in het Melkwegstelsel behoorde, flink afgeslankt. Gedacht werd dat de ster, Pismis 24-1 geheten, 200 tot 300 keer zo zwaar was als onze zon, maar zijn massa blijkt nu hooguit 100 zonsmassa's te bedragen. Uit Hubble-opnamen blijkt namelijk dat Pismis 24-1, die deel uitmaakt van een open sterrenhoop op 8000 lichtjaar van de aarde, geen enkelvoudige ster is, maar een dubbelster. Beide sterren zijn ongeveer 100 zonsmassa's zwaar. Ook een andere ster van de sterrenhoop (Pismis 24-17) blijkt ongeveer deze massa te hebben. Het is opmerkelijk dat een kleine sterrenhoop als deze drie sterren van de zwaarste categorie bevat. Maar het zou best eens kunnen dat deze supersterren bij nadere beschouwing nog meer massa 'kwijtraken': er zijn namelijk aanwijzingen dat Pismis 24-1 niet uit twee, maar uit drie sterren bestaat. Daarmee zouden ze overigens nog steeds tot de (voor zover bekend) zwaarste sterren van ons Melkwegstelsel behoren. Sterren van dit kaliber zijn binnen enkele miljoenen jaren door hun brandstof heen en beëindigen hun bestaan dan met een supernova-explosie.
Meer informatie:
Star on a Hubble diet

30 november 2006
Hoe ontploft een ster? Niet volmaakt symmetrisch, zo blijkt uit gevoelige waarnemingen met de Europese Very Large Telescope (VLT) in Chili. Sterrenkundigen deden onderzoek aan de polarisatie van zeventien supernova's van type Ia. Dat zijn witte dwergen die materie opzuigen van een begeleidende ster, en daardoor zo zwaar worden dat ze hun eigen gewicht niet meer kunnen dragen. Ze spatten dan uiteen in een krachtige supernova-uitbarsting, die altijd min of meer dezelfde lichtkracht heeft. De nieuwe polairsatiemetingen doen echter vermoeden dat de beginfase van zo'n supernova-explosie niet volmaakt symmetrisch is. In plaats daarvan komen er 'klonters' van sterrengas voor met een afwijkende chemische samenstelling. De latere fasen van de explosie zijn wél vrij symmetrisch, zo blijkt uit de VLT-metingen. De nieuwe resultaten hebben mogelijk kosmologische implicaties: type Ia-supernova's worden gebruikt om de uitdijingsgeschiedenis van het heelal te achterhalen, en afwijkingen van het standaardgedrag maken het moeilijk om betrouwbare conclusies te trekken.
Meer informatie:
Astronomers Study Shape of Stellar Candles
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

27 november 2006
Met de Europese gammasatelliet Integral is een zwart gat in actie ontdekt in het centrum van het Melkwegstelsel. De ontdekking werd gedaan op 17 september tijdens een langdurige waarnemingscampagne van het Melkwegcentrum. Integral zag een plotseling uitbarsting van energierijke gammastraling, die pas in de loop van enkele weken weer in kracht afnam. Het gaat hier zo goed als zeker om een stellair zwart gat dat een baan beschrijft rond een ster zoals onze zon. Gas van de ster wordt naar het zwarte gat toe gezogen, waar het zich ophoopt in een rondwervelende schijf. Eens in de zoveel tijd stort die schijf in, en komt een grote hoeveelheid gas in het zwarte gat terecht. Dat leidt tot een uitbarsting van energierijke gammastraling. Het explosieve object is kort na de ontdekking ook bestudeerd door andere ruimtetelescopen. De verwachting is dat Integral (gelanceerd in oktober 2002) gemiddeld eens in de paar jaar een dergelijke explosie zal kunnen waarnemen.
Meer informatie:
Integral catches a new erupting black hole
Integral
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

27 november 2006
Sterrenkundigen hebben voor het eerst een bron van hoogenergetische kosmische gammastraling ontdekt die periodiek van helderheid verandert. Het gaat om een object met de catalogusaanduiding LS 5039 - een dubbel-'ster' die bestaat uit een hete, heldere reuzenster en een compact object, waarschijnlijk een zwart gat. Het zwarte gat heeft een omloooptijd van ongeveer vier dagen en beweegt in een kleine, excentrische baan, waarbij de afstand tot de ster sterk varieert. Daardoor is ook de wisselwerking tussen de sterrenwind en het sterke zwaartekrachtsveld van het zwarte gat aan veranderingen onderhevig. Bij die wisselwerking wordt energierijke gammastraling geproduceerd, die op aarde is opgevangen en bestudeerd door de H.E.S.S.-telescoop (High-Energy Stereoscopic System) in Namibië. Onderzoek aan de 'gamma-klok' zal naar verwachting meer informatie opleveren over de directe omgeving van zwarte gaten.
Meer informatie:
Astronomers find first ever gamma ray clock
HESS-telescoop
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

20 november 2006
Sterrenkundigen van de Universiteit van Californië in Santa Cruz hebben de meest gedetailleerde computersimulatie ooit uitgevoerd van de ontstaansgeschiedenis van het Melkwegstelsel. Daarbij gingen ze uit van een beginsituatie waarin ca. 80 procent van alle massa in het heelal uit mysterieuze donkere materie bestaat. Die donkere materie klontert samen in relatief kleine wolken, die op hun beurt weer versmelten tot de kolossale halo van het Melkwegstelsel. De nieuwe simulatie, die enkele maanden in beslag nam op een NASA-supercomputer met enkele honderden processoren, laat een verbluffende hoeveelheid substructuur in de halo zien, met ongeveer tienduizend subhalo's. Die talrijke plaatselijke verdichtingen in de verdeling van de donkere materie vormen een probleem voor de theorie van stervorming, want kennelijk is slechts in een heel klein deel daarvan stervorming op gang gekomen: in de omgeving van het Melkwegstelsel zijn slechts circa vijftien dwergsterrenstelsels ontdekt. De nieuwe resultaten worden gepubliceerd in het vakblad The Astrophysical Journal.
Meer informatie:
Supercomputer study shows Milky Way's halo of dark matter in unprecedented detail
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

15 november 2006
Met de Amerikaanse röntgensatelliet Chandra zijn nieuwe aanwijzingen gevonden omtrent het ontstaan van de kosmische straling. Voor het eerst zijn sterrenkundigen erin geslaagd om de versnelling van elektronen in een supernovarestant (Cassiopeia A) in kaart te brengen. Daaruit blijkt dat deze elektronen tot dichtbij het theoretische maximum versneld worden. De ontdekking ondersteunt de theorie dat supernovarestanten een belangrijke bron van kosmische straling zijn. De versnelling van de elektronen vindt plaats bij het schokfront van de supernovarest. De deeltjes komen daar terecht in een wirwar van magnetische veldlijnen die als de 'bumpers' van een flipperkast werken. Elke keer dat een elektron zo?n bumper tegenkomt, krijgt het een beetje extra snelheid. Het duurt vijftig tot tweehonderd jaar voordat het elektron zijn maximale snelheid heeft bereikt.
Meer informatie:
Chandra Discovers Relativistic Pinball Machine

14 november 2006
Astronomen hebben twintig rode dwergsterren geïdentificeerd die zich binnen 10 parsec (33 lichtjaar) van zon en aarde bevinden. Twee ervan staan nu zelfs in de top-25 van meest nabije sterren. De ontdekkingen zijn gedaan door een team dat het Research Consortium On Nearby Stars (RECONS) heet en dat gebruik maakt van enkele relatief kleine telescopen in de Chileense Andes. Het is uiteindelijk de bedoeling om alle sterren binnen de genoemde afstand op te sporen en nader te onderzoeken. Dat is minder makkelijk dan het lijkt, omdat veel (dwerg)sterren' ondanks hun betrekkelijke nabijheid' erg zwak zijn. Op de lijst staan nu 348 sterren, waarvan er 239 tot de categorie van de rode dwergen behoren. Als deze steekproef representatief is voor de rest van het Melkwegstelsel, zou zeventig procent van alle sterren daarin rode dwerg zijn. Naar verwachting zal de lijst met nabije sterren de komende jaren verder worden uitgebreid, niet alleen met rode dwergen, maar ook met (de nog zwakkere) bruine dwergen.
Meer informatie:
Twenty new stars in the neighborhood

7 november 2006
Opnamen van de ruimtetelescopen Spitzer en Hubble, gemaakt op infrarode, ultraviolette en zichtbare golflengten, zijn gecombineerd tot een indrukwekkende overzichtsfoto van de Orionnevel. Het statieportret geeft een schitterende impressie van de vele stervormingsactiviteiten die zich daar afspelen.
Meer informatie:
Spitzer and Hubble Create Colorful Masterpiece

6 november 2006
Amerikaanse sterrenkundigen hebben met behulp van de Swift-satelliet een uiterst krachtige uitbarsting van een nabije ster waargenomen. Als onze zon vergelijkbare uitbarstingen zou vertonen, zou dat verwoestende gevolgen hebben voor het leven op aarde. De 'sterrevlam', die enkele uren duurde, vond in december 2005 plaats op een zonachtige ster in het sterrenbeeld Pegasus. Uitbarstingen als deze, waarbij veel röntgenstraling vrijkomt, treden op in de corona van een ster en ontlenen hun energie aan magnetische velden. De magnetische veldlijnen in de corona kunnen zodanig verstrengeld raken, dat ze breken en grote aantallen geladen deeltjes wegschieten. De ster in Pegasi maakt deel uit van een dubbelstersysteem van twee sterren die snel om elkaar heen draaien. Het gevolg daarvan is dat beide sterren in slechts 7 dagen om hun as wentelen. Het is deze snelle rotatie die tot meer en heftiger uitbarstingen leidt. Het is niet waarschijnlijk dat er op onze kalmpjes ronddraaiende zon van deze verwoestende explosies plaatsvinden.
Meer informatie:
Monster Stellar Flare Seen by NASA Scientists Dwarfs All Others

1 november 2006
De Japanse satelliet Akari voltooit binnenkort een gedetailleerde 'all-sky survey' van de sterrenhemel op infrarode golflengten. De eerste infrarood-hemelkaart werd ruim twintig jaar geleden gemaakt door de Amerikaans-Nederlandse kunstmaan IRAS. Nederlandse onderzoekers zijn ook betrokken bij het Japanse Akari-project. Akari ('licht') werd op 22 februari 2006 gelanceerd, en begon in mei met het in kaart brengen van vrijwel de gehele hemel. De survey wordt in november afgerond. Een van de objecten die zijn waargenomen is de Grote Magelhaense Wolk, een satellietstelsel van ons eigen Melkwegstelsel. Uit de zeer gedetailleerde infraroodwaarnemingen van Akari blijkt dat vrijwel overal in de Grote Magelhaense Wolk actieve stervorming voorkomt. Deze 'starbursts' zijn vermoedelijk op gang gebracht door de getijdenwerking van het Melkwegstelsel.
Meer informatie:
The quest to unravel the mysteries of galaxy formation: Infrared images of the Large Magellanic Cloud
Akari
Persbericht ESA

31 oktober 2006
Sterrenkundigen van de Universiteit van Minnesota hebben met behulp van NASA's Spitzer Space Telescope verrassend veel stof ontdekt in de bolvormige sterrenhoop M15. Bolvormige sterrenhopen behoren tot de oudste structuren in het Melkwegstelsel. De sterren in zo'n bolhoop zijn voornamelijk lichtgewichtsterren zoals onze eigen zon. Omdat ze zo oud zijn, bevatten ze waarschijnlijk weinig zware elementen. Toch produceren dergelijke sterren in hun latere levensfasen kennelijk grote hoeveelheden interstellair stof. De warmtestraling van dat stof verraadt zich op de infraroodfoto's van de Spitzer Space Telescope. Dat er bij supernova-explosies van zware sterren veel kosmisch stof geproduceerd wordt was al bekend, maar nu blijkt dus dat een groot deel van het stof in het Melkwegstelsel afkomstig kan zijn van lichtere sterren, die veel talrijker zijn. De resultaten zijn gepubliceerd in het oktobernummer van The Astrophysical Journal.
Meer informatie:
New observations of star cluster by U of M researchers help settle the dust on sun's origin
Spitzer Space Telescope
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

26 oktober 2006
Onderzoek aan de supernovarest Cassiopeia A, uitgevoerd met de infraroodsatelliet Spitzer, duidt erop dat de ontploffing van de oorspronkelijke ster vrij 'netjes' is verlopen. De gasflarden, die de restanten van de buitenlagen van de ster vormen, vertonen nog dezelfde 'uiachtige' gelaagdheid als de ster zelf. Blijkbaar is het dus niet zo dat het inwendige van de ster bij de explosie helemaal door elkaar werd geroerd. Net als alle zware sterren was de ster van Cassiopeia A opgebouwd uit schillen van verschillende samenstelling; naar binnen toe bevatten deze schillen steeds zwaardere elementen. Bij de supernova-explosie hebben deze schillen klaarblijkelijk verschillende snelheden meegekregen.
Meer informatie:
NASA's Spitzer Peels Back Layers of Star's Explosion

26 oktober 2006
Met de Hubble-ruimtetelescoop is opnieuw een opname gemaakt van de ster V838 Monocerotis. Deze ster onderging in 2002 een grote uitbarsting en het licht daarvan plant zich sindsdien voort door de stofwolken in omgeving van de ster. Door deze 'lichtecho' verandert het aanzien van het stof rond V838 voortdurend en elk jaar maakt Hubble daar een nieuw plaatje van. Inmiddels is, op basis van de Hubble-waarnemingen, ook de afstand van de ster vastgesteld: deze bedraagt 20.000 lichtjaar. Over de oorzaak van de uitbarsting van 2002 bestaat nog veel onduidelijkheid, maar volgens sommige sterrenkundigen betreft het een botsing van twee sterren.
Meer informatie:
Latest views of the V838 Monocerotis light echo from Hubble

24 oktober 2006
Een zeven jaar durend onderzoek met de Hubble-ruimtetelescoop heeft het tot nu toe sterkste bewijs opgeleverd dat bolvormige sterrenhopen hun sterren naar massa sorteren. De zwaardere sterren 'zinken' naar het centrum van de bolhoop, terwijl lichtere 'boven komen drijven'. Het bestaan van dit proces werd al geruime tijd op theoretische gronden voorspeld, maar was nog niet eerder direct waargenomen. Een bolvormige sterrenhoop bevat doorgaans enkele honderdduizenden sterren, die met name in het centrale deel dicht op elkaar zitten. Dat heeft talrijke nabije ontmoetingen tussen sterren tot gevolg en aan zulke ontmoetingen zouden lichte sterren grotere snelheden moeten overhouden, waardoor ze in wijdere banen om het centrum van de sterrenhoop gaan bewegen. Met de ruimtetelescoop zijn nu de snelheden van maar liefst 15.000 sterren in het centrum van de bolhoop 47 Tucanae gemeten, waaronder 23 zogeheten 'blue stragglers'. Van deze hete, heldere sterren wordt aangenomen dat ze het resultaat zijn van botsingen tussen twee normale bolhoopsterren. De zwaardere blue stragglers bewegen langzamer dan hun lichtere soortgenoten, wat een duidelijke aanwijzing is dat de bolhoop bezig is met het verwachte sorteerproces. Overigens duiden de bewegingen van de sterren in 47 Tucanae erop dat deze bolhoop geen superzwaar zwart gat in zijn centrum heeft.
Meer informatie:
Hubble yields direct proof of stellar sorting in a globular cluster

2 oktober 2006
Sterrenkundigen hebben aanwijzingen gevonden voor stellair vampirisme in de bolvormige sterrenhoop 47 Tucanae. Met behulp van ESO's Very Large Telescope hebben zijn ontdekt dat sommige hete, heldere en schijnbaar jonge sterren in deze bolhop minder koolstof en zuurstof laten zien dan de meeste van hun soortgenoten. Dit duidt erop dat deze sterren hun materie van een andere ster hebben afgepakt. De sterren in kwestie staan bekend als 'blue stragglers'. Het bestaan van zulke blauwe (en dus hete) sterren in een bolhoop is vreemd, omdat de sterrenhopen vrijwel uitsluitend uit oude, vrij koele sterren bestaan. Om de aanwezigheid van de blauwe buitenbeentjes te verklaren, is de theorie bedacht dat zij ontstaan zijn bij botsingen tussen sterren' niet zo gek in de stellaire drukte van een bolvormige sterrenhoop' of dat zij materie van een nabije andere ster hebben opgeslokt, waardoor ze een soort verjongingskuur ondergaan hebben. Direct bewijs voor deze beide scenario's ontbrak tot nog toe. Met de VLT is nu gekeken naar de scheikundige samenstelling van 43 van deze sterren. Zes ervan blijken aan koolstof- en zuurstofarmoede te lijden. Volgens de onderzoekers duidt dat erop dat het materiaal aan het oppervlak van deze sterren afkomstig is uit het diepe inwendige van een andere ster. Computersimulaties laten zien dat deze afwijkende samenstelling verklaarbaar is als er stellair vampirisme heeft plaatsgevonden; sterren die na een botsing zijn ontstaan vertonen deze afwijking niet.
Meer informatie:
Stellar Vampires Unmasked

