19 september 2024
Waarnemingen met de LOFAR-radiotelescoop lieten vorig jaar zien dat de eerste generatie Starlink-satellieten onbedoeld radiogolven uitzenden die astronomische waarnemingen kunnen hinderen. Uit nieuw onderzoek met LOFAR, de grootste radiotelescoop ter wereld die op lage frequenties waarneemt, blijkt dat de nieuwste Starlink-satellieten (‘V2-mini’) nog veel hinderlijker zijn. Ze produceren tot meer dan dertig keer zoveel radiostraling als hun voorgangers, en vormen zo een bedreiging voor radioastronomische waarnemingen vanaf de aarde. De afgelopen jaren is het aantal satellieten in lage aardbanen explosief gestegen, voornamelijk door de snelle commercialisering van de ruimte. Sinds 2019 hebben bedrijven als SpaceX en OneWeb honderden tot duizenden satellieten gelanceerd, met name voor communicatiedoeleinden. En hun aantallen zouden tegen het einde van dit decennium wel eens kunnen oplopen tot meer dan honderdduizend. De radiogolven die deze satellieten uitzenden leiden tot ernstige bezorgdheid bij astronomen. ‘Vergeleken met de zwakste bronnen die we met LOFAR waarnemen, is de ‘lekstraling’ van de Starlink-satellieten tien miljoen keer zo helder. Dit verschil is vergelijkbaar met dat tussen de zwakste sterren die je met het blote oog kunt waarnemen en de helderheid van de vollemaan. Aangezien SpaceX ongeveer veertig tweede-generatiesatellieten per week lanceert, vormen ze een steeds groter probleem,’ aldus Cees Bassa van ASTRON, het Nederlands Instituut voor Radioastronomie. Het nieuwe onderzoek benadrukt de noodzaak van strengere regelgeving omtrent de onbedoelde straling van satellieten, om de toekomst van de astronomie in het licht van de oprukkende satelliettechnologie veilig te stellen. ‘De mensheid nadert duidelijk een keerpunt waarop we actie moeten ondernemen om onze hemel te behouden als venster waardoor we het heelal vanaf de aarde verkennen. Satellietbedrijven zijn niet niet geïnteresseerd in het produceren van deze onbedoelde straling, dus het minimaliseren ervan zou ook een prioriteit moeten zijn in hun duurzame ruimtevaartbeleid,’ zegt Federico Di Vruno van de internationale SKA-radiosterrenwacht die momenteel verspreid over Australië en Zuid-Afrika wordt gebouwd. ’Starlink is niet de enige grote speler in lage aardbanen, maar ze hebben de kans om hier de norm te stellen.’ (EE)
→ Second-Generation Starlink Satellites Leak 30 Times More Radio Interference

2 augustus 2024 • Nieuwe mijlpaal voor Vera Rubin Observatory
Het Vera Rubin Observatory op de bergtop Cerro Pachón in Noord-Chili heeft een nieuwe mijlpaal bereikt. Technici hebben de 3,5 meter grote (en slechts 10 centimeter dikke) secundaire spiegel gmonteerd in de Simonyi Survey Telescope van het observatorium. Met die telescoop - voorzien van de grootste digitale camera die ooit is gebouwd - wordt vanaf 2025 de Legacy Survey of Space and Time (LSST) uitgevoerd, waarbij van 20 miljard sterrenstelsels de posities, vormen en afstanden worden vastgelegd. De LSST zal bovendien talloze veranderlijke en bewegende objecten aan de sterrenhemel opsporen. De secundaire spiegel (M2), gefabriceerd door Corning Advanced Optics in New York, is het eerste geplaatste onderdeel van het optische systeem van de telescoop. Komende zomer zal de 8,4 meter grote hoofdspiegel (M1) gemonteerd worden; first light voor het observatorium wordt in de eerste helft van 2025 verwacht. (GS)→ Origineel persbericht

22 mei 2024