27 september 2006
Radiosterrenkundigen denken een verklaring te hebben voor het ontstaan van zware sterren: ze beginnen als een donutvormige gaswolk (Nature, 18 september). Het ontstaan van gewone sterren zoals onze zon wordt al geruime tijd goed begrepen: een gaswolk trekt onder invloed van zijn eigen zwaartekracht samen, gaat sneller draaien en verandert in een hete gasbol. Maar bij sterren zwaarder dan tien zonsmassa’s werkt dit scenario niet. Nog vóórdat de gasbol een massa van tien zonsmassa’s bereikt, wordt hij dermate heet dat zijn intense straling de inval van verdere materie uit zijn omgeving tegengaat. Waar komen de allerzwaarste sterren dan vandaan? Zijn het samensmeltingen van lichtere sterren? Of is er iets wat hun intense straling tempert? Onderzoek aan de ongeveer twintig zonsmassa’s zware, jonge ster G24 A1 duidt erop dat het laatste het geval is. Deze ster blijft materie ontvangen uit een om hemzelf draaiende donutvormige gaswolk, die vanzelf ontstaat doordat materie uit de wijde omgeving naar de ster toe valt. De meeste straling van de ster ontsnapt via de polen en blaast daarbij slechts een betrekkelijk kleine hoeveelheid materie weg. Het is voor het eerst dat al deze effecten tegelijkertijd bij een zware ster-in-wording zijn waargenomen.
Meer informatie:
Astronomers gain important insight on how massive stars form

21 september 2006
De ster Alpha Arae, in het zuidelijke sterrenbeeld Altaar, draait zo snel rond dat hij bijna uit elkaar vliegt door de sterke middelpuntvliedende krachten. De ster heeft een rotatieperiode van een halve dag, en aan de evenaar een draaisnelheid van 470 kilometer per seconde. Dat blijkt uit precisiemetingen met de Europese Very Large Telescope (VLT) in Chili. Alpha Arae staat op een afstand van ongeveer 300 lichtjaar. De ster is tien keer zo zwaar als de zon, drie keer zo heet, en zesduizend maal zo lichtsterk. Hij behoort tot de zeldzame klasse van Be-sterren, die omgeven worden door een ronddraaiende schijf van gas. Uit de VLT-metingen blijkt dat de binnendelen van die gasschijf veel sneller ronddraaien dan de buitendelen, en dat de beweging van het gas dus niet gedomineerd wordt door het magnetisch veld van de ronddraaiende ster. Mogelijk zijn de gasschijven rond Be-sterren het gevolg van hun zeer snelle rotatie. Overigens blaast de ster ook langs de rotatieas gas de ruimte in, met snelheden van zo'n 2000 kilometer per seconde.
Meer informatie:
To Be or Not to Be: Is It All About Spinning?
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

18 september 2006
Waarnemingen met ESA’s XMM-Newton en NASA’s Chandra röntgensatellieten hebben bewijs opgeleverd voor de identificatie van een van de oudste sterexplosies die mensen hebben geregistreerd. De nieuwe studie toont aan dat supernovarest RCW 86 veel jonger is dan aanvankelijk werd verondersteld. De vorming van deze supernovarest lijkt samen te vallen met een supernovaexplosie die is waargenomen door Chinese astronomen in het jaar 185 voor Christus. Volgens eerste auteur Jacco Vink van de Universiteit Utrecht was het al eens gesuggereerd dat RCW 86 de supernovarest is van de supernova uit 185 A.D., maar leveren de nieuwe data voor het eerst een sterk bewijs voor deze suggestie.
Meer informatie:
Origineel persbericht
Persbericht Chandra X-ray Observatory
Persbericht European Space Agency (NL)
Homepage van Jacco Vink
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

12 september 2006
Een gedetailleerd onderzoek met de VLT-telescoop van ESO duidt erop dat de twee duidelijk verschillende sterbevolkingen van ons Melkwegstelsel een compleet andere voorgeschiedenis achter de rug hebben. Het Melkwegstelsel is een spiraalstelsel: een grote, platte schijf van sterren en gas die een spiraalstructuur vertoont met een grote 'buil' van sterren in het midden. De schijf bestaat uit sterren van allerlei leeftijden, maar die in de buil stammen allemaal uit de begintijd van het Melkwegstelsel. Om te onderzoeken onder welke omstandigheden deze sterren zijn ontstaan, is met de FLAMES/UVES-spectrograaf van de VLT hun scheikundige samenstelling vastgesteld. Met name de onderlinge verhouding van de hoeveelheden zuurstof en ijzer in sterren zegt veel over hun ontstaansgeschiedenis: zuurstof ontstaat voornamelijk bij explosies van de allerzwaarste, kort levende sterren (supernovae van type II), terwijl ijzer voornamelijk wordt gevormd bij ontploffingen van sterren die zich geleidelijker ontwikkelen (supernovae van type Ia). Gebleken is nu dat sterren in de 'buil' relatief meer zuurstof bevatten dan de sterren in de schijf. Volgens de onderzoekers volgt daar niet alleen uit dat het centrale deel van ons stelsel heel snel is ontstaan (binnen een miljard jaar), maar ook onafhankelijk van de rest. De 'builsterren' zijn wellicht het overblijfsel van een stellaire geboortegolf ('starburst') die zich ruwweg 10 miljard jaar geleden heeft afgespeeld.
Meer informatie:
A 'Genetic Study' of the Galaxy

7 september 2006
Sterrenkundigen hebben met behulp van de Hubble-ruimtetelescoop een begeleider van een ster gefotografeerd, die eigenschappen van zowel een bruine dwerg (een 'mislukte' ster) als van een planeet heeft. De massa van het object is ongeveer twaalfmaal die van de planeet Jupiter, waarmee het een planeet zou kunnen zijn. Maar zijn afmetingen zijn groot genoeg voor een bruine dwerg. De ster waar het object omheen draait is een (zeer jonge) rode dwergster met de aanduiding CHXR 73. Omdat de afstand tussen deze ster en zijn begeleider (CHXR 73 B) vrij groot is (30 miljard kilometer), lijkt het waarschijnlijk dat de begeleider qua ontstaansgeschiedenis eerder een ster dan een planeet is. Planeten ontstaan doordat ze tijdens hun omloop materie uit een stofschijf rond een ster opvegen; sterren ontstaan door samenballing van materie die rechtstreeks uit een oerwolk van gas afkomstig is. Als CHXR 73 B inderdaad volgens het laatste scenario is ontstaan, is het denkbaar dat hij omringd is door een eigen (kleine) stofschijf van restmaterie. Het is mogelijk dat zo'n stofschijf straks met de James Webb Space Telescope (2013) waarneembaar is.
Meer informatie:
Planet Or Failed Star?

29 augustus 2006
Op basis van Hubble-opnamen uit december 2004 is een nieuwe gedetailleerde overzichtsfoto van de supernovarest Cassiopeia A gemaakt' het jongste overblijfsel van een als supernova ontplofte ster in ons Melkwegstelsel dat we kennen. Cas A vertoont zich als een ring van gasflarden, maar is werkelijkheid een bolvormige schil, bestaande uit de buitenlagen van een ster die ruim drie eeuwen geleden aan zijn einde kwam. Ook in maart 2004 zijn met de ruimtetelescoop opnamen van Cas A gemaakt, en ondanks de grote afstand van het object (ongeveer tienduizend lichtjaar) is toch al te zien dat de nevel nog bezig is uit te dijen. Dat gebeurt met een snelheid van 13.000 kilometer per seconde.
Meer informatie:
Cassiopeia A - The colourful aftermath of a violent stellar death

21 augustus 2006
Met de grote Parkes-radiotelescoop in Australië zijn radiopulsen ontdekt die afkomstig zijn van een zogeheten magnetar. Magnetars zijn neutronensterren met een extreem sterk magnetisch veld. De enorme magnetische veldsterkte heeft de roterende neutronensterren afgeremd, waardoor magnetars 'slechts' eens in de paar seconden om hun as draaien. Pulsars daarentegen zijn zeer snel rondtollende neutronensterren, die bij elke omwenteling een korte radio- of röntgenpuls te zien geven. Met de nieuwe ontdekking is een belangrijke schakel gelegd tussen de twee soorten objecten, maar het is nog onduidelijk of de gangbare theorieën voor magnetars het optreden van zulke radiopulsen eenvoudig kunnen verklaren. Het object in kwestie, XTE J1810-197 geheten, bevindt zich op ca. tienduizend lichtjaar afstand in het sterrenbeeld Boogschutter. De radiopulsen hebben heel andere eigenschappen dan die van 'gewone' pulsars - zo hebben ze op verschillende radiogolflengten dezelfde helderheid. De nieuwe ontdekking, die op 24 augustus gepubliceerd wordt in Nature , zal hopelijk nieuw licht werpen op de evolutie van neutronensterren - de compacte overblijfselen van supernova-explosies.
Meer informatie:
'Heartbeats' link magnetars, pulsars
Persbericht National Radio Astronomy Observatory
Animatie van een magnetar.
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

17 augustus 2006
Door de ontdekking van stofspiralen in twee van de geheimzinnige coconsterren in de zogeheten Vijflinghoop zijn sterrenkundigen er achtergekomen dat deze sterren meervoudig zijn (Science, 18 augustus). De Vijflinghoop is een sterrenhoop in de buurt van het melkwegcentrum die zijn naam te danken heeft aan een vijftal opvallend heldere, rode sterren. Deze sterren danken hun kleur aan het feit dat ze in grote wolken stof gehuld zijn, wat het onderzoek ervan nogal bemoeilijkt. Maar met de Keck-telescoop op Hawaï heeft men dan toch op deze sterren kunnen ‘inzoomen’. Hoewel het ook nu nog niet is gelukt om door al het stof heen te kijken, lijkt het er sterk op dat de sterren van het Wolf-Rayet-type zijn: zeer zware sterren die na een betrekkelijk kort bestaan als supernova zullen ontploffen. De stofspiralen zouden dan ontstaan doordat de sterrenwinden van twee (of meer) dicht om elkaar draaiende sterren op elkaar botsen.
Meer informatie:
Scientists find 'pinwheels' in Quintuplet cluster

17 augustus 2006
Met de Hubble-ruimtetelescoop is een inventarisatie gemaakt van de allerzwakste sterren in de bolvormige sterrenhoop NGC 6397. Daarbij zijn de zwakste sterretjes ontdekt die ooit in een bolhoop zijn waargenomen (Science, 18 augustus). Bolvormige sterrenhopen, die doorgaans uit enkele honderdduizenden sterren bestaan, behoren tot de oudste objecten in het heelal. NGC 6397 is met zijn afstand van 8500 lichtjaar een van de meest nabije exemplaren. Dat is ook de belangrijkste reden waarom de lichtzwakke sterren, rode en witte dwergen, opgespoord konden worden. Rode dwergen zijn de kleinste en lichtste sterren die energie produceren door middel van kernfusiereacties in hun inwendige. Witte dwergen zijn de uitdovende restanten van (niet al te zware) oude sterren. Omdat deze laatste in een voorspelbaar tempo afkoelen, is hun huidige temperatuur een indicatie van hun leeftijd. Aan de hand van de temperaturen van de witte dwergen in NGC 6397 hebben de onderzoekers vastgesteld dat de bolhoop bijna 12 miljard jaar oud moet zijn. Ter vergelijking: het heelal is volgens de huidige inzichten 13,7 miljard jaar oud.
Meer informatie:
Hubble sees faintest stars in a globular cluster

14 augustus 2006
Onderzoek met de Far Ultraviolet Spectroscopic Explorer (FUSE), een Amerikaanse satelliet voor onderzoek op UV-golflengten, duidt erop dat er veel meer zware waterstof in het Melkwegstelsel is dan verwacht. Zware waterstof, ook wel deuterium genoemd, is een vorm van waterstof waarvan de atoomkernen naast een proton ook een neutron bevatten. Alle zware waterstof in het heelal moet enkele minuten na de oerknal zijn ontstaan en sindsdien zou de hoeveelheid ervan alleen maar zijn afgenomen, doordat sterren het deuterium als brandstof hebben verbruikt. (Voor zover bekend is er geen enkel mechanisme dat nieuwe grote voorraden zware waterstof produceert.) Het merkwaardige was echter dat er op sommige plaatsen in ons Melkwegstelsel veel minder zware waterstof leek te zijn dan elders. In 2003 bedacht de sterrenkundige Bruce Draine een model voor deze onregelmatige verdeling: het liet zien dat deuterium zich gemakkelijker aan interstellaire stofdeeltjes hecht dan gewone waterstof. Hierdoor zou het veranderen van een waarneembaar gas in een onwaarneembare vaste stof. Het FUSE-onderzoek lijkt deze theorie te bevestigen: in gasnevels waar al lange tijd rust heerst, en het deuterium de kans krijgt zich aan stofdeeltjes te hechten, is weinig deuterium waarneembaar, terwijl in gasnevels die recent door een supernova of de sterrenwind van hete sterren zijn verstoord juist veel deuterium gedetecteerd wordt. Dat laatste heeft echter een nieuw raadsel opgeleverd: de waargenomen deuteriumconcentratie is op sommige plaatsen niet veel lager dan de concentratie van kort na de oerknal. Dat kan betekenen dat sterren minder deuterium verbruiken dan gedacht of dat het Melkwegstelsel van buitenaf van nieuwe deuteriumvoorraden wordt voorzien.
Meer informatie:
NASA FUSE Satellite Solves the Case of the Missing Deuterium
The Deuterium Puzzle Solved?

14 augustus 2006
Sterrenkundigen hebben met behulp van de infrarood-satelliet Spitzer de stellaire bevolkingsopbouw van de bekende Orionnevel en omgeving onderzocht. Daarbij is met name gekeken naar jonge sterren die omringd zijn door een zogeheten protoplanetaire schijf: een planetenstelsel-in-wording. Gebleken is dat zestig procent van deze ‘schijfsterren’ deel uitmaakt van sterrenhopen van honderden sterren. Ongeveer vijftien procent bevindt zich in kleine groepjes, en een verrassend grote groep van 25 procent bestaat uit eenlingen. Vóór het Spitzer-onderzoek gingen sterrenkundigen ervan uit dat negentig procent van alle jonge sterren in grote sterrenhopen ontstaat. Ook is gebleken dat niet alle jonge sterren in het Orioncomplex door protoplanetaire schijven omringd zijn: om nog onduidelijke redenen is ongeveer een derde ‘schijfloos’.
Meer informatie:
NASA'S Spitzer Digs Up Troves of Possible Solar Systems in Orion

10 augustus 2006
Wat al op theoretische gronden verwacht werd, is nu ook aangetoond met waarnemingen: magnetische velden spelen een belangrijke rol bij stervorming. Dat blijkt uit de ontdekking van een ‘peervormig’ magnetisch veld in het omvangrijke stervormingsgebied NGC 1333 (Science, 11 augustus). In deze gasnevel is met een submillimeter-telescoop een tweetal protosterren waargenomen. Theoretici hadden voorspeld dat er bij zulke objecten – in feite niets anders dan instortende moleculaire gaswolken – een strijd plaatsvindt tussen de naar binnen gerichte zwaartekracht en de tegendruk van de heersende magnetische velden. Het resultaat zou een peervormig magnetisch veld zijn, precies zoals dat nu is waargenomen. De waarneemgegevens duiden erop dat, in dit geval althans, de magnetische druk van grotere invloed is op de stervorming dan de turbulenties die binnen de gaswolk plaatsvinden. Het is echter nu al duidelijk dat de zwaartekracht zal winnen: over ongeveer een miljoen jaar zullen de beide protosterren in zonachtige sterren zijn veranderd.
Meer informatie:
"Hourglass Figure" Points to Magnetic Field's Role in Star Formation

10 augustus 2006
Nederlandse sterrenkundigen hebben met de Very Large Telescope in Chili voor het eerst direct een kijkje genomen in het binnenste van witte dwergen. Gijs Nelemans van de Radboud Universiteit Nijmegen en Peter Jonker van het Nederlandse ruimteonderzoeksinstituut SRON hebben een aantal ultra-compacte röntgendubbelsterren bestudeerd. Dit zijn uiterst dicht bij elkaar staande dubbelsterren waarin een witte dwerg massa overdraagt aan een neutronenster via een accretieschijf. Deze accretieschijven blijken vrijwel volledig uit koolstof en zuurstof te bestaan, wat een nieuw licht werpt op de vorming van ultra-compacte dubbelsterren. De bevindingen van Nelemans, Jonker en collega's zijn gepubliceerd in twee artikelen in de 'Monthly Notices of the Royal Astronomical Society', waarvan het laatste zojuist is verschenen.
Meer informatie:
Homepage Gijs Nelemans

9 augustus 2006
Sterrenkundigen worstelen al jaren met de vraag waarom de hoeveelheid lithium in de atmosferen van oude sterren twee tot drie keer zo laag is als de hoeveel lithium die bij de oerknal moet zijn ontstaan. Uit onderzoek aan sterren van de bolvormige sterrenhoop NGC 6397 blijkt dat het antwoord op de vraag wellicht heel simpel is: de hoeveelheid lithium in de atmosfeer neemt in de loop van de evolutie van de ster af (Nature, 10 augustus). De achttien sterren die met de FLAMES-spectrograaf van de Europese Very Large Telescope onderzocht zijn, vertonen namelijk minder lithium naarmate ze in een verder gevorderd evolutiestadium zijn. Deze afname ontstaat deels doordat elementen zwaarder dan waterstof en helium – dus ook lithium – in de loop van de tijd langzaam dieper de ster in zakken en uit het zicht verdwijnen. Maar er speelt zich in sterren ook een nog niet goed begrepen vermengingsproces af dat dit effect versterkt. Daarmee is het ene vraagstuk in feite door het andere vervangen.
Meer informatie:
A possible Stellar Solution to the Cosmological Lithium Problem

8 augustus 2006
Met de Hubble-ruimtetelescoop is de moederster waargenomen van een planeet die dankzij het zogeheten microlenseffect ontdekt is. Het microlenseffect ontstaat als de zwaartekracht van een onopvallende voorgrondster het licht van een zich precies achter hem bevindende ster zodanig afbuigt, dat we (tijdelijk) een versterkt beeld van die ster te zien krijgen. Uit de eigenschappen van de lichtversterking blijkt in sommige gevallen dat de voorgrondster, die doorgaans erg lichtzwak is, door planeten wordt begeleid. Met Hubble is nu voor het eerst één van die ‘lenssterren’ (OGLE-2003-BLG-235L/MOA-2003-BLG-53L) rechtstreeks waargenomen – althans voor een deel. De voorgrondster en de achtergrondster stonden, twee jaar na de ontdekking van het microlenseffect, nog zo dicht bij elkaar, dat ze elkaar nog grotendeels overlappen. Hierdoor wordt het licht van de achtergrondster nog steeds een beetje door de lenswerking van de voorgrondster versterkt. Omdat het tweetal van kleur verschilt kon, door de sterren door verschillende kleurfilters te bekijken, worden vastgesteld dat de overlapping niet volmaakt is: de sterbeeldjes zijn ten opzichte van elkaar 0,7 milliboogseconden verschoven. Naar verwachting zal hun onderlinge afstand de komende jaren verder toenemen. De rechtstreekse waarneming van de voorgrondster – een rode dwerg – maakte het mogelijk om zijn afstand te bepalen (19.000 lichtjaar) en de massa van zijn planeet (2,6 Jupitermassa’s).
Meer informatie:
Hubble Identifies Stellar Companion to Distant Planet

7 augustus 2006
Een internationaal team van sterrenkundigen heeft met behulp van de grote radiotelescoop van Green Bank het bestaan van acht nieuwe organische moleculen in de interstellaire ruimte aangetoond. Moleculen als deze, die onder meer voorkomen in de reusachtige, koude gaswolken waarin zich sterren en planeten vormen, spelen waarschijnlijk een belangrijke rol bij het ontstaan van leven. Met de acht nieuwkomers is het totale aantal molecuulsoorten dat in de ruimte is opgespoord op 141 gekomen. Opmerkelijk is de ontdekking van complexe moleculen als methylcyanodiacetyleen in de moleculaire wolk TMC-1 in het sterrenbeeld Stier. Deze wolk is nog sterloos en heeft een temperatuur van slechts tien graden boven het absolute nulpunt. Lange tijd ging men ervan uit dat zulke grote moleculen alleen in warmere (delen van) moleculaire gaswolken konden ontstaan. Moleculen op het oppervlak van stofdeeltjes in deze wolken blijken echter ook onder ijskoude omstandigheden een grotere omvang te kunnen bereiken door atomen ‘in te vangen’.
Meer informatie:
Researchers Using NRAO Telescope to Study Formation Of Chemical Precursors to Life

7 augustus 2006
Utrechtse en Amsterdamse astronomen hebben met behulp van computersimulaties een verklaring gevonden voor het feit dat in onze Melkweg vrijwel geen sterrenhopen voorkomen die ouder zijn dan een miljard jaar. Daarmee hebben zij een sterrenkundig probleem opgelost dat al in de jaren vijftig werd gesignaleerd door de Leidse prof. Oort, maar waarvoor nooit een afdoende verklaring werd gevonden. Er zijn allerlei effecten die ervoor zorgen dat sterrenhopen geen oneindig leven is beschoren. De afzonderlijke effecten geven geen voldoende verklaring voor het relatief korte leven van sterrenhopen dat is waargenomen in ons sterrenstelsel. Door alle effecten te combineren konden ze voorspellen hoeveel sterrenhopen we kunnen verwachten als functie van leeftijd. Deze voorspelling komt uiterst nauwkeurig overeen met de waargenomen leeftijdsverdeling van sterrenhopen in de zonsomgeving.
Meer informatie:
Preprint artikel Astronomy & Astrophysics (Engelstalig)
Preprint artikel MNRAS (Engelstalig)
Onderzoekspagina Mark Gieles (Engelstalig)

2 augustus 2006
Met de Europese Very Large Telescope is een merkwaardige dubbelster ontdekt die een bizarre levensloop achter de rug moet hebben. De dubbelster bestaat uit een kleine, hete witte dwergster, die ongeveer half zo zwaar is als de zon, en een veel lichtere, koele bruine dwerg die daar op zeer kleine afstand in minder dan twee uur tijd omheen draait. De afstand tussen de twee dwergsterren is maar iets groter dan de afstand tussen de aarde en de maan, en de baansnelheid van de bruine dwerg bedraagt maar liefst 800.000 kilometer per uur. Het bijzondere aan de dubbelster is dat de witte dwerg in een eerder evolutiestadium een rode reuzenster geweest moet zijn. De bruine dwerg, die oorspronkelijk op een grotere afstand gestaan moet hebben, werd door de opzwellende reuzenster verzwolgen, en in zijn baanbeweging afgeremd door wrijving met de buitenste ijle gaslagen van die ster. Toen de reuzenster zijn buitenste lagen de ruimte in blies, bleef de huidige dubbelster over. In de verre toekomst zal de afstand tussen de twee dwergsterren echter langzaam maar zeker blijven afnemen, en over pakweg anderhalf miljard jaar is het alsnog afgelopen met de bruine dwerg.
Meer informatie:
A Sub-Stellar Jonah - Brown Dwarf Survives Being Swallowed
Very Large Telescope
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

1 augustus 2006
Een bruine dwerg met de aanduiding DEN 0255-477 is het zwakste object buiten het zonnestelsel dat ooit door sterrenkundigen is waargenomen. Het mislukte sterretje straalt honderd miljoen keer zo weinig licht uit als de zon. Dat het toch door sterrenkundigen is ontdekt, is te danken aan de zeer geringe afstand: niet meer dan 16,2 lichtjaar. De schijnbare helderheid aan de hemel is magnitude 24,4 - ongeveer twintig miljoen keer zo zwak als de zwakste ster die nog met het blote oog zichtbaar is. Het dwergsterretje heeft een oppervlaktetemperatuur van ca. 1400 graden Celsius, en is slechts enkele tientallen malen zo zwaar als de planeet Jupiter. De lichtkracht, temperatuur en massa van de zogeheten L-dwerg, die zich in het sterrenbeeld Eridanus bevindt, konden pas afgeleid worden nadat de afstand was bepaald met behulp van de parallaxmethode. Daarbij werd gebruik gemaakt van de 1,5-meter telescoop op de Cerro Tololo-sterrenwacht in Chili.
Meer informatie:
Discovery of the Nearest L Dwarf: The Intrinsically Faintest Object at Visual Wavelengths Known Beyond Our Solar System
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

24 juli 2006
Pasgeboren sterren worden in hun rotatie afgeremd door schijven van stof en gas. Dat blijkt uit onderzoek met de Spitzer Space Telescope. Sterren ontstaan uit samentrekkende gas- en stofwolken. Door de samentrekking neemt de rotatiesnelheid van zo'n wolk sterk toe. Je zoum verwachten dat de ster uiteindelijk zo snel ronddraait dat hij door de middelpuntvliedende kracht niet meer verder ineenkrimpt tot een ster. Kennelijk worden de hoge rotatiesnelheden ergens door afgeremd. Met de infrarode Spitzer-telescoop is nu ontdekt dat snel roterende protosterren minder vaak omgeven worden door een platte stofschijf dan trager roterende sterren. Dat doet vermoeden dat de schijven verantwoordelijk zijn voor het afremmen, vermoedelijk door een magnetische wisselwerking.
Meer informatie:
Planet-Forming Disks Might Put the Brakes on Stars
Spitzer Space Telescope
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

19 juli 2006
Op 12 februari van dit jaar vertoonde de veranderlijke ster RS Ophiuchi weer eens een flinke uitbarsting waardoor de ster, die doorgaans niet zonder hulpmiddelen waarneembaar is, tijdelijk met het blote oog te zien was. RS Ophiuchi is een zogeheten recurrente nova: een dubbelstersysteem waarin een rode reuzenster materie overdraagt aan een witte dwerg, wat tot ontploffingen aan het oppervlak van laatstgenoemde leidt. Op radiobeelden die kort na de laatste explosie zijn gemaakt is de schokgolf van de explosie goed te zien (Nature, 20 juli). Bij nadere beschouwing blijkt echter dat de materie die de witte dwerg wegblies niet zomaar alle kanten op ging: voor een belangrijk deel werd zij gebundeld tot straalstromen of jets. Dat is verrassend, omdat computermodellen aangaven dat zulke explosies volkomen bolsymmetrisch verlopen. Eigenlijk doet de explosie op de witte dwerg van RS Ophiuchi sterk denken aan een miniatuur supernova-explosie. Het betreft slechts een voorproefje op wat komen gaat: uit waarnemingen met de röntgensatelliet Rossi X-ray Timing Explorer blijkt namelijk dat de witte dwerg bijna 1,4 zonsmassa zwaar is' vrijwel de maximale waarde die een witte dwerg kan bereiken. Zodra de kritieke waarde overschreden wordt, zal de dwergster inderdaad als supernova ontploffen.
Meer informatie:
Nuclear explosion on a dead star
Stellar explosion portends bigger blast to come
"Special case" stellar blast teaching astronomers new lessons about cosmic explosions

18 juli 2006
Onderzoek met de Infrared-Optical Telescope Array (IOTA), een onlangs uit bedrijf genomen interferometer van drie telescopen in Arizona, duidt erop dat een derde van alle rode reuzensterren niet over hun hele oppervlak evenveel licht geven. Dit vlekkerige karakter kan verschillende oorzaken hebben: grote ‘zonnevlekken’, schokgolven in het gasomhulsel dat de sterren omgeeft en zelfs om de ster cirkelende planeten. Rode reuzensterren zijn normale, kleine sterren zoals onze zon, die tegen het einde van hun bestaan (dat miljarden jaren duurt) opzwellen, gaan pulseren en een flink deel van hun buitenste lagen afstoten. Daarbij ontstaat een zogeheten planetaire nevel, die steeds verder uitdijt en na verloop van duizenden jaren geleidelijk vervaagt. Alle mogelijke oorzaken voor het vlekkerige karakter van de rode reuzen zijn van invloed op de vorm van de planetaire nevel die uiteindelijk ontstaat. Naar verwachting zal onze zon over ongeveer vier miljard jaar dezelfde weg gaan.
Meer informatie: Three-telescope interferometer shows patchy red giants are common fate of stars like Sun

6 juli 2006
Gegevens die met de Europese röntgensatelliet XMM-Newton zijn verzameld duiden erop dat een ster die tweeduizend jaar geleden als supernova is ontploft een merkwaardig object heeft achtergelaten. Op het eerste gezicht lijkt het restant van de supernova, RCW103, uit een bolvormige nevel van weggeblazen buitenlagen te bestaan, met een neutronenster in het centrum. Maar uit langdurige waarnemingen blijkt de röntgenhelderheid van het centrale object met een periode van bijna zeven uur te variëren. Dat is verbluffend traag, als je bedenkt dat een jonge neutronenster doorgaans vele malen per seconde om zijn as tolt. Daarbij komt nog dat de spectrale kenmerken van het object sinds 2001 duidelijk zijn veranderd. Volgens de onderzoekers is het denkbaar dat het centrale object geen gewone neutronenster is, maar een zogeheten magnetar: een neutronenster met een extreem sterk magnetisch veld. Zo’n veld zou in zijn eentje niet krachtig genoeg zijn om de rotatie van de ster in tweeduizend jaar zo sterk af te remmen dat de ster nog maar enkele keren per dag om zijn as draait. Het is echter denkbaar dat zich rond de ster ook een schijf van stellair puin heeft verzameld, die bijna letterlijk als ‘remschijf’ werkt. Een andere mogelijkheid is dat de neutronenster deel uitmaakt van een dubbelstersysteem. In beide gevallen zou het om een uniek object gaan.
Meer informatie: Supernova leaves behind mysterious object

21 juni 2006
De superzware zwarte gaten in de kernen van melkwegstelsels geven, paradoxaal genoeg, veel licht. Naar schatting een kwart van alle straling in het heelal is van deze objecten afkomstig. Nieuwe gegevens die met de röntgensatelliet Chandra zijn verzameld, wijzen erop dat deze grote lichtproductie te danken is aan magnetische velden (Nature, 22 juni). Chandra heeft een ‘klein’ zwart gat in ons eigen Melkwegstelsel onderzocht, dat de aanduiding GRO J1655-40 (kortweg J1655) draagt. Dit zwarte gat maakt deel uit van een dubbelstersysteem en slokt materie van zijn begeleidende ster op. Volgens de onderzoekers kan J1655 worden gebruikt als ‘schaalmodel’ van zijn grote soortgenoten. Het licht dat zwarte gaten uitzenden komt niet van het zwarte gat zelf, maar van de materie die erin valt. Dat invallen gebeurt niet rechtstreeks: materie die naar een zwart gat toe valt, verzamelt zich eerst in een zogeheten accretieschijf. Om uiteindelijk in het zwarte gat terecht te komen, moet de materie in de schijf iets afgeremd worden, maar hoe? Een van de bestaande theorieën was dat magnetische turbulenties in de schijf tot een sterrenwind leidt die de benodigde wrijving kan leveren. En het recente onderzoek bevestigt dat: het röntgenspectrum van J1655 komt overeen met de computermodellen die op basis de ‘magnetische theorie’ zijn gemaakt.
Meer informatie: http://chandra.harvard.edu/photo/2006/j1655/press_062106.html

6 juni 2006
De reuzenster Tau Scorpii, op ruim vierhonderd lichtjaar afstand van de aarde, is een zeer krachtige bron van röntgenstraling. De ster is vijftien maal zo zwaar als de zon, en vertoont een buitengewoon krachtige sterrenwind. De röntgenstraling van Tau Scorpii is echter veel krachtiger dan die van vergelijkbare blauwe superreuzen. Sterrenkundigen hebben nu ontdekt dat de ster een complex netwerk van magnetische veldlijnen aan het oppervlak vertoont. Daardoor kunnen de elektrisch geladen deeltjes in de sterrenwind niet overal vrijelijk de ruimte in stromen. Op plaatsen waar de veldlijnen gesloten zijn, hoopt het gas zich op en wordt energierijke röntgenstraling geproduceerd. De waarnemingen zijn verricht met de Canada-France-Hawaii telescoop op Mauna Kea, en worden gepubliceerd in Monthly Notices of the Royal Astronomical Society. Tau Scorpii roteert ook trager dan andere blauwe superreuzen; de oorzaak van die trage rotatie is nog niet opgehelderd.
Meer informatie:
The magnetic nature of a mysterious cosmic X-ray emitter
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

6 juni 2006
Utrechtse astronomen hebben bewijzen gevonden dat magnetars worden gevormd uit magnetische sterren. Magnetars zijn jonge neutronensterren met extreem sterke magneetvelden, wel honderd maal sterker dan die van bijvoorbeeld pulsars. Het zijn daarmee de sterkste magneetvelden in het heelal. De gangbare theorie is dat magnetars worden gevormd als extreem snel draaiende neutronensterren, met wel 1000 rotaties per seconde. Dr. Jacco Vink (Universiteit Utrecht) en dr. Lucien Kuiper (SRON) bestudeerden echter de supernovaresten van drie magnetars en ontdekten dat die evenveel energie bevatten als de resten van normale supernova-explosies. Het onderzoek van Vink en Kuiper ondersteunt dan ook een alternatieve theorie, die stelt dat magnetars worden gevormd uit sterren die al een krachtig magneetveld hadden.
Website van Jacco Vink
Preprint van het artikel van Vink en Kuiper
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