De grootste digitale camera ooit gebouwd, met een resolutie van 3200 megapixels, is op 16 mei veilig aangekomen op het in aanbouw zijnde Vera C. Rubin Observatory op de bergtop Cerro Pachón in Noord-Chili. De camera vormt straks het hart van de 8,4-meter Simonyi Survey Telescope, die vanaf eind 2025 tien jaar lang de sterrenhemel in kaart gaat brengen, in het kader van de Legacy Survey of Space and Time (LSST). De gigantische camera, zo groot als een auto, heeft een kolossaal beeldveld dat zeven keer zo breed is als de Volle Maan. Elke paar dagen brengt de camera de gehele sterrenhemel boven Chili in beeld. De LSST-survey zal niet alleen talloze veranderingen aan de hemel op het spoor komen (zoals supernova-explosies en planetoïden), maar ook metingen doen aan de ruimtelijke verdeling en de vormen van vele miljoenen verre sterrenstelsels. Op die manier hopen astronomen meer te weten te komen over de ware aard van donkere materie en donkere energie - twee onbegrepen bestanddelen van het heelal. De LSST-camera is gebouwd op het SLAC National Accelerator Center in Californië. Aan boord van een speciale chartervlucht is het gigantische instrument naar Santiago getransporteerd; daarvandaan is hij per vrachtwagen naar Cerro Pachón vervoerd. First light voor het Vera C. Rubin Observatory wordt begin 2025 verwacht; de LSST-survey zou eind dat jaar van start kunnen gaan. (GS)
→ Origineel persbericht

6 mei 2024
Een internationaal team van onderzoekers, onder leiding van Leidse sterrenkundigen, heeft voor het eerst scherpe radiokaarten gemaakt van het heelal op lage frequenties. Dankzij een nieuwe kalibratietechniek omzeilden ze de verstoringen van de aardse ionosfeer. Met de nieuwe methode bestudeerden ze plasma’s van oude uitbarstingen van zwarte gaten. Mogelijk is de techniek ook geschikt om exoplaneten te vinden die om kleine sterren draaien (Nature Astronomy, 6 mei). De techniek zorgt er voor het eerst voor dat sterrenkundigen scherpe radiobeelden van het heelal kunnen maken op frequenties tussen 16 tot 30 MHz. Tot nu toe werd altijd gedacht dat dit onmogelijk was, omdat de ionosfeer op zo’n tachtig kilometer boven de aarde de waarnemingen op deze frequenties stoort. De onderzoekers gebruikten de LOFAR-telescoop in Drenthe. Dat is op dit moment een van de beste radiotelescopen ter wereld voor lage frequenties. Om hun techniek te testen, bestudeerden ze een aantal clusters van sterrenstelsels die tot nu toe alleen in detail op hogere frequenties bekeken konden worden. Dankzij de nieuwe beelden blijkt dat de radiostraling van deze clusters niet gelijkmatig over het hele cluster verdeeld is, maar dat er sprake is van een vlekkenpatroon. Op dit moment verwerken de onderzoekers meer gegevens zodat ze de hele noordelijke hemel in kaart kunnen brengen op de lage frequenties.
→ Volledig persbericht

10 januari 2024
Minister Robbert Dijkgraaf van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap heeft op ESO’s sterrenwacht La Silla officieel de BlackGEM-array van telescopen geopend. BlackGEM bestaat uit drie optische telescopen die lichtflitsen gaan zoeken van samensmeltende zwarte gaten en neutronensterren. BlackGEM is ontwikkeld en gebouwd door een Nederlands/Vlaams consortium onder leiding van NOVA en de Radboud Universiteit. Als zwaartekrachtdetectoren zoals Virgo, LIGO (en de mogelijke toekomstige Einstein Telescope) een zwaartekrachtgolf detecteren, wijzen ze een gebied aan de hemel aan waar het signaal vandaan komt ter grootte van ten minste twintig bij twintig volle manen. BlackGEM is ontworpen om meteen na zo’n detectie zeer efficiënt in dat gebied te zoeken naar de optische verschijnselen die ermee kunnen samengaan, zoals gammaflitsen. BlackGEM kan dan de precieze plek traceren waar de botsing heeft plaatsgevonden, waarna grotere telescopen op de bron kunnen worden gericht om vervolgmetingen te doen over het hele elektromagnetisch spectrum. Zwaartekrachtgolven kun je niet zien, het zijn rimpelingen in de ruimtetijd die ontstaan door botsingen van zwarte gaten en neutronensterren. Het uiterst zwakke signaal kan met moderne detectoren worden opgevangen.
→ Volledig persbericht

18 december 2023
De bouw van de Extremely Large Telescope (ELT) van de Europese Zuidelijke Sterrenwacht (ESO) heeft een belangrijke mijlpaal bereikt. De eerste achttien segmenten van de hoofdspiegel (M1) van de telescoop zijn bij ESO afgeleverd en naar Chili verscheept. Na aankomst in Chili worden de segmenten overgebracht naar de ELT Technical Facility op ESO’s Paranal-sterrenwacht in de Atacama-woestijn. Daar zullen ze worden gecoat ter voorbereiding op hun toekomstige installatie op de hoofdstructuur van de telescoop. Omdat de hoofdspiegel niet als één geheel kan worden vervaardigd, zal deze bestaan uit 798 afzonderlijke segmenten die in een groot zeshoekig patroon worden gerangschikt. Daarnaast worden nog eens 133 segmenten geproduceerd om het opnieuw coaten van de spiegelsegmenten te vergemakkelijken. Met een diameter van meer dan 39 meter zal hij de grootste telescoopspiegel ter wereld zijn. De laatste stap in het productieproces van de M1-segmenten – het polijsten – is uitgevoerd door de toonaangevende fabrikant van optische systemen Safran Reosc bij Poitiers in Midden-Frankrijk. Dat gebeurde in een gebouw dat speciaal voor dit doel volledig is gerenoveerd. Als onderdeel van het proces ontwikkelde Safran Reosc nieuwe geautomatiseerde workflows en meettechnieken, om aan de hoge normen die voor ESO’s ELT gelden te kunnen voldoen. De oneffenheden op het oppervlak van de spiegel mogen niet groter zijn dan 10 nanometer (minder dan een duizendste van de breedte van een mensenhaar). Om deze precisie te kunnen bereiken, gebruikte Safran Reosc een techniek die ionenbundel-figurering wordt genoemd. Bij deze techniek zwiept een bundel ionen over het oppervlak, om oneffenheden atoom voor atoom te verwijderen. (EE)
→ Volledig persbericht

14 augustus 2023
Een internationaal team van astronomen en technici van de Atacama Large Millimeter/submillimeter Array (ALMA) heeft de eerste metingen verricht met nieuwe ontvangers die op meerdere ALMA-antennes zijn geïnstalleerd. Hierdoor kan deze radiotelescoop nu betere waarnemingen doen binnen het complete frequentiebereik waarvoor hij is ontworpen: 67-116 gigahertz, wat overeenkomt met golflengten tussen 2,6 en 4,5 millimeter. Deze zogeheten ‘Band 2’ opent een nieuw venster op onze kosmische oorsprong en maakt metingen mogelijk die inzicht geven in de vorming van verre sterren en sterrenstelsels, en het ontstaan van planeten en de bouwstenen van het leven. ALMA bevindt zich op de Chajnantor-hoogvlakte in Chili en bestaat uit 66 schotelantennes, elk uitgerust met een arsenaal aan zeer gevoelige ontvangers. Elk ontvangertype doet waarnemingen binnen een bepaald golflengteband in het submillimeter- tot millimetergebied van het elektromagnetische spectrum. Alles bij elkaar bestrijken deze banden een ‘venster’ van 0,3 tot 8,6 millimeter. Band 2 opent een volledig nieuw venster van 67 tot 84 GHz, en breidt de beschikbare bandbreedte in het frequentiegebied van 84 tot 116 GHz, dat tevens door band 3 wordt gedekt, uit. De eerste Band 2-ontvanger werd eerder dit jaar met succes op een ALMA-antenne geïnstalleerd en getest. Nu zijn een tweede en derde geïnstalleerd op twee andere ALMA-antennes, waardoor echte interferometrie mogelijk is: het meten van het interferentiepatroon dat ontstaat door de correlatie van meerdere signalen van een helder astronomisch object. Met het bereiken van deze mijlpaal hebben astronomen nu voor het eerst de signalen van meerdere antennes in Band 2 kunnen combineren. Naarmate meer ALMA-antennes met Band 2-ontvangers worden uitgerust, zal de beeldscherpte en de gevoeligheid toenemen, waardoor steeds nauwkeurigere waarnemingen van