1 juni 2006
NASA's Chandra X-ray Observatory heeft gedetailleerde waarnemingen verricht aan een mysterieuze neutronenster op 5000 lichtjaar afstand in het sterrenbeeld Tweelingen. De nieuwe metingen hebben het raadsel van de 'scheef' bewegende ster echter niet opgelost. Neutronensterren zijn de compacte overblijfselen van geëxplodeerde sterren. Vaak bewegen ze als gevolg van die explosie met grote snelheid door de interstellaire materie, waarin ze dan een soort kielzog achterlaten. De neutronenster J061705.3+222127 bevindt zich inderdaad aan de rand van de supernova-schil die bij de sterexplosie de ruimte in geblazen is, maar zijn kielzog staat haaks op de verwachte bewegingsrichting. De Chandra-metingen lijken wel te bevestigen dat de neutronenster en de supernovarest tegelijkertijd zijn ontstaan. Voor de scheve beweging is echter geen bevredigende verklaring. Misschien had de exploderende ster zélf al een hoge snelheid door de ruimte. De Chandra-resultaten worden gepubliceerd in The Astrophysical Journal.
Meer informatie:
The Case of the Neutron Star With a Wayward Wake
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

31 mei 2006
Een groep sterrenkundigen, onder leiding van de onlangs in Amsterdam gepromoveerde astronoom Simone Migliari, heeft een jet ontdekt rond een superzware dode ster. De ontdekking werd gedaan in een röntgendubbelstersysteem op een afstand van 10.000 lichtjaar in het sterrenbeeld Orion. Tot nu toe werd verondersteld dat jets die met bijna de snelheid van het licht materie de ruimte in schieten, alleen bij zwarte gaten voorkomen. De onderzoeksresultaten zijn gepubliceerd in de editie van 20 mei 2006 van Astrophysical Journal Letters. Volgens Migliari (University of California, San Diego), betekent de ontdekking dat de aanwezigheid van een accretieschrijf en een intens zwaartekrachtsveld voldoende ingrediënten zijn om een compacte jet te vormen en aan te jagen en het dus niet noodzakelijk is dat het compacte object een zwart gat is. Omdat de jets rond een neutronenster soms wel tien maal zo zwak zijn als die rond een zwart gat, zijn die moeilijk te meten met een radiotelescoop. Om die reden is de Spitzer infraroodtelescoop gebruikt.
Persbericht University of California at San Diego
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

8 mei 2006
In het kader van de tweede Sloan Digital Sky Survey (SDSS-II) zijn twee nog onbekende begeleiders van ons Melkwegstelsel ontdekt. Het eerste stelsel bevindt zich in het sterrenbeeld Jachthonden, het tweede in het sterrenbeeld Boötes. De beide satellietstelsels zijn op de SDSS-kaarten zichtbaar als nauwelijks waarneembare verdichtingen van sterren. Het dwergstelsel in de Jachthonden is ongeveer 640.000 lichtjaar van ons verwijderd, en is daarmee één van de verste begeleiders van het Melkwegstelsel. Het nog kleinere stelsel in Boötes vertoont een verstoorde structuur, wat erop duidt dat het aan getijdenwerking onderhevig is. De laatste is bovendien de kleinste en zwakste galactische begeleider die tot op heden is opgespoord: het heeft de lichtkracht van slechts ongeveer 100.000 zonnen. Tot op heden zijn een stuk of tien van deze zwakke begeleiders van ons Melkwegstelsel opgespoord, maar theoretisch zouden er veel meer van moeten zijn.
Meer informatie:
New Milky Way Companions Found
Website Sloan Digital Sky Survey

8 mei 2006
Uit nauwkeurige bestudering van een sterrenkaart die op gegevens van de Sloan Digital Sky Survey is gebaseerd, blijkt dat er in de zee van sterren in de melkweg tal van sporen terug te vinden zijn van kleine satellietstelsels en bolvormige sterrenhopendie in de loop der tijden (deels) door ons Melkwegstelsel zijn opgeslokt. Van de kaart, die bijna een kwart van de hemel omvat, zijn alle nabije sterren 'weggepoetst', zodat eventuele patronen in de verste sterren van het Melkwegstelsel beter zichtbaar werden. De meest opvallende structuur op de kaart is de grote, reeds bekende boog van sterren die door het Sagittarius-dwergstelsel in ons stelsel is achtergelaten. Deze 'sterrenstroom' blijkt nu zelfs een afsplitsing te vertonen: blijkbaar zijn ook nog sterren van eerdere omlopen van dit dwergstelsel te zien. Daarnaast vertoont de kaart nog tal van kleinere sterrenstromen die van andere begeleiders van ons Melkwegstelsel afkomstig moeten zijn. De waarnemingen bevestigen het idee dat ons sterrenstelsel zijn huidige omvang heeft bereikt door vele kleinere stelsels op te slokken' een proces dat blijkbaar nog niet ten einde is.
Meer informatie:
A Field of Streams: Multiple Galaxy Mergers Continue in Milky Way
Website Sloan Digital Sky Survey

25 april 2006
Sterrenkundigen hebben voor het eerst bepaald met welke draaisnelheden de allerzwaarste sterren in het heelal worden geboren. Tien procent van deze sterren roteert bij de geboorte extreem snel, wat verregaande consequenties heeft voor hun levensloop en uiteindelijke lot. De resultaten van het onderzoek worden later dit voorjaar in een drietal artikelen in Astronomy & Astrophysics gepubliceerd. De Amsterdamse sterrenkundige Rohied Mokiem promoveert op dit onderzoek op 27 april. Mokiem en zijn collega's hebben waarnemingen gedaan van meer dan 800 zware sterren in ons Melkwegstelsel en zijn twee satellietstelsels, de Grote en Kleine Magelhaense Wolk. Ongeveer 10 procent van de zwaarste sterren blijkt zodanig snel te roteren dat het hun levensloop in extreme mate beïnvloedt. Mogelijk zijn het de voorlopers van gammaflitsen.
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

24 april 2006
Sterrenkundigen van NASA's Goddard Space Flight Center zijn er voor het eerst in geslaagd om de dikte te bepalen van de korst van een neutronenster. Neutronensterren zijn de supercompacte, snel roterende overblijfselen van geëxplodeerde sterren. De korst van zo'n neutronenster heeft een dichtheid van zo'n tien miljoen ton per kubieke centimeter. Op 27 december 2004 werd door verschillende satellieten een krachtige explosie waargenomen op SGR 1806-20, een neutronenster op 40.000 lichtjaar afstand in het sterrenbeeld Boogschutter. Uit röntgenwaarnemingen bleek dat de neutronenster - die een middellijn van hooguit dertig kilometer heeft - nog lange tijd natrilde als gevolg van die explosie. Precisiemetingen aan deze sterbevingen leverden informatie op over de inwendige opbouw van de neutronenster. Op die manier kon de dikte van de korst bepaald worden op ca. anderhalve kilometer.
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

20 april 2006
In gegevens die acht tot tien jaar geleden met de Europese infraroodsatelliet ISO zijn verzameld, zijn koele wolken gas en stof waarin zware sterren ontstaan. De ontdekking is gedaan door Duitse sterrenkundigen die een slimme manier hebben bedacht om gebruik te maken van schijnbaar nutteloze ISO-gegevens. Het betreft gegevens die werden verzameld op de momenten dat de satelliet van het ene waarneemobject naar het andere werd gedraaid. Daarbij bleef de ISOPHOT-camera van de satelliet in werking, wat ongeveer tienduizend infraroodstroken van de sterrenhemel heeft opgeleverd. Het resultaat is een ‘kaart met gaten’ op 170 micrometer' een golflengte die geschikt is om koud stof met temperaturen vanaf 10 kelvin waar te nemen. Daarop zijn nu vijftig mogelijke geboorteplaatsen van zware sterren ontdekt. Uit vervolgwaarnemingen met telescopen op aarde is inmiddels gebleken dat één van de objecten, ISOSS J18364-0221, uit twee kernen bestaat, die respectievelijk 75 en 280 zonsmassa’s aan materie bevatten. De overige locaties worden nog onderzocht.
Meer informatie: http://www.esa.int/esaSC/SEM8MZNFGLE_index_0.html

19 april 2006
Een internationaal team ruimteonderzoekers van onder andere SRON heeft vastgesteld dat een door hen onderzochte pulsar niet alleen om zijn as draait, maar dat die as zelf ook rondtolt met een periode van zeven jaar. Waarschijnlijk komt dit doordat de ster niet rond is, maar een beetje eivormig. De hiervoor gebruikte metingen zijn gedaan met een door SRON gebouwd instrument aan boord van de ESA-röntgensatelliet XMM-Newton. De resultaten, die een belangrijke stap zijn in het onderzoek naar het binnenste van neutronensterren, verschijnen binnenkort in het tijdschrift Astronomy & Astrophysics.
Meer informatie: http://www.sron.nl/index.php?option=com_content&task=view&id=1103&Itemid=579

10 april 2006
Een groep sterrenkundigen, onder leiding van de Amsterdamse astrofysicus Simon Portegies Zwart, heeft met simulaties aangetoond hoe jonge sterrenhopen die zich op en afstand van zo'n 100 lichtjaar van het centrum van de Melkweg bevinden, van hun geboorteplaats migreren naar een gebied op een paar lichtjaar afstand van het Melkwegcentrum. In het midden van de Melkweg bevindt zich een zwart gat dat drie miljoen keer zo zwaar is als de zon. De migratie wordt mogelijk gemaakt door de zwaartekrachtwisselwerking tussen de sterren in de sterrenhoop en het zwarte gat in een effect dat 'dynamische wrijving' wordt genoemd. De onderzoekers hebben hun berekeningen uitgevoerd met de GRAPE-6, een van de snelste computers ter wereld die speciaal is gebouwd voor het berekenen van gravitationele interacties tussen sterren. Deze machine voert 60 miljard calculaties per seconde uit. Het onderzoeksresultaat wordt op 10 april gepubliceerd in het wetenschappelijke tijdschrift Astrophysical Journal.
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

4 april 2006
In het stervormingsgebied W3(OH) is een 'alcohol'-wolk van bijna 500 miljard kilometer groot ontdekt. De waarnemingen, verricht met de onlangs verbeterde Britse radio-interferometer MERLIN, zijn vandaag gepresenteerd op de jaarlijkse bijeenkomst van de Royal Astronomical Society. MERLIN heeft de maserstraling van methanol (methyl-alcohol) waargenomen in de directe omgeving van een zware ster-in-wording. Maserstraling is de microgolf-variant van laserstraling; de microgolfstraling wordt opgewekt en enorm versterkt door de methanolmoleculen. Tot nu toe waren alleen puntvormige methanol-masers ontdekt in het stervormingsgebied; met de verbeterde radiotelescoop zijn nu ook langgerekte structuren waargenomen. De hoop is dat de nieuwe resultaten meer informatie opleveren over de ontstaanswijze van zware sterren. Overigens is methanol (methyl-alcohol) geen 'gewone' alcohol: in wijn en bier zit het verwante molecuul ethanol.
Meer informatie:
Upgraded MERLIN spies cloud of alcohol spanning 288 billion miles
MERLIN
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

22 maart 2006
Met de Europese Very Large Telescope in Chili is een koele bruine dwergster gevonden in een baan rond de rode dwerg SCR 1845-6357. Deze ster staat op slechts 12,7 lichtjaar afstand in het sterrenbeeld Pauw, aan de zuidelijke hemel. De bruine dwerg - een 'mislukte' ster waarin nooit kernfusiereacties van waterstof op gang zijn gekomen - heeft een temperatuur van slechts 750 graden Celsius, en is daarmee een van de koelste die tot nu toe bekend zijn. Bovendien is het de op twee na dichtstbijzijnde bruine dwerg (rond de ster Epsilon Indi, op 11,8 lichtjaar afstand, draaien twee bruine dwergen). De ontdekking maakt het mogelijk nauwkeuriger metingen te doen aan de eigenschappen van dit soort extreem koele dwergen van spectraalklasse T.
Meer informatie:
Very Cool Brown Dwarf Discovered Around Star in the Solar Neighbourhood
SDI-camera waarmee de bruine dwerg is ontdekt
Persbericht University of Arizona
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

16 maart 2006
Kleine 'dode sterren' kunnen heel wat minder dood zijn dan ze in eerste instantie lijken. Dat heeft een astronomenteam van het Nederlandse instituut voor ruimteonderzoek SRON ontdekt. Met behulp van ESA's gammatelescoop INTEGRAL vonden zij röntgen- en gammastraling afkomstig van extreem magnetische ?dode sterren?. De (zeer zeldzame) objecten waar het om gaat, zijn AXP's, ofwel afwijkende röntgenpulsars. De vondst bevestigt de theorie dat AXP's een extreem sterk magnetisch veld hebben, een miljard keer sterker dan we in laboratoria op aarde kunnen opwekken. Op de een of andere manier weten deze objecten enorme magnetische energie van onder hun oppervlak te tappen en als röntgen- en gammastraling de ruimte in te schieten. Aangenomen wordt dat AXP's overblijfselen van recente supernova-explosies zijn.
Meer informatie:
Origineel persbericht
Persbericht ESA (Engelstalig)

15 maart 2006
Sterrenkundigen zijn er voor het eerst in geslaagd om de massa's van twee om elkaar draaiende bruine dwergen te bepalen. Bovendien kon van beide sterren ook de middellijn worden gemeten (Nature, 16 maart). De metingen waren mogelijk, doordat we vanaf de aarde tegen de zijkant van het baanvlak van de bruine dubbelster aan kijken. Hierdoor bedekken de beide sterren elkaar bij elke omloop. Bruine dwergen kunnen worden beschouwd als 'mislukte' sterren: ze zijn te klein en te licht om fusiereacties in hun kern op gang te houden. De onderzochte dubbelster, die zich in de bekende Orionnevel bevindt, bestaat uit bruine dwergen die 0,7 en 0,5 maal zo klein zijn als onze zon en 55, respectievelijk 35 maal zo zwaar zijn als de planeet Jupiter. Opmerkelijk genoeg blijkt de zwaarste van de twee ook de koelste te zijn, wat in strijd is met de bestaande theorieën over de temperaturen van bruine dwergen van dezelfde leeftijd. Dat betekent dat de beide sterren óf niet even oud zijn óf dat de huidige modellen onjuist zijn.
Meer informatie:
Origineel persbericht (Engelstalig)
Persbericht University of Wisconsin (Engelstalig)
Informatie Vanderbilt University (Engelstalig)

15 maart 2006
Amerikaanse sterrenkundigen hebben een smalle band van sterren ontdekt die zich over een afstand van ten minste 45 graden langs de noordelijke hemel uitstrekt. De sterren bevinden zich op ongeveer 76.000 lichtjaar en vormen een reusachtige boog boven de schijf van ons Melkwegstelsel. De sterrenband, die als een soort tweede melkweg kan worden beschouwd, begint even ten zuiden van de 'steelpan' van de Grote Beer en gaat dan in vrijwel rechte lijn door een punt op twaalf graden ten oosten van de heldere ster Arcturus. De sterren zijn afkomstig uit de bolvormige sterrenhoop NGC 5466, die in een baan om het Melkwegstelsel beweegt. Door getijdenwerking raakt de sterrenhoop voortdurend sterren kwijt, die zich vervolgens langs de omloopbaan verspreiden. Ondanks de grote afmetingen van de sterrenband, is deze nooit opgevallen, omdat hij uitsluitend uit niet met het blote oog waarneembare sterren bestaat, die volledig opgaan in de vele andere sterren van de (echte) melkweg. Het bestaan ervan is pas opgemerkt, nadat de kleuren en helderheden van meer dan 9 miljoen sterren uit het databestand van de Sloan Digital Sky Survey in kaart waren gebracht.
Meer informatie:
Origineel persbericht (Engelstalig)

15 maart 2006
Met behulp van de infraroodsatelliet Spitzer is in de buurt van het centrum van ons Melkwegstelsel een merkwaardige gasnevel ontdekt die de vorm van een DNA-molecuul heeft: een dubbele helix (Nature, 16 maart). De nevel bevindt zich op ongeveer 300 lichtjaar van het superzware zwarte gat dat in het melkwegcentrum schuilgaat. De vorm ervan is waarschijnlijk te danken aan een sterk magnetisch veld dat verankerd is aan de schijf van hete materie die het zwarte gat omringt. Deze zogeheten accretieschijf draait eenmaal in de 10.000 jaar in het rond, en daarbij worden zijn magnetische veldlijnen als elastiekjes opgewonden.
Meer informatie:
Origineel persbericht (Engelstalig)

9 maart 2006
Een internationaal team van sterrenkundigen heeft met Hubble-ruimtetelescoop een zeldzaam soort sterren onderzocht: de zogeheten extreme heliumsterren. Van deze superreuzen, die minder zwaar zijn dan de zon, maar vele malen groter en heter, zijn slechts enkele tientallen exemplaren bekend. De heliumsterren hebben een bijzondere samenstelling: ze bevatten bijna geen waterstof, maar wel veel helium en zwaardere elementen. Om het bestaan van deze bijzondere sterren te verklaren, werd enkele tientallen jaren geleden een theorie bedacht die stelt dat heliumsterren het resultaat zijn van de samensmelting van twee lichte witte dwergen die tot dan toe een dubbelster vormden. Witte dwergen zijn het eindproduct van sterren zoals onze zon en bevatten per definitie niet veel waterstof meer. Om deze theorie te toetsen is nu het spectrum van zeven van deze sterren onderzocht, zodat men de scheikundige samenstelling ervan kon vaststellen. De Hubble-gegevens blijken in goede overeenstemming te zijn met de samensmeltingsmodellen. Overigens leidt zo’n samensmelting lang niet altijd tot het ontstaan van een heliumster: als de resulterende ster zwaarder is dan 1,4 zonsmassa, ontploft deze als een supernova van type Ia.
Meer informatie:
http://mcdonaldobservatory.org/news/releases/2006/0309.html

9 maart 2006
Neutronensterren zijn niet allemaal even zwaar, maar lijden soms aan over- of ondergewicht. Tot die conclusie komt de Amsterdamse sterrenkundige Arjen van der Meer van het Sterrenkundig Instituut Anton Pannekoek uit zijn promotie-onderzoek naar het gewicht van neutronensterren in röntgendubbelstersystemen. Tot voor kort vermoedde men dat alle neutronensterren even zwaar zijn, ongeveer 1,35 keer zo zwaar als de zon. Van der Meer en collega's hebben een aantal neutronensterren in röntgendubbelsterren onderzocht en ontdekten dat één van de neutronensterren maar 1,1 keer zo zwaar is als de zon. Dit resultaat is van groot belang voor het begrip van het vormingsproces van neutronensterren. Andere neutronensterren blijken wel bijna twee keer zo zwaar als de zon te zijn. 'Waarschijnlijk is deze lichte neutronenster op een andere manier ontstaan dan zijn zwaardere broers', aldus Arjen van der Meer.