ons heelal kunnen worden gedaan. ALMA Band 2 kan metingen doen van het koude interstellaire medium: het mengsel van stof en moleculair gas dat zich in de ruimte tussen de sterren bevindt en vorming van nieuwe sterren mogelijk maakt. Daarnaast zal ALMA ongekend gedetailleerd de eigenschappen van stof en moleculen in allerlei soorten objecten kunnen bestuderen, van planeet-vormende schijven tot verre sterrenstelsels. Dichter bij huis zullen de nieuwe ontvangers waarnemingen mogelijk maken van complexe organische moleculen in nabije sterrenstelsels, wat aanwijzingen geeft over hoe de voorwaarden voor het ontstaan van leven tot stand komen. Tegelijkertijd is Band 2 van belang om astronomen meer inzicht te geven in het planeetvormingsproces, door de ligging van de ‘sneeuwlijn’ van koolstofmonoxide te bepalen – het gebied binnen een planeet-vormende schijf dat ver genoeg van de centrale is ster is verwijderd om gas te laten condenseren. (EE)
→ Volledig persbericht

11 juli 2023
De Extremely Large Telescope (ELT) van de Europese Zuidelijke Sterrenwacht (ESO) is een revolutionaire aardse telescoop met een hoofdspiegel van 39 meter. Het wordt de grootste telescoop ter wereld voor zichtbaar en infrarood licht: 's werelds grootste oog op de hemel. De bouw van dit technisch complexe project verloopt in een vlot tempo. De ELT is nu de mijlpaal van 50% voltooiing gepasseerd. De telescoop bevindt zich bovenop Cerro Armazones in de Chileense Atacama-woestijn. Ingenieurs en bouwvakkers zijn bezig om de structuur van de telescoopkoepel in een snel tempo in elkaar te zetten. De stalen constructie, die elke dag verandert, krijgt snel de typische kenmerkend ronde vorm voor telescoopkoepels. De spiegels en andere onderdelen van de telescoop worden gebouwd door bedrijven in Europa, waar de werkzaamheden ook voorspoedig verlopen. ESO's ELT krijgt een baanbrekend optisch ontwerp met vijf spiegels, waaronder een reusachtige hoofdspiegel (M1) die bestaat uit 798 zeshoekige segmenten. Meer dan 70% van de onderdelen en steunen voor deze segmenten zijn nu gemaakt. Ondertussen zijn M2 en M3 gegoten en worden ze gepolijst. De vooruitgang aan M4, een adaptieve, flexibele spiegel die zijn vorm duizend keer per seconde aanpast om vervormingen veroorzaakt door luchtturbulentie te corrigeren, is indrukwekkend. Alle zes dunne bloemblad-achtige segmenten zijn klaar en kunnen worden ingebouwd in het geheel. Daarnaast zijn de zes laserbronnen, een ander belangrijk onderdeel van de adaptieve optiek van de ELT, geproduceerd en geleverd aan ESO voor tests. De andere systemen van de ELT, waaronder het besturingssysteem en de apparatuur om de telescoop te bouwen en in bedrijf te stellen, boeken ook vooruitgang. Daarnaast bevinden alle vier de eerste wetenschappelijke instrumenten zich in de laatste ontwerpfase. Bovendien is het grootste deel van de ondersteunende infrastructuur voor de ELT nu aanwezig op of bij Cerro Armazones. Zo is het technische gebouw dat onder andere gebruikt zal worden voor de opslag en het coaten van verschillende ELT-spiegels volledig ingericht. Daarnaast is de fotovoltaïsche installatie die de ELT-locatie van hernieuwbare energie voorziet, vorig jaar in gebruik genomen. De bouw van ESO's ELT ging negen jaar geleden van start met een openingsceremonie waarbij de top van Cerro Armazones werd afgevlakt om ruimte te maken voor de reuzentelescoop. De voltooiing van de resterende 50% van het project zal naar verwachting aanzienlijk sneller gaan dan de bouw van de eerste helft van de ELT. De eerste helft van het project omvatte het langdurige en nauwgezette proces van het definitief maken van het ontwerp van de overgrote meerderheid van de onderdelen die voor de ELT moesten worden gefabriceerd. Daarnaast moesten sommige onderdelen, zoals de spiegelsegmenten en de ondersteunende componenten en sensoren, eerst in detail worden getest voordat ze in serie konden worden geproduceerd. Bovendien werd de bouw beïnvloed door de COVID-19-pandemie, waardoor de bouwlocatie enkele maanden gesloten was en de productie van veel telescooponderdelen vertraging opliep. Nu de productieprocessen zijn hervat en gestroomlijnd, zal de voltooiing van de resterende helft van de ELT naar verwachting slechts vijf jaar in beslag nemen. Toch is het bouwen van zo'n grote en complexe telescoop als de ELT niet vrij van risico's totdat hij echt helemaal klaar is en werkt. ESO-directeur-generaal Xavier Barcons: "De ELT is de grootste van de nieuwe generatie optische en nabij-infraroodtelescopen op aarde en degene waarvan de bouw het verst gevorderd is. Het bereiken van 50% oplevering is geen geringe prestatie, gelet op de uitdagingen die eigen zijn aan grote, complexe projecten. Het was alleen mogelijk dankzij de inzet van iedereen bij ESO, de voortdurende steun van de ESO-lidstaten en de betrokkenheid van onze partners in de industrie en instrumentconsortia. Ik ben ontzettend trots dat de ELT deze mijlpaal heeft bereikt." De ELT van de ESO zal volgens de planning in 2028 beginnen met wetenschappelijke waarnemingen. Vragen die astronomen willen beantwoorden, zijn bijvoorbeeld: Zijn wij alleen in het heelal? Zijn de natuurwetten universeel? Hoe ontstonden de eerste sterren en sterrenstelsels? Het onderzoek zal de kennis over het heelal drastisch veranderen en ons anders laten nadenken over onze plaats in de kosmos.
→ Origineel persbericht

5 juli 2023
De LOFAR radiotelescoop heeft aangetoond dat satellieten onbedoeld radiogolven kunnen uitzenden die de waarnemingen van radiotelescopen verstoren. Satellieten cirkelen in steeds grotere aantallen rond de aarde. Hun radiostraling kan, als er niets aan wordt gedaan, unieke en wetenschappelijk waardevolle vensters in het heelal sluiten. Het is van cruciaal belang dat de astronomiesector en de industrie samenwerken om deze problemen op te lossen en dat de International Telecommunications Union regelgeving opstelt om deze emissie te controleren. Het onderzoek, dat is geaccepteerd voor publicatie in het wetenschappelijke tijdschrift Astronomy & Astrophysics, gebruikte de LOFAR radiotelescoop om satellieten van SpaceX's Starlink constellatie in april 2022 te observeren. Hoewel deze satellieten een vergunning hebben om te opereren binnen de radiofrequentieband van 10,7 tot 12,7 GHz, die voornamelijk bedoeld is voor internetverbindingen, bleken ze elektromagnetische signalen uit te zenden met aanzienlijk lagere frequenties, zoals gedetecteerd door LOFAR. SpaceX overtreedt op dit moment geen regels, omdat dit soort signalen voor satellieten niet onder enige internationale regelgeving vallen. Dit gebrek aan regelgeving kan de radioastronomie in gevaar brengen, aangezien er momenteel verschillende grote constellaties van satellieten in een lage baan om de aarde worden gebouwd of gepland staan om in de toekomst gelanceerd te worden. René Vermeulen, directeur van de Internationale LOFAR Telescoop (ILT), waarschuwt: "Het cumulatieve effect van onbedoelde emissies van duizenden satellieten in een lage baan om de aarde zou een grote impact kunnen hebben op de radioastronomie, niet alleen op LOFAR-waarnemingen maar ook op andere radiotelescopen. Het zou storende ruis veroorzaken op meerdere golflengten, waaronder de golflengten die gereserveerd zijn voor de verkenning van het heelal. Regulering van deze ruis is cruciaal voor de wetenschap."