1 maart 2006
Radiowaarnemingen van het object W43A in het sterrenbeeld Arend hebben nieuwe informatie opgeleverd over het ontstaan van planetaire nevels (Nature, 2 maart). Dat de stervende ster in het centrum van de nevel moleculen wegspuit in de vorm van twee smalle jets was al een tijdje bekend. Maar tot nog toe was onduidelijk wat het materiaal nu eigenlijk in bedwang hield. De meest voor de hand liggende verklaring leek de aanwezigheid van een magnetisch veld te zijn. En dat lijkt inderdaad te kloppen: door de polarisatie te meten van de radiostraling die de (water)moleculen in de jets uitzenden, hebben sterrenkundigen nu de sterkte en richting van dit veld kunnen vaststellen. De ster in het centrum van W43A is waarschijnlijk nog maar net begonnen aan de overgangsfase die tot de vorming van een planetaire nevel leidt. Het was lange tijd raadselachtig waarom zulke nevels niet altijd ‘rond’ zijn, net als de ster die de materie van de nevel uitstoot. Toen enkele jaren geleden ontdekt werd dat objecten als W43A jets produceren, werd duidelijk dat deze van grote invloed zijn op de vorm die de nevel uiteindelijk krijgt. In het geval van W43A hebben de jets zelfs een kurkentrekkervorm, wat erop duidt dat hun bron langzaam ronddraait.
Meer informatie:
http://www.jb.man.ac.uk/news/starjets/
http://www.nrao.edu/pr/2006/magneticjet/

28 februari 2006
Met behulp van de Europese röntgensatelliet XMM-Newton is een uniek verschijnsel waargenomen: de botsing tussen een pulsar en de gasring rond een naburige ster. Een en ander speelt zich af in een bijzonder dubbelstersysteem, dat zich op een afstand van ongeveer 5000 lichtjaar in het sterrenbeeld Zuiderkruis bevindt. De dubbelster bestaat uit een pulsar (PSR B1259-63) en een zogeheten Be-ster (SS 2883). Deze laatste draait zo snel om zijn as, dat er aan de evenaar voortdurend gas wordt geslingerd, waardoor er een gasring is ontstaan. De pulsar draait in een elliptische baan om de ster en doorkruist daarbij twee keer per omloop het vlak van de gasring. Bij deze dubbele botsing, waarbij de pulsar zich letterlijk door de gasring heen boort, komt veel gamma- en röntgenstraling vrij. Gedurende de rest van de tijd zendt de dubbelster nauwelijks energierijke straling uit.
Meer informatie:
http://www.esa.int/esaSC/SEMK6HMVGJE_index_0.html

28 februari 2006
Sterrenkundigen hebben gasachtige omhulsels ontdekt rond een drietal cepheïden (pulserende sterren die regelmatige helderheidsveranderingen vertonen). Het is voor het eerst dat een omhulsel bij sterren van dit bijzondere type, waartoe ook de Poolster behoort, is waargenomen. De ontdekking, die in alledrie de gevallen met behulp van interferometrie tot stand kwam, duidt er echter op dat omhulsels een normale eigenschap van cepheïden zijn. Over het ontstaan ervan bestaat nog veel onduidelijkheid, maar waarschijnlijk bestaan ze uit materie die door de sterren zelf is uitgestoten, mogelijk als onderdeel van het pulsatieproces.
Meer informatie:
http://www.eso.org/outreach/press-rel/pr-2006/pr-09-06.html

15 februari 2006
Een internationaal team van sterrenkundigen denkt met de Australische Parkes-radiotelescoop een nieuwe klasse van hemellichamen ontdekt te hebben: neutronensterren die bijna geen activiteit vertonen, maar af en toe een korte stoot radiostraling produceren. De objecten, die de aanduiding RRATs (Rotating Radio Transients) hebben gekregen, zijn waarschijnlijk verwant aan de pulsars, maar volgens de onderzoekers zijn er waarschijnlijk veel meer van. RRATs zijn waarschijnlijk ronddraaiende neutronensterren, maar anders dan pulsars hebben ze een zwak magnetisch veld.
Meer informatie:
http://www.atnf.csiro.au/news/press/rrats.html
Nature, 16 februari 2006

8 februari 2006
Sterrenkundigen van het internationale H.E.S.S.-project hebben hoogenergetische gammastraling uit de richting van reusachtige gaswolken in het centrum van ons Melkwegstelsel waargenomen. Deze straling duidt erop dat de betreffende gaswolken blootstaan aan een ‘straling’ van supersnel bewegende deeltjes. De deeltjes kunnen afkomstig zijn van supernova-explosies, maar ook uit de omgeving van het superzware zwarte gat in het melkwegcentrum. De dichtheid van de kosmische straling is in dit deel van het Melkwegstelsel in elk geval significant hoger dan in de omgeving van ons zonnestelsel.
Meer informatie:
http://www.mpg.de [Duitstalig]
Nature, 9 februari 2006

7 februari 2006
Op basis van waarnemingen met de Very Large Telescope stellen Italiaanse sterrenkundigen dat de bolvormige sterrenhoop M12 misschien wel een miljoen lichte sterren is kwijtgeraakt aan ons Melkwegstelsel. Deze conclusie volgt uit metingen van de helderheden en kleuren van meer dan 16.000 sterren in M12, die nog ongeveer 200.000 sterren bevat. Maar opmerkelijk genoeg bevat de bolhoop relatief weinig sterren van een halve zonsmassa. Omdat M12 in een elliptische baan beweegt die hem regelmatig in de buurt van het Melkwegstelsel brengt, is het denkbaar dat de bolhoop bij deze passages steeds een flink aantal lichte sterren kwijtraakt. En als dat zo doorgaat, is de bolhoop binnen vijf miljard jaar geheel opgeslokt.
Meer informatie: http://www.eso.org/outreach/press-rel/pr-2006/pr-04-06.html

30 januari 2006
Tot nog toe gingen sterrenkundigen ervan uit dat de meeste sterren van het Melkwegstelsel meervoudig zijn: ze zouden door de zwaartekracht gebonden zijn aan één of meer andere sterren. Nieuw onderzoek door sterrenkundigen van het Harvard-Smithsonian Center for Astrophysics duidt er echter op dat de meeste sterren enkelvoudig zijn. De verwarring is ontstaan doordat sterren die minstens zo zwaar en helder zijn als onze zon inderdaad vaak deel uitmaken van meervoudige stersystemen. Maar voor lichte, zwakke sterren zoals rode dwergen blijkt dat niet op te gaan. En deze laatste zijn ruimschoots in de meerderheid: 85% van alle sterren in het Melkwegstelsel zijn rode dwergen, en daarvan heeft slechts een kwart een begeleider.
Meer informatie: http://www.cfa.harvard.edu/press/pr0611.html

12 januari 2006
Amerikaanse en Australische radiosterrenkundigen hebben een pulsar ontdekt die met recordsnelheid om zijn as tolt. Pulsars zijn ronddraaiende neutronensterren: de compacte overblijfselen van sterren die als supernova zijn ontploft. De onlangs ontdekte pulsar, die zich in de bolvormige sterrenhoop Terzan 5 bevindt, maakt 716 omwentelingen per seconde. Dat betekent dat hij niet veel groter kan zijn dan een kilometer of dertig' anders zou hij deze geweldige rotatiesnelheid niet kunnen doorstaan. Normaal gesproken gaan pulsars in de loop van de tijd juist langzamer draaien. Sterrenkundigen denken echter dat kunnen worden ‘aangezwengeld’ door materie die door een nabije begeleidende ster wordt overgedragen.
Meer informatie:
http://www.mcgill.ca/newswire/?ItemID=18168
Science, 13 januari 2006

12 januari 2006
Sterrenkundigen hebben in het sterrenbeeld Orion een langwerpige moleculaire gaswolk ontdekt die mogelijk door een interstellair magnetisch veld in bedwang wordt gehouden. Moleculaire gaswolken zijn de kraamkamers van sterren. Aangenomen wordt dat naast de zwaartekracht ook magnetische velden een rol spelen bij het ontstaan van sterren in deze gaswolken. In 2000 werd voor het eerst geopperd dat rond langwerpige wolken wel eens een kurkentrekkervormig magnetisch veld waarneembaar zou kunnen zijn. Het meten van (de zwakke) magnetische velden in de ruimte is echter geen eenvoudige zaak: daartoe moet op radiogolflengten worden gekeken naar door het Zeeman-effect gesplitste spectraallijnen van waterstof. Bij deze metingen is nu vastgesteld dat het magnetische veld aan de bovenzijde van de langwerpige gaswolk steeds naar de aarde toe wijst, en dat aan de onderzijde juist van ons af. Dat is precies wat je verwacht bij een kurkentrekkervormig magnetisch veld, maar ook andere verklaringen zijn denkbaar.
Meer informatie: http://www.berkeley.edu/news/media/releases/2006/01/12_helical.shtml

11 januari 2006
Met de Hubble-ruimtetelescoop en de 2,2-meter telescoop van de ESO is een indrukwekkende overzichtsopname van de bekende Orionnevel gemaakt. In dit turbulente stervormingsgebied zijn alle fasen van de stervorming te zien, van dichte zuilen van gas en stof waarin zich sterrenembryo’s ontwikkelen tot jonge, hete sterren die met hun intense ultraviolette straling het omringende gas wegblazen. Alles bij elkaar zijn op het mozaïek, waar een half jaar aan gewerkt is, maar liefst drieduizend stellaire objecten te zien, waaronder voor het eerst ook een aantal dubbele bruine dwergen.
Meer informatie: http://hubblesite.org/newscenter/newsdesk/archive/releases/2006/01/full/

11 januari 2006
Sterrenkundigen hebben de eerste resultaten bekend gemaakt van een grote spectroscopische inventarisatie van sterren: de Radial Velocity Experiment (RAVE). Bij dit waarneemprogramma worden de snelheden, temperaturen, oppervlaktezwaartekracht en samenstelling van maximaal een miljoen sterren gemeten. Uit de eerste resultaten blijkt dat de meeste massa in het Melkwegstelsel uit donkere materie bestaat. Dat kan worden afgeleid uit de baansnelheden van de sterren: hoe groter deze snelheden, des te meer massa moet er zijn om de sterren aan het Melkwegstelsel te binden. De onderzoekers hebben de indruk dat, anders dan soms wel wordt gesteld, ons Melkwegstelsel zwaarder is dan het Andromedastelsel.
Meer informatie: http://www.jhu.edu/news/home06/jan06/wyse.html

10 januari 2006
Nog meer nieuws van het centrum van ons Melkwegstelsel: sterrenkundigen van de universiteit van Californië (Los Angeles) hebben de baanbewegingen waargenomen van enkele tientallen zware, jonge sterren die om het superzware zwarte gat draaien. De waarnemingen geven mogelijk uitsluitsel over het ontstaan van deze sterren: stervorming in de buurt van het zwarte gat lijkt immers geen eenvoudige zaak. De banen van de jonge sterren duiden er dan ook op dat ze in een sterrenhoop op veilige afstand van het zwarte gat zijn ontstaan. Baanverstoringen moeten ertoe hebben geleid dat ze in hun huidige penibele positie zijn terechtgekomen.
Meer informatie: http://www.newsroom.ucla.edu/page.asp?RelNum=6740

10 januari 2006
Een uitgebreid internationaal onderzoek van Sagittarius A*, het superzware zwarte gat in het centrum van ons Melkwegstelsel, heeft opgeleverd dat in de nabije omgeving van het zwarte gat flitsen op allerlei golflengten optreden. Omdat de oplevingen op de verschillende golflengten gelijktijdig plaatsvinden, moet de bron ervan één en dezelfde zijn. Waarschijnlijk betreft het energierijke deeltjes in de buurt van het zwarte gat, die voor een deel dermate snel bewegen, dat ze aan de zwaartekrachtsaantrekking van Sgr A* kunnen ontsnappen. Met de infraroodsatelliet Spitzer is een fraaie nieuwe opname van het galactische centrum gemaakt.
Meer informatie:
http://www.northwestern.edu/newscenter/stories/2006/01/flares.html
http://www.spitzer.caltech.edu/Media/releases/ssc2006-02/release.shtml

10 januari 2006
Duitse en Amerikaanse sterrenkundigen hebben bekend gemaakt dat hun speurtocht naar dwergstelsels in zogeheten hoge-snelheidswolken niets heeft opgeleverd. De speurtocht is uitgevoerd, omdat op grond van theoretische overwegingen elk groot melkwegstelsel enkele honderden kleine begeleiders zou moeten hebben. Maar bij het Melkwegstelsels zijn tot nu toe pas een stuk of vijftig van deze objecten waargenomen. Het verschil zou verklaarbaar zijn als de snel bewegende gaswolken die in de omgeving van ons Melkwegstelsel worden waargenomen in werkelijkheid dwergstelsels bleken te zijn. Maar dat is dus niet het geval.
Meer informatie: http://www.umc.pitt.edu

9 januari 2006
Het is sterrenkundigen voor het eerst gelukt om de begeleider van de Poolster te fotograferen. Dat de Poolster een drievoudige ster is, was al langer bekend. Twee van de drie componenten laten zich zelfs met een amateur-telescoop vrij gemakkelijk scheiden, maar de derde bevindt zich dermate dicht bij de hoofdster, dat zelfs de Hubble-ruimtetelescoop er moeite mee heeft. De schijnbare onderlinge afstand bedraagt minder dan 0,2 boogseconde en het helderheidsverschil is groot: de hoofdster is een superreus die meer dan tweeduizend keer zo helder is als de zon, terwijl de begeleider een dwergster is. Nu het sterretje gezien is, gaat men proberen zijn omlooptijd te bepalen, zodat ook de massa van de Poolster nauwkeuriger kan worden berekend.
Meer informatie: http://hubblesite.org/newscenter/newsdesk/archive/releases/2006/02/

4 januari 2006
Een internationaal team van sterrenkundigen heeft met de Europese satelliet INTEGRAL gammastraling uit het centrale deel van ons Melkwegstelsel gemeten die afkomstig is van het radioactieve element aluminium-26. Uit de metingen blijkt dat het Melkwegstelsel momenteel ongeveer drie zonsmassa’s van deze zeldzame isotoop bevat. Omdat aluminium-26 vrijwel uitsluitend bij supernova-explosies ontstaat, kan hieruit een schatting worden gemaakt van het aantal supernova-explosies dat zich gemiddeld in het Melkwegstelsel voltrekt. Dat blijken er twee per eeuw te zijn – een aantal dat goed overeenkomt met de waargenomen aantallen supernova-explosies in andere melkwegstelsels.
Meer informatie:
http://www.esa.int/SPECIALS/Integral/SEMACK0VRHE_0.html
http://clemsonews.clemson.edu/WWW_releases/2006/January/starlight.html
Nature, 5 januari 2005

27 december 2005
Volgens radioastronomen is de Perseus-spiraalarm, de meest nabije spiraalarm van het Melkwegstelsel buiten de baan van de zon, veel minder ver van de aarde verwijderd dan uit eerdere onderzoeken leek te volgen. Dat blijkt uit onderzoek met een wereldwijd netwerk van radiotelescopen, de Very Long Baseline Array (VLBA). Het vaststellen van de structuur van het Melkwegstelsel is geen eenvoudige zaak. We zitten er immers middenin en zien letterlijk door de bomen het bos niet. Op basis van de bewegingen van sterren in de Perseus-arm was een afstand van 14.000 lichtjaar geschat, terwijl waarnemingen die uitgingen van de schijnbare helderheid van zware jonge sterren uitkwamen op 7200 lichtjaar. De nieuwe VLBA-waarnemingen, waarbij gebruik is gemaakt van de betrouwbare parallaxmethode, hebben een afstand van slechts 6400 lichtjaar als resultaat.
Meer informatie:
http://www.cfa.harvard.edu/press/pr0541.html
Science, 6 januari 2006

22 december 2005
Met de infraroodsatelliet Spitzer zijn nieuwe opnamen gemaakt van een bekend stervormingsgebied in het sterrenbeeld Eenhoorn dat, vanwege zijn vorm, ook wel de Kerstboom-sluster wordt genoemd. Op de beelden zijn tussen tientallen pasgeboren sterren lange linten van gloeiend stof te zien. Volgens de onderzoekers zijn in deze ‘sterrenfabriek’ de laatste paar miljoen jaar honderden nieuwe sterren en planetenstelsels ontstaan.
Meer informatie:
http://www.cfa.harvard.edu/press/pr0540.html
http://www.spitzer.caltech.edu/Media/mediaimages/sig/sig05-028.shtml

21 december 2005
Met behulp van de Europese VLT en de Anglo-Australian Telescoop in Australië zijn nauwkeurige waarnemingen gedaan van het op een neer golven van het oppervlak van de nabije zonachtige ster Alfa Centauri B. Deze trage golfbewegingen zijn een gevolg van het kolken van de hete gassen in het inwendige van de ster. Uit waarnemingen als deze kunnen gegevens over de dichtheid, temperatuur, scheikundige samenstelling en rotatie van het sterinwendige worden afgeleid.
Meer informatie:
http://www.eso.org/outreach/press-rel/pr-2005/pr-33-05.html

20 december 2005
Sterrenkundigen van de universiteit van Californië te Los Angeles hebben met behulp van de Keck-telescoop een scherpe infraroodopname gemaakt van het centrum van ons Melkwegstelsel. De opname dankt haar scherpte het nieuwe adaptieve optische systeem van de Keck, waarbij met een laser een kunstmatige ster op de hemel wordt geprojecteerd, die wordt gebruikt om beeldverstoringen door de aardatmosfeer op te heffen. Op de opname is onder meer materie dicht in de buurt de ‘horizon’ van het superzware zwarte gat in het galactische centrum te zien.
Meer informatie: http://www.newsroom.ucla.edu/page.asp?RelNum=6693

16 december  2005
De meest nabije pulsar, Geminga, die met een snelheid van 120 kilometer per seconde door de ruimte raast, blijkt een komeetachtig spoor van energierijke elektronen achter te laten. Dat zeggen Italiaanse astronomen na onderzoek met de röntgensatelliet Chandra. In 2003 was met de Europese röntgensatelliet XMM-Newton bij dezelfde pulsar al een tweetal ‘röntgenstaarten’ ontdekt. Het elektronenspoor is naar alle waarschijnlijkheid afkomstig uit de magnetosfeer van de pulsar: ze worden losgeslagen bij de schokgolf die de voortsnellende Geminga in het interstellaire medium veroorzaakt.
Meer informatie: http://www.inaf.it/index1.html [Italiaans]

13 december 2005
Waarnemingen met de Hubble-ruimtetelescoop hebben een nieuwe meetwaarde opgeleverd voor de massa van de meest nabije witte dwerg: Sirius B. Deze meetwaarde is gebaseerd op een toepassing van de algemene relativiteitstheorie, die voorspelt dat het licht dat door een object met een sterk zwaartekrachtsveld wordt uitgezonden een beetje energie verliest. Het gevolg daarvan – een iets langere golflengte – wordt gravitationele roodverschuiving genoemd. Al in 1925 is de gravitationele roodverschuiving van Sirius B voor het eerst gemeten. Het nieuwe resultaat is dat de ster, die zelfs nog iets kleiner is dan de aarde, op twee procent na even zwaar is als de zon. Ook de oppervlaktetemperatuur van Sirius B is nauwkeurig gemeten en bepaald  op 25.000 graden.
Meer informatie:
http://www.spacetelescope.org/news/html/heic0516.html
http://uanews.org/cgi-bin/WebObjects/UANews.woa/wa/MainStoryDetails?ArticleID=12072

5 december 2005
Aan de hand van opnamen die met de Hubble-ruimtetelescoop zijn gemaakt, hebben Amerikaanse sterrenkundigen een filmpje gemaakt van een zogeheten stellaire jet. Deze jets zijn waarneembaar bij jonge sterren die nog bezig zijn materie te verzamelen. Overtollige materie wordt daarbij met grote snelheid in twee smalle bundels terug de ruimte in geblazen. En waar deze snel bewegende materie op gas in de omgeving stuit ontstaan schokgolven. Dit proces is nu dus op ‘film’ vastgelegd.
Meer informatie: http://media.rice.edu/media/

1 december 2005
Met de Hubble-ruimtetelescoop is de tot nog toe meest gedetailleerde opname van de Krabnevel gemaakt. De Krabnevel is het restant van een supernova-explosie die plaatsvond in het jaar 1054. In het centrum ervan staat een rondtollende neutronenster' een pulsar. Om de nevel in zijn geheel te kunnen afbeelden, moesten er 24 afzonderlijke opnamen met de ruimtetelescoop worden gemaakt.
Meer informatie: http://www.spacetelescope.org/news/html/heic0515.html

1 december 2005
Sterrenkundigen van de universiteit van Texas hebben de volgens hen ‘best lopende klok van het Melkwegstelsel’ ontdekt. Het betreft de 400 miljoen jaar oude witte dwerg G117-B15A in het sterrenbeeld Kleine Leeuw. De pulsaties van de kleine ster zijn zo regelmatig, dat deze stellaire klok slechts één seconde per 8,9 miljoen jaar vertraagt. Daarmee ‘loopt’ de witte dwerg zelfs nauwkeuriger dan de zogeheten milliseconde-pulsars. Uit het vertragen van het pulseertempo van een witte dwerg kan worden afgeleid hoe snel de ster afkoelt.
Meer informatie: http://mcdonaldobservatory.org/news/releases/2005/1201.html

29 november 2005
Sterrenkundigen hebben bij een bruine dwerg (een ‘mislukte’ ster) die minder dan een honderdste zonsmassa zwaar is de eerste aanzet voor het ontstaan van een planetenstelsel gevonden. De jonge dwergster (Cha 110913-77344), die in feite niet zwaarder is dan een forse planeet, is omringd door een schijf van stof en gas. De vraag is nu: noem je zoiets nou een ster met planeten of een planeet met manen?
Meer informatie:
http://live.psu.edu/story/14845
http://www.cfa.harvard.edu/press/pr0538.html
http://www.spitzer.caltech.edu/Media/happenings/20051129/

15 november 2005
Op opnamen van het stervormingsgebied NGC 1333, verkregen met de infraroodsatelliet Spitzer, zijn tientallen zonachtige sterren te zien. Het grote verschil met onze zon is echter, dat deze sterren minder dan een miljoen jaar oud zijn. Het betreft dus zeer jonge sterren, die met hun activiteit de omgeving flink in beroering brengen: het omringende gas vertoont schokgolven op de plaatsen waar straalstromen van materie van jonge sterren op het omringende gas stuiten. Bovendien blijkt dat ongeveer tachtig van de sterren omringd zijn door een stofschijf waarin planeten gevormd kunnen worden.
Meer informatie: http://www.cfa.harvard.edu/press/pr0536.html

10 november 2005
Met de Hubble-ruimtetelescoop is een indrukwekkende, gedetailleerde opname gemaakt van een stervormingsgebied in de Kleine Magelhaense Wolk, een van de satellietstelsels van ons Melkwegstelsel. In het hart van het gebied bevindt zich de jonge sterrenhoop NHC 346, waarvan de hevige straling en sterrenwinden het gas en stof in de omgeving wegblazen. Hierdoor is een reusachtige holte in de omringende gaswolk ontstaan. Uit nader onderzoek is gebleken dat er in NGC 346 veel babysterren te vinden zijn, die nog niet op het punt zijn aangekomen dat ze in hun inwendige waterstof tot helium fuseren.
Meer informatie: http://www.spacetelescope.org/news/html/heic0514.html

9 november 2005
Europese sterrenkundigen hebben in de halo van ons Melkwegstelsel een zware ster (HE 0437-5439) ontdekt die met een snelheid van 2,6 miljoen kilometer per uur door de ruimte raast. Omdat sterren doorgaans niet zo snel bewegen, gaat men ervan uit dat de ster door iets is weggeschopt. Volgens de onderzoekers zou dit ‘iets’ wel eens een zwaar zwart gat in het centrum van de Grote Magelhaense Wolk kunnen zijn. De ster bevindt zich namelijk in de richting van dit kleine buurstelsel van ons Melkwegstelsel.
Meer informatie: http://www.eso.org/outreach/press-rel/pr-2005/pr-27-05.html

9 november 2005
Met de Amerikaanse infraroodsatelliet Spitzer is onderzoek gedaan aan het stervormingsgebied W5 in Cassiopeia, dat sterke overeenkomsten vertoont met de bekende zuilvormige stofwolken in de Adelaarnevel. Het gebied wordt gedomineerd door een zware, hete ster die met zijn intense straling het omringende stof en gas wegblaast. Op sommige plaatsen heeft dit echter juist tot verdichtingen geleid, waar plaatselijk tientallen of zelfs honderden embryonale sterren zijn ontstaan. De aldus gevormde ‘stofzuilen’ van W5 zijn tien keer zo groot als die in de Adelaarnevel.
Meer informatie:
http://www.spitzer.caltech.edu/Media/releases/ssc2005-23/release.shtml
http://www.cfa.harvard.edu/press/pr0535.html

8 november 2005
Onderzoek door Europese astronomen heeft nieuwe inzichten opgeleverd omtrent het ontstaan van zware sterren. Al geruime tijd discussieert men over de vraag of zware sterren net als ‘gewone’ sterren ontstaan (door het verzamelen van materie uit een gaswolk) of door de samensmelting van meerdere lichte sterren. Waarnemingen van het 14.000 lichtjaar verre stervormingsgebied RCW 79 duiden erop dat het eerste proces in elk geval een belangrijke bijdrage levert. Stervormingsgebieden waarin eenmaal een eerste generatie van sterren is ontstaan, dijen uit doordat de temperatuur in het inwendige toeneemt. Door deze uitdijing verzamelt zich een dichte laag van gas en stof aan de buitenkant van het stervormingsgebied, die in stukken uiteenvalt. Uit waarnemingen van RCW 79 blijkt dat in deze dichte ophopingen van stof en gas gemakkelijk een tweede generatie van zware sterren ontstaat.
Meer informatie: http://www.eurekalert.org/pub_releases/2005-11/jaa-hdm110805.php

2 november 2005
Aan het bestaan van het superzware zwarte gat in het centrum van ons Melkwegstelsel wordt steeds minder getwijfeld. Nieuwe waarnemingen met de radiotelescopen van de Very Long Baseline Array (VLBA) duiden erop dat het object dat zich in de galactische kern schuilhoudt (Sagittarius A*) kleiner moet zijn dan 1 Astronomische Eenheid. Ondanks zijn massa van enkele miljoenen zonsmassa’s zou dit zwaargewicht dus tussen zon en aarde in passen. Voor zover bekend is een zwart gat het enige soort object dat zo veel massa in zo’n klein volume weet te persen.
Meer informatie:
http://www.nrao.edu/pr/2005/sagastar/
Nature, 3 november 2005

2 november 2005
Met de Amerikaanse röntgensatelliet Chandra is een aanwijzing gevonden dat zwarte gaten misschien minder makkelijk ontstaan dan vaak wordt aangenomen. Een zware ster in een jonge sterrenhoop, met een massa van waarschijnlijk meer dan 40 zonsmassa’s, blijkt na zijn supernova-explosie geen zwart gat te hebben achtergelaten, maar een neutronenster. Dat betekent dat bij de explosie meer dan 95 procent van de oorspronkelijke stermaterie de ruimte in geblazen moet zijn. Onder welke exacte omstandigheden dan wél een zwart gat ontstaat, is vooralsnog onduidelijk.
Meer informatie: http://chandra.harvard.edu/photo/2005/wd1/

1 november 2005
Waarnemingen met de Far Ultraviolet Spectroscopic Explorer, een NASA-satelliet, hebben uitgewezen dat de wispelturige, reusachtige ster Eta Carinae een dubbelster is. Eta Carinae is een onstabiele ster die tegen het einde van zijn bestaan loopt. Uit zijn vreemde gedrag hadden sterrenkundigen al afgeleid dat er waarschijnlijk een begeleider moest zijn, maar tot nog toe kon deze niet worden opgespoord. En ook nu nog is de tweede ster niet rechtstreeks waargenomen: zijn bestaan kan slechts worden afgeleid uit plotselinge veranderingen in de intensiteit van ver-ultraviolette en röntgenstraling van Eta Carinae. Het staat nu vrijwel vast dat deze ‘verduisteringen’ ontstaan doordat de hoofdster, die te koel is om energierijke straling te produceren, vóór zijn begeleider langs schuift.
Meer informatie: http://www.nasa.gov/vision/universe/starsgalaxies/companion_star.html

13 oktober 2005
De Amerikaanse röntgensatelliet Chandra heeft een jonge generatie sterren ontdekt in de directe omgeving van het superzware zwarte gat dat zich in het centrum van het Melkwegstelsel bevindt. Deze ontdekking zou erop kunnen duiden dat zulke zwarte gaten, die veel materie uit hun omgeving opslokken, ook de aanzet kunnen geven tot de vorming van nieuwe sterren. Tot nog toe werd aangenomen dat gaswolken op zulk kleine afstanden van een zwart gat (minder dan een lichtjaar!) door de getijdenwerking uiteengetrokken worden. Dat er toch jonge sterren rond het zwarte gat te zien zijn, kan op twee manieren worden verklaard: óf de sterren zijn op grotere afstand ontstaan en later het zwarte gat toe ‘gemigreerd’ óf de dichte gasschijf rond het zwarte gat bevat zo veel materie, dat zijn eigen zwaartekracht voldoende groot is om de getijkrachten van het zwarte gat tegen te gaan. Modelberekeningen en de Chandra-waarnemingen laten zien dat deze laatste verklaring de meest waarschijnlijke is.
Meer informatie:
http://www.nasa.gov/centers/marshall/news/news/releases/2005/05-166.html
http://www.ras.org.uk/index.php?option=com_content&task=view&id=843&Itemid=2

4 oktober 2005
Submillimeter-onderzoek heeft uitgewezen dat een mysterieuze donkere gaswolk in het sterrenbeeld Zwaan die enige tijd geleden ontdekt werd' L1014' de geboorteplaats van een kleine ster is. Uit de waarnemingen blijkt dat de ster-in-wording op dit moment slechts 25 Jupitermassa’s zwaar is en mogelijk tot de bruine dwergen (in feite ‘mislukte’ sterren) moet worden gerekend. Het is echter ook denkbaar dat het object nog bezig is materie uit zijn omgeving te verzamelen en uiteindelijk een normale kleine ster zal worden.
Meer informatie: http://www.cfa.harvard.edu/press/pr0533.html

22 september 2005
Waarnemingen met de röntgensatelliet Chandra bevestigen het al langer bestaande vermoeden dat de schokgolven die door een supernova worden veroorzaakt een belangrijke bron van kosmische straling zijn. De aarde wordt voortdurend gebombardeerd met kosmische straling, die uit energierijke deeltjes zoals snel bewegende atoomkernen bestaat. Uit onderzoek van het restant van de supernova die in 1572 door Tycho Brahe werd waargenomen, is nu gebleken dat de energie van de schokgolf van de sterexplosie zeer waarschijnlijk voor een belangrijk deel is overgedragen aan atoomkernen. Deze laatste zijn daarbij tot bijna de lichtsnelheid versneld.
Meer informatie: http://chandra.harvard.edu/photo/2005/tycho/

22 september 2005
Onderzoek met de vier Europese Cluster-satellieten en de beide Chinees-Europese Double Star-satellieten, die eigenlijk bedoeld zijn om het magnetische veld van de aarde te bestuderen, heeft unieke informatie opgeleverd over een enorme ‘sterbeving’ die op 27 december vorig jaar plaatsvond op de verre neutronenster SGR 1806-20. Deze sterbeving leidde tot een minutenlange explosie die zo hevig was, dat de detectors van ‘normale’ satellieten voor sterrenkundig onderzoek tijdens de eerste 100 milliseconden van de uitbarsting verblind raakten. Cluster en Double Star hebben de gebeurtenissen echter helemaal kunnen volgen en hebben nu aanwijzingen opgeleverd dat sterbevingen als deze het gevolg zijn van het openbarsten van de korst van de neutronenster.
Meer informatie: http://www.esa.int/esaSC/SEMERY7X9DE_index_0.html