→ Persbericht IAU CPS (Engelstalig)

25 mei 2023
De Very Large Telescope (VLT) van de Europese Zuidelijke Sterrenwacht (ESO) in het noorden van Chili, viert vandaag zijn 25ste verjaardag. De VLT is een van de meest geavanceerde optische telescopen ter wereld. In de afgelopen kwart eeuw heeft hij een grote impact gehad op ons begrip van het heelal, en diverse opmerkelijke ontdekkingen gedaan. De VLT is het vlaggenschip van de Europese optische astronomie op de grond. Hij bestaat uit vier vast opgestelde telescopen die van een 8,2 meter grote hoofdspiegel zijn voorzien, en vier verplaatsbare 1,8-meter hulptelescopen. Op 25 mei 1998 maakt de eerste vaste telescoop (‘Antu’) zijn eerste opname. Sindsdien hebben astronomen op basis van gegevens die met de VLT-telescopen zijn verzameld meer dan tienduizend wetenschappelijke artikelen geproduceerd – gemiddeld meer dan één peer-reviewed artikel per dag. Enkele van de belangrijkste onderzoeken die met behulp van de VLT zijn gedaan, zijn het bestuderen van het superzware zwarte gat in het centrum van ons Melkwegstelsel en de bevestiging van de versnelde uitdijing van het heelal, die beide in Nobelprijzen hebben geresulteerd. Ook is met de VLT de eerste directe opname van een planeet buiten ons zonnestelsel gemaakt. Ondanks zijn ‘hoge’ leeftijd speelt de VLT nog steeds een belangrijke rol in het internationale astronomische onderzoek. Om ervoor te zorgen dat hij nog een hele tijd meekan, worden alle vaste telescopen nu voorzien van een laser-volgster. ESO zal de verjaardag van de VLT deze week vieren op haar sociale mediakanalen. Zo staat de eerste aflevering van ESO’s nieuwe Chasing Starlight YouTube show in het teken van de meest opmerkelijke VLT-ontdekkingen. (EE)
→ Volledig persbericht

24 mei 2023
Na een onderbreking van drie jaar hebben wetenschappers in de VS het Laser Interferometric Gravitational-Wave Observatory – beter bekend als LIGO – weer aangezet. De afgelopen drie jaar heeft deze detector van zwaartekrachtgolven stilgelegen om uitgebreide upgrades te ondergaan. De verbeteringen zullen de gevoeligheid van LIGO aanzienlijk verhogen en moeten de faciliteit in staat stellen om verder weg gelegen objecten waar te nemen die kleinere rimpelingen in de ruimtetijd veroorzaken. In tegenstelling tot lichtgolven worden zwaartekrachtgolven vrijwel niet gehinderd door sterrenstelsels, sterren, gas en stof. Dit betekent dat astrofysici, door zwaartekrachtgolven te meten, rechtstreeks in het hart van enkele van de meest spectaculairste verschijnselen in het heelal kunnen kijken. Door meer gebeurtenissen te detecteren die zwaartekrachtgolven veroorzaken, krijgen astronomen meer mogelijkheden om ook het licht van diezelfde gebeurtenissen waar te nemen. Zwaartekrachtgolven ontstaan wanneer massarijke objecten zoals zwarte gaten of neutronensterren met elkaar versmelten, waardoor er plotselinge fluctuaties optreden in de kromming van de ruimtetijd, die zich in alle richtingen voortplanten, zoals de golven in een vijver waar een steentje in is gegooid. Daarbij veroorzaken de zwaartekrachtgolven minuscule veranderingen in de afstanden tussen de objecten die ze onderweg tegenkomen. De astronomische gebeurtenissen die zwaartekrachtgolven voortbrengen hebben betrekking op de allerzwaarste objecten in het heelal, maar de ruimte laat zich niet gemakkelijk rekken of strekken. Wanneer een sterke zwaartekrachtgolf