21 september 2005
Met de United Kingdom InfraRed Telescope (UKIRT) op Mauna Kea, Hawaï, is voor het eerst een opname gemaakt van een zware proto-dubbelster. De sterrentweeling bevindt zich in een stervormingsgebied op ca. 5000 lichtjaar afstand in het sterrenbeeld Zwaan. Het zichtbare licht van de pasgeboren sterren wordt geabsorbeerd door omringende stofwolken, maar een infraroodtelescoop kijkt daar dwars doorheen. Beide sterren zijn een paar keer zo zwaar als onze eigen zon. Het bijzondere aan de opname is dat een van de twee sterren omgeven lijkt te worden door een circumstellaire schijf. In zo'n schijf kunnen mogelijk planeten ontstaan. De schijf is veel groter en zwaarder dan de protoplanetaire schijf waaruit 4,5 miljard jaar geleden ons eigen zonnestelsel werd geboren.
Meer informatie:
http://www.cfa.harvard.edu/press/pr0530.html

8 september 2005
Sterrenkundigen hebben een stofschijf ontdekt rond de stokoude witte dwerg GD 362. Deze ontdekking is verrassend, omdat men ervan uitging dat straling en zwaartekracht het stof rond zulke sterren allang opgeruimd zou moeten hebben. Uniek is de waarneming echter niet: bij de witte dwerg G29-38 is al eerder zo’n stofschijf waargenomen. Het vermoeden bestaat dat het stof rond deze witte dwergen een laatste overblijfsel is van een planetenstelsel.
Meer informatie:
http://www.gemini.edu
http://mcdonaldobservatory.org/news/releases/2005/0908.html

6 september 2005
Met de Europese satelliet Integral en de Amerikaanse Rossi X-ray Timing Explorer is een snel roterende pulsar waargenomen die bezig is een begeleidende ster op te slokken. Deze waarneming bevestigt het reeds langer bestaande vermoeden dat de snelle draaiing van neutronensterren als deze te danken is aan de versnelling die optreedt als stellaire materie op het oppervlak van de neutronenster neerstort. Van de begeleidende ster, die in slechts 2,5 uur om de pulsar draait, is overigens niet veel meer over: zijn massa is 25 keer zo klein als die van de zon.
Meer informatie:
http://www.esa.int/esaCP/SEMWSAA5QCE_index_0.html
http://www.sron.nl

31 augustus 2005
De zwaarste sterren in ons Melkwegstelsel wegen ruwweg honderd zonsmassa’s. Maar hoe ontstaan zulke kolossen eigenlijk? Sommige sterrenkundigen dachten dat deze sterren aan hun massa kwamen door kleinere protosterren uit hun omgeving op te slokken. Maar nieuw onderzoek duidt erop dat superzware sterren op dezelfde manier ontstaan als gewone sterren: uit gaswolken die onder hun eigen gewicht inzakken. Rond een jonge, zware ster in het sterrenbeeld Cepheus is namelijk een uitgebreide schijf van restmaterie ontdekt. Zo’n schijf ontstaat doordat de samentrekkende gaswolk waaruit de ster wordt gevormd steeds sneller gaat ronddraaien. (Datzelfde proces heeft zich ruim 4,5 miljard jaar geleden ook bij het ontstaan van de zon afgespeeld.) Bij het samensmelten van lichte protosterren kan zo’n schijf niet ontstaan.
Meer informatie:
http://www.cfa.harvard.edu/press/pr0527.html
Nature, 1 september 2005

31 augustus 2005
De pulsar B1508+55 in het sterrenbeeld Zwaan blijkt een dermate grote snelheid te hebben, dat hij uiteindelijk ons Melkwegstelsel zal verlaten. Dat blijkt uit onderzoek met de Very Long Baseline Array (VLBA), een netwerk van radiotelescopen in de VS. De pulsar, die zijn snelheid verkregen heeft bij de supernova-explosie waarbij hij is ontstaan, is de snelste die tot nu toe bekend is. Hij beweegt met 1100 kilometer per seconde door de ruimte. Bestaande supernovamodellen waarbij pulsars worden ‘weggeschopt’ kunnen deze hoge snelheid niet verklaren.
Meer informatie: http://www.nrao.edu/pr/2005/fastpulsar/

16 augustus 2005
Sterrenkundigen hebben met behulp van de infraroodsatelliet Spitzer het binnenste gedeelte van ons Melkwegstelsel in kaart gebracht. Het onderzoek bevestigt het al bestaande vermoeden dat ons stelsel geen gewoon spiraalstelsel is, maar een balkspiraal: een spiraalstelsel met een langwerpige kern. Verrassend genoeg lijkt de balk een andere oriëntatie en grootte te hebben dan tot nog toe werd aangenomen. Hij zou ongeveer 27.000 lichtjaar lang zijn en onder een hoek van 45 graden staan. Door het rijkelijk aanwezige stof is het kerngebied op andere golflengten dan het infrarood moeilijk waarneembaar.
Meer informatie: http://www.news.wisc.edu/releases/11405.html

27 juli 2005
Uit een (röntgen)onderzoek van nabije, zonachtige sterren blijkt dat de zon waarschijnlijk driemaal zoveel neon bevat als tot nu toe werd aangenomen. Neon speelt een belangrijke rol bij de overdracht van de energie van de kern van een ster naar het steroppervlak. Het probleem is echter dat neon geen duidelijke spectraallijnen op zichtbare golflengten produceert. Hierdoor is lange tijd onduidelijk gebleven hoeveel neon de zon precies bevat, en dat leverde problemen op bij het begrijpen van de inwendige bouw van de zon. Alleen in het hete gas van de corona van de zon zijn neonlijnen waargenomen, maar de interpretatie van deze waarnemingen was lastig. Door het neongehalte van nabije zonachtige sterren te bepalen, heeft men nu ook een nieuwe waarde voor het neongehalte in de zon verkregen. Het is immers onwaarschijnlijk dat de zon in dit opzicht veel afwijkt van haar directe familieleden.
Meer informatie: http://chandra.harvard.edu/photo/2005/neon/

13 juli 2005
Een internationaal team van sterrenkundigen heeft met behulp van drie gamma/röntgensatellieten een ‘verborgen’ neutronenster weten op te sporen. De ster, IGR J16283-4838, werd op 7 april voor het eerst waargenomen met de Europese satelliet Integral. Omdat niet onmiddellijk duidelijk was om welk type object het ging, werd de hulp ingeschakeld van twee Amerikaanse satellieten: de Rossi X-Ray Timing Explorer en de Swift. Daarbij bleek dat het een dubbelster betrof waarin materie-uitwisseling plaatsvindt tussen een normale ster en een neutronenster (de overgebleven kern van een ster die als supernova is ontploft). Daarbij vult het stelsel zich met dermate veel gas, dat de neutronenster aan het zicht onttrokken wordt. Dat IGR J16283-4838 toch is opgespoord, is te danken aan het feit dat zich een grote uitbarsting aan zijn oppervlak heeft voorgedaan.
Meer informatie:
http://lheawww.gsfc.nasa.gov/users/beckmann/shy_star.html
http://arxiv.org/abs/astro-ph/0506170

12 juli 2005
Een grote explosie aan het oppervlak van de neutronenster SGR 1806-20, die eind vorig jaar werd waargenomen, zal mogelijk meer inzicht bieden in het inwendige van objecten als deze. Door zo’n ontploffing gaat een neutronenster als het ware galmen als een klok en de bevingen die dat geeft, resulteren in fluctuaties van de röntgenstraling die de snel rondtollende ster uitzendt. Deze fluctuaties zijn vergelijkbaar met de uitslag die een seismometer registreert bij een aardbeving. Uit waarnemingen met de Rossi X-Ray Timing Explorer, een satelliet die met name voor het waarnemen van röntgenfluctuaties bedoeld is, blijkt dat de trillingen van de neutronenster drie minuten na de explosie begonnen en tien minuten aanhielden. Het wachten is nu op theoretische modelberekeningen die het waargenomen gedrag kunnen verklaren. De onderzoekers hopen vast te kunnen stellen of een neutronenster een min of meer massieve bol van neutronen is of dat ze een kern van exotische deeltjes (quarks) hebben.
Meer informatie: http://ucsdnews.ucsd.edu/newsrel/science/mcgamma.asp

8 juli 2005
Een internationaal team van sterrenkundigen heeft een nieuwe gammabron in ons Melkwegstelsel ontdekt. De ontdekking is gedaan met het H.E.S.S.-instrument in Namibië, dat speciaal voor het waarnemen van gammastraling is gebouwd. Het object, LS5039, is waarschijnlijk een supernovarestant: het betreft een neutronenster of zwart gat dat voortdurend materie van naburige ster opslokt. Een dergelijk dubbelstersysteem wordt ook wel een ‘microquasar’ genoemd, omdat het' net als de veel zwaardere echte quasars die in de kernen van extragalactische stelsels worden aangetroffen' overtollige materie wegblaast in de vorm van twee smalle bundels (jets). Er is nog maar een handjevol van deze objecten bekend.
Meer informatie: http://www.mpg.de [Duitstalig]

30 juni 2005
Amerikaanse onderzoekers hebben, hoog in de aardatmosfeer, stofdeeltjes opgevangen die naar alle waarschijnlijkheid afkomstig zijn van een supernova-explosie die lang geleden heeft plaatsgevonden. De deeltjes bevatten onder meer het mineraal olivijn, maar dan in een andere samenstelling dan het olivijn dat in ons zonnestelsel is gevormd. Hoe oud de deeltjes zijn, kon niet precies worden vastgesteld, maar het mineraal lijkt vrij ‘maagdelijk’, wat erop zou duiden dat het niet veel langer dan enkele miljoenen jaren in de interstellaire ruimte heeft verbleven. De deeltjes zijn na de supernova-explosie waarschijnlijk terechtgekomen in de oerwolk waaruit ons zonnestelsel is ontstaan, en aanvankelijk zijn terechtgekomen in een planetoïde of komeet.
Meer informatie: http://uanews.org

29 juni 2005
Een onderzoeker van de Universiteit van Chicago heeft een nieuwe, onafhankelijke methode bedacht om de leeftijd van het Melkwegstelsel te bepalen. Daarbij wordt gekeken naar het verval van twee langdurig radioactieve elementen: uranium-238 en thorium-232. Deze beide elementen werden al gebruikt om de leeftijden van oude sterren te bepalen, maar daarbij had men met veel onzekerheden te kampen. Nicolas Dauphas heeft deze onzekerheden nu deels weg weten te werken door de meetgegevens van een oude ster te combineren met de uranium/thorium-verhouding van meteorieten. De uitkomst van het onderzoek is vrij verrassend: 14,5 miljard jaar plus of min 2 miljard jaar. Recente bepalingen van de leeftijd van het heelal komen uit op 13,7 miljard jaar, maar eerdere schattingen van de leeftijd van het Melkwegstelsel' gebaseerd op de leeftijden van de oudste sterren' wezen in de richting van 12,2 miljard jaar. Het lijkt er dus op dat het Melkwegstelsel ouder is dan dat.
Meer informatie:
http://www-news.uchicago.edu/releases/05/050629.milkyway.shtml
Nature, 30 juni 2005

23 juni 2005
Waterstof is het meest voorkomende element in het heelal, en het Melkwegstelsel wemelt dan ook van de wolken waterstofgas. Maar waarom komt zo veel van dat gas in moleculaire vorm voor, dat wil zeggen: als twee waterstofatomen die aan elkaar gebonden zijn? Al een hele tijd bestond het vermoeden dat die moleculen zich aan de oppervlakken van interstellaire stofdeeltjes vormen, maar bij laboratoriumexperimenten werd nooit voldoende moleculaire waterstof gevormd om de hoeveelheden in het heelal te kunnen verklaren. Amerikaanse onderzoekers denken nu te weten hoe het zit: de interstellaire stofdeeltjes hebben geen glad oppervlak, maar zijn zeer bobbelig. Computersimulaties laten zien dat zich op zo’n ongelijkmatig oppervlak wél voldoende waterstofmoleculen vormen.
Meer informatie: http://researchnews.osu.edu/archive/molhydro.htm

15 juni 2005
Met de Submillimeter Array (SMA) op Hawaï is onderzoek gedaan aan de jets of straalstromen die door jonge sterren worden uitgestoten. Zulke jets worden bij veel sterren gezien, maar hun bron gaat doorgaans schuil in dichte wolken stof. Hierdoor valt het niet mee om vast te stellen hoe zij ontstaan. Op submillimeter-golflengten kan echter door het stof heen worden gekeken, en waarnemingen die met de SMA lijken het bestaande theoretische model te bevestigen. Volgens dat model spelen de jets een belangrijke rol bij het afvoeren van het impulsmoment van een ster-in-wording. Deze laatste is immers niets anders dan een krimpende gaswolk die door het behoud van impulsmoment alleen maar sneller zou gaan draaien, waardoor hij uiteindelijk in stukken uiteen vliegt. Blijkbaar zorgt een samenspel van fysische processen ervoor dat er voldoende materie en overtollig impulsmoment wordt afgevoerd.
Meer informatie: http://www.cfa.harvard.edu/press/pr0518.html

9 juni 2005
Met de Spitzer-infraroodsatelliet is een recente ‘lichtecho’ waargenomen bij de supernovarest Cassiopeia A. Dat duidt erop dat de ster, die 325 jaar geleden ontplofte, nog steeds activiteit vertoont: de waargenomen infraroodstraling, afkomstig van stofwolken in de omgeving, zou het gevolg zijn van een uitbarsting die vijftig jaar geleden heeft plaatsgevonden. Dat kan betekenen dat de ster, die inmiddels in een neutronenster is veranderd, tot de zogeheten magnetars behoort. Magnetars zijn neutronensterren met extreem sterke magnetische velden die hevige uitbarstingen vertonen.
Meer informatie:
http://www.spitzer.caltech.edu/Media/releases/ssc2005-14/release.shtml
http://www.mpg.de [Duits]

2 juni 2005
De extreem metaalarme sterren die recent ontdekt zijn, behoren niet tot de eerste sterrengeneratie van het heelal. Dat zeggen Japanse astronomen op basis van computerberekeningen. Na de ontdekking van twee sterren die vrijwel geen koolstof en zwaardere elementen bevatten, was de hoop ontstaan dat eindelijk twee vertegenwoordigers van ‘Populatie III’ (de eerste sterren die na de oerknal zijn ontstaan) waren opgespoord. Maar het computermodel van Nobuyuki Iwamoto en collega’s duidt erop dat de afwijkende scheikundige samenstelling van de beide sterren erop duidt dat zij zijn ontstaan uit oermaterie die al verrijkt was met de uitstoot van supernovae van de eerste generatie.
Meer informatie: Science Express, 2 juni 2005

31 mei 2005
Een internationaal team van sterrenkundigen heeft het gravitatielenseffect gebruikt om de vorm van een verre ster te bepalen. Het gravitatielenseffect is een gevolg van de zwaartekracht: elk object dat massa heeft buigt het licht van verder weg gelegen objecten af, wat in een soort lenswerking resulteert. Als het voorgrondobject een eenvoudige ster is, beperkt de lenswerking zich tot het versterken van het licht van het verder weg gelegen object' soms wel met een factor 1000. Omdat alle sterren ten opzichte van elkaar bewegen, is dit zogeheten microlenseffect altijd van voorbijgaande aard. Bij een microlensverschijnsel dat in juli 2002 is waargenomen (MOA-33) bestond de ‘lens’ uit een dubbelster. De specifieke omstandigheden van dit verschijnsel waren zodanig dat de vorm van de achtergrondster kon worden vastgesteld. Als sterrenkundige vind je dan graag een ster die duidelijk afgeplat is, wat op een snelle rotatie zou wijzen. Maar dat was in dit geval dus niet zo: de achtergrondster bleek bijna volmaakt rond te zijn.
Meer informatie: http://www.edpsciences.org

31 mei 2005
Op 24 april 2004 vertoonde de onopvallende ster GJ 3685A een plotselinge uitbarsting, waarbij de ster zeker 10.000 keer zo helder werd. De verbazingwekkend hevige uitbarsting' een extreme ‘zonnevlam’' werd waargenomen met de Galaxy Evolution Explorer. Hoewel deze Amerikaanse satelliet voornamelijk voor het onderzoek van melkwegstelsels wordt gebruikt, heeft hij het afgelopen jaar ook vele verschijnselen bij sterren waargenomen. Uit de hevigheid van de uitbarsting van GJ 3685A' de helderste die ooit in het ultraviolet is waargenomen' leiden de onderzoekers af dat het ontstaan van zonnevlammen waarschijnlijk ingewikkelder in elkaar steekt dan men tot nu toe dacht. Zonnevlammen ontstaan aan het oppervlak van een ster; bij sterren zoals onze zon hebben ze een redelijk mild verloop, maar op rode dwergen zoals GJ 3685A kunnen ze enorme proporties aannemen.
Meer informatie: http://www.galex.caltech.edu

30 mei 2005
Onderzoekers van de Universiteit van Colorado met behulp van de ‘Spitzer-ruimtetelescoop’ infraroodopnamen gemaakt van de Carinanevel, een actief stervormingsgebied in het zuidelijke deel van de melkweg. Daarbij is de nieuwe generatie van sterren in kaart gebracht die momenteel in de nevel ontstaat. Net als in de bekende Adelaarnevel zijn in de Carinanevel tal van indrukwekkende ‘zuilen’ van gas en stof te zien, die door de intense straling van de nabije reusachtige ster Eta Carinae langzaam worden ‘afgesleten’. Ondertussen zijn in de zuilen zelf nieuwe sterren bezig om zo veel mogelijk materie te verzamelen. De beide processen zorgen ervoor dat de zuilen langzaam oplossen en er uiteindelijk jonge sterren tevoorschijn komen. Met Spitzer, die dwars door het stof heen kijkt, zijn in een klein gedeelte van de Carinanevel alles bij elkaar meer dan 17.000 van deze jonge sterren waargenomen, maar aangenomen wordt dat dit slechts het topje van de ijsberg is.
Meer informatie:
http://www.colorado.edu/news/releases/2005/232.html
http://www.spitzer.caltech.edu/Media/releases/ssc2005-12/release.shtml

30 mei 2005
Met de Chandra-röntgensatelliet is het bijzondere dubbelstersysteem RX J0806.3+1527 waargenomen: twee witte dwergen die langzaam naar elkaar toe spiralen en uiteindelijk met elkaar zullen versmelten. Doordat de toch al niet grote afstand tussen beide sterren (80.000 km!) afneemt, gaan ze steeds sneller om elkaar draaien. Uit de metingen blijk dat de omlooptijd 1,2 milliseconde per jaar afneemt, precies zoals de algemene relativiteitstheorie voor zulke systemen voorspelt.
Meer informatie: http://chandra.harvard.edu/press/05_releases/press_053005.html

30 mei 2005
Twee Amerikaanse sterrenkundigen hebben met behulp van de röntgensatelliet Chandra onderzoek verricht aan de planetaire nevel NGC 40. Daarbij is een schil van superheet gas aan de binnenrand van de nevel ontdekt. Volgens de onderzoekers duidt dat erop dat de stervende ster in het centrum, die de bron van de nevel is, nog steeds met grote snelheid materie uitstoot. Aangenomen wordt dat alleen jonge planetaire nevels zo’n hete gasbel bevatten.
Meer informatie: http://www.rit.edu/~930www/webnews/viewstory.php3?id=1571

16/17 mei 2005
De afgelopen dagen kwamen Canadese sterrenkundigen bijeen in Montréal. Daarbij zijn uiteraard vele onderwerpen besproken, waaronder de eerste resultaten van het onderzoek met MOST, de eerste Canadese ruimtetelescoop. MOST, een afkorting die voor Microvariability & Oscillations of Stars staat, kijkt met name naar het gedrag van individuele sterren en hun eventuele planeten. Enkele bevindingen:
• de helderheidsfluctuaties van de zonachtige ster Eta Boötis, die het gevolg zijn van trillingen in de ster zelf, zijn niet geheel in overeenstemming met de theoretische voorspellingen;
• de planeet die om de ster HD209458 draait weerkaatst minder (ster)licht dan onze planeet Jupiter: 30 à 40 procent in plaats van 50;
• de kleine oude ster PG 0101+039 vertoont kleine helderheidsvariaties die in strijd zijn met de bestaande stermodellen;
• de planeet die rond de ster Tau Boötis draait, bevindt zich dermate dichtbij, dat zijn getijdenwerking ervoor heeft gezorgd dat de ster' of althans diens buitenlagen' altijd met dezelfde kant naar de planeet toe zijn gericht;
• de zware ster WR123, een ster van een type dat chaotische helderheidsveranderingen vertoont, blijkt verrassend genoeg toch een zekere regelmaat te vertonen; de waargenomen periode van tien uur kan echter niet gemakkelijk worden verklaard.
De MOST-resultaten zullen worden gebruikt om de computermodellen van sterren te verbeteren.
Meer informatie:
http://www.astro.umontreal.ca/~casca/press_sci.html
http://www.astro.ubc.ca/MOST/

28 april 2005
De Amerikaanse röntgensatelliet Chandra heeft opnamen gemaakt van de bekende langperiodieke veranderlijke ster Mira. Mira is een nauwe dubbelster waarin een sterk opgezwollen, pulserende reuzenster materie overdraagt aan een kleine begeleider: een witte dwerg. Op de Chandra-beelden zijn beide sterren afzonderlijk te zien, evenals de ‘materiebrug’ die de twee met elkaar verbindt. Mira is een bron van röntgenstraling en aangenomen werd dat deze straling afkomstig was van de (hete materie rond de) witte dwerg. Maar tot verrassing van de onderzoekers blijkt ook de reus uitbarstingen van röntgenstraling te vertonen. Aangenomen wordt dat deze uitbarstingen worden veroorzaakt door magnetische verstoringen in de hoge atmosfeer van de ster.
Meer informatie: http://chandra.harvard.edu/photo/2005/mira/

27 april 2005
Eind vorig jaar vertoonde de neutronenster SGR 1806-20 een grote uitbarsting waarbij in een fractie van een seconde evenveel energie vrijkwam als dat de zon in honderdduizenden jaren uitzendt. In het meest recente nummer van het wetenschappelijke tijdschrift Nature doen onderzoekers verslag van hun waarnemingen van het verschijnsel. SGR 1806-20 is een ‘magnetar’, een compacte neutronenster met een zeer sterk magnetisch veld. Volgens de onderzoekers duiden de waarnemingen erop dat de uitbarsting het gevolg was van een ‘sterbeving’, die veroorzaakt werd door een herschikking van het magnetische veld aan het steroppervlak. Uit radiowaarnemingen blijkt dat de neutronenster na de uitbarsting was omgeven door een wolk van heet gas die met een kwart van de lichtsnelheid uitdijde.
Meer informatie: Nature, 28 april 2005

25 april 2005
Europese sterrenkundigen zijn er, met behulp van de röntgensatelliet XMM-Newton, voor het eerst in geslaagd de roterende ‘hot spots’ aan het oppervlak van enkele nabije neutronensterren waar te nemen. Zo’n hot spot is de plek waar geladen deeltjes door het magnetische veld van de neutronenster naar het oppervlak worden geleid. Waar de deeltjes op het oppervlak stuiten, treedt een aanzienlijke temperatuurstijging op. Uit de XMM-waarnemingen blijkt verrassend genoeg dat de afmetingen van deze ‘verhitte’ gebieden nog uiteenlopen: bij de ene neutronenster zijn ze amper 60 meter groot, bij de andere een kilometer. Een verklaring voor deze grote variatie is er nog niet.
Meer informatie: http://www.esa.int/esaCP/SEMLY9NQS7E_index_0.html

20 april 2005
Onderzoekers van de Universiteit van Manitoba hebben een verklaring gevonden voor het feit dat bij sommige supernova-explosies wel een schil van uitgestoten materie wordt waargenomen en bij andere niet. Het is eigenlijk vrij eenvoudig: elke supernova stoot zo’n schil uit, maar in sommige gevallen is deze schil te ijl om zichtbaar te zijn. Dat is bijvoorbeeld gebleken bij supernovarest G21.5-0.9, die aanvankelijk ook ‘schilloos’ leek. Na lang onderzoek met de röntgensatelliet Chandra blijkt de geëxplodeerde ster echter wel degelijk in een zwakke schil gehuld te zijn. Waarom sommige supernovae wel een schil produceren en andere niet, is nog niet geheel duidelijk. Mogelijk heeft dit te maken met de dichtheid van het interstellaire gas in de omgeving of met de hoeveelheid uitgestoten materie zelf.
Meer informatie:
http://myuminfo.umanitoba.ca
http://chandra.harvard.edu/photo/2005/g21/

20 april 2005
Gedetailleerde nieuwe opname van het stervormingsgebied in de Omeganevel (M17) hebben inzicht gegeven in de structuur van het stof en gas rond een zeer jonge ster. De ‘baby-ster’, M17-SO1, is omringd door een uitwaaierende gordel van gas en stof met ijle lobben van materiaal erboven en eronder. Hierdoor steekt de ster (in het nabij-infrarood) tegen de heldere achtergrond af als een donker, vlindervormig silhouet. De ‘vlinder’ is ongeveer 150 keer zo groot als ons huidige zonnestelsel, maar in grote lijnen vinden hier dezelfde processen plaats als bij de vorming van ons stelsel, 4,5 miljard jaar geleden.
Meer informatie:
http://www.naoj.org/Pressrelease/2005/04/20/index.html
Nature, 21 april 2005

13 april 2005
Een internationaal team van sterrenkundigen heeft een ster in ons Melkwegstelsel ontdekt die veel minder ‘metalen’ (d.w.z. elementen zwaarder dan helium) bevat dan zijn soortgenoten. De ster, HE1327-2326, bevat bijvoorbeeld 250.000 keer zo weinig ijzer als de zon, al is het koolstof- en stikstofgehalte weer betrekkelijk groot. De oorzaak van deze ijzerarmoede is nog onduidelijk. Sterren danken hun metaalgehalte aan voorgaande generaties van sterren die als supernova zijn ontploft. Theoretisch is het mogelijk dat er supernovae zijn waarbij weinig ijzer vrijkomt, maar het is ook denkbaar dat HE1327-2326 een kleine ster van de eerste generatie is die in de loop van zijn bestaan zware elementen heeft opgenomen uit de interstellaire materie.
Meer informatie:
http://subarutelescope.org/Pressrelease/2005/04/13/index.html
Nature, 14 april 2005

11 april 2005
Radiosterrenkundigen hebben de plek onderzocht waar de hevige sterrenwinden van twee zware sterren tegen elkaar botsen. Deze botsingszone schuift op, doordat de beide sterren' de ene ongeveer 20 keer zo zwaar als de zon, de andere ongeveer 40 keer' op kleine afstand om elkaar draaien. Uit de waarnemingen blijkt dat de theoretische modellen die voor zulke botsingsgebieden, waar supersnelle geladen deeltjes van beide sterren op elkaar stuiten, zijn opgesteld niet kloppen. Terug naar de rekentafel dus.
Meer informatie: http://www.nrao.edu/pr/2005/wr140/

7 april 2005
Onderzoek met de VLA-radiotelescoop in de VS heeft nieuwe inzichten opgeleverd over het ‘object van Sakurai’. Deze bijzondere ster, een uitdovende witte dwerg, staat al sinds 1996 in de belangstelling, omdat hij zich nogal eigenaardig gedraagt: hij vertoont af en toe een flinke uitbarsting. Aangenomen wordt dat deze uitbarstingen worden veroorzaakt doordat bellen waterstof uit de buitenlagen van de ster door convectieprocessen naar beneden worden meegevoerd en daar hevige (kern)explosies veroorzaken. Maar de bestaande computermodellen waarmee men de aanloop naar zo’n explosie probeerde te verklaren, stemden niet goed overeen met de waarnemingen: ze gaven veel te trage veranderingen te zien. De VLA-waarnemingen hebben aangetoond dat een herziene theorie veel beter klopt. Deze theorie voorspelt dat de ster snel opwarmt en vervolgens in de loop van twee eeuwen weer langzaam afkoelt.
Meer informatie: http://www.nrao.edu/pr/2005/sakurai/

24 maart 2005
Een internationaal onderzoeksteam heeft met behulp van de ‘gammatelescoop’ H.E.S.S. het centrale deel van ons Melkwegstelsel in kaart gebracht. Daarbij zijn onder meer twee ‘onzichtbare’ deeltjesversnellers ontdekt' geheimzinnige objecten die wel energierijke deeltjes uitzenden, maar op optische en röntgengolflengten niet waarneembaar zijn. Daarnaast zijn nog zes nieuwe ‘normale’ bronnen van gammastraling in het melkwegcentrum ontdekt: dat zijn waarschijnlijk supernovaresten. De gammastraling van deze objecten is eigenlijk een secundair verschijnsel: het betreft straling die ontstaat door de interactie van snel bewegende elektronen en ionen met het interstellaire gas.
Meer informatie:
http://www.pparc.ac.uk/Nw/8sources.asp
http://www.mpg.de [Duits]
Science, 25 maart 2005

22 maart 2005
Europese sterrenkundigen hebben een bijzondere open sterrenhoop in ons Melkwegstelsel onder de loep genomen: Westerlund 1. Dit object is al sinds 1961 bekend, maar gaat schuil achter dichte stofwolken die het onderzoek bemoeilijken. Uit het recente onderzoek blijkt dat we te maken hebben met een zogeheten super-sterrenhoop die honderden jonge, zware sterren bevat en daarnaast misschien nog wel enkele honderden duizenden (!) kleinere exemplaren. En dat allemaal binnen een gebied met een middellijn van slechts zes lichtjaar. Aangenomen wordt dat omvangrijke sterverzamelingen als deze de voorlopers van bolvormige sterrenhopen zijn. Westerlund 1 is voor zover bekend het enige stervormingsgebied van deze omvang in het Melkwegstelsel. Naar verwachting zullen hier de komende 40 miljoen jaar meer dan 1500 supernova-explosies plaatsvinden.
Meer informatie: http://www.eso.org/outreach/press-rel/pr-2005/pr-08-05.html

15 maart 2005
Spectrale waarnemingen van sterren in de bolvormige sterrenhoop Omega Centauri hebben een verrassende ontdekking opgeleverd. Het was al enige tijd bekend dat deze sterrenhoop twee soorten sterren bevat: normale (oude) sterren en sterren die blauwer (heter) zijn. Uit onderzoek met de FLAMES-spectrograaf van de Very Large Telescope is nu gebleken dat de blauwe sterren meer ‘metalen’ (elementen zwaarder dan helium) bevatten dan de andere sterren. Dat is vreemd omdat sterren met een hoger metaalgehalte doorgaans juist roder zijn. De onderzoekers denken nu dat de sterren toch blauw zijn, omdat ze ook een veel hoger heliumgehalte hebben.
De verklaring voor de afwijkende samenstelling wordt gezocht in de geschiedenis van Omega Centauri. De onderzoekers denken dat er meeste sterren in de sterrenhoop tot een populatie behoren waarvan de zwaarste exemplaren al als supernova zijn geëxplodeerd. Daarbij zou het interstellaire gas met helium zijn verrijkt, waarna de blauwe populatie ontstond. Vraag is echter waarom dit scenario zich wel in Omega Centauri heeft voltrokken en niet in de andere bolvormige sterrenhopen die om ons Melkwegstelsel cirkelen.
Meer informatie: http://www.eso.org/outreach/press-rel/pr-2005/pr-07-05.html

9 maart 2005
In overeenstemming met een eerder resultaat van onderzoekers van de Universiteit van Michigan hebben NASA-wetenschappers vastgesteld dat pasgeboren sterren niet zwaarder kunnen zijn dan ongeveer 150 zonsmassa’s. Dat blijkt uit een inventarisatie van de zwaarste sterrenhoop in ons Melkwegstelsel. Uit theoretische overwegingen gaan sterrenkundigen ervan uit dat de zwaarste sterrenhopen ook de zwaarste sterren produceren. Het ontbreken van sterren zwaarder dan 130 zonsmassa’s in de onderzochte sterrenhoop vormt een sterke aanwijzing dat sterren niet veel zwaarder kunnen worden, maar zeker is dat niet. Een sluitende verklaring voor deze maximale massa van sterren bestaat namelijk nog niet.
Meer informatie:
http://hubblesite.org/newscenter/newsdesk/archive/releases/2005/05/text/
http://www.umich.edu/news/index.html?Releases/2005/Feb05/r020305b

3 maart 2005
Een internationaal team van sterrenkundigen heeft met de VLT de middellijn en massa van de kleinst bekende ster gemeten. Het sterretje, een rodee dwerg, draait om de zonachtige ster OGLE-TR-122 en schuift ongeveer eens per week voor deze langs, wat tot een afname in de helderheid leidt. Uit het onderzoek blijkt nu dat de begeleider 96 keer zo zwaar is als de planeet Jupiter, maar slechts 16 procent groter. Daarmee is voor het eerst rechtstreeks aangetoond dat de kleinste sterren niet veel groter zijn dan de grootste planeten.
Meer informatie: http://www.eso.org/outreach/press-rel/pr-2005/pr-05-05.html

3 maart 2005
Amerikaanse sterrenkundigen hebben een krachtige nieuwe radiobron met bijzondere eigenschappen ontdekt. Het betreft een object in de buurt van een supernovarest in het centrum van ons Melkwegstelsel dat in 2002 in de loop van zeven uur vijf grote radio-uitbarstingen produceerde. De uitbarstingen traden op met tussenpozen van 77 minuten en duurden elk tien minuten. Sinds 2002 geeft de radiobron echter geen kik meer. Aangezien het object klaarblijkelijk geen röntgenstraling uitzendt, is het onwaarschijnlijk dat het om een dubbelstersysteem met een neutronenster of zwart gat gaat. Het zou om een ‘magnetar’ kunnen gaan: een neutronenster met een extreem krachtig magnetisch veld.
Meer informatie:
http://www.nrl.navy.mil/pressRelease.php?Y=2005&R=14-05r
Nature, 3 maart 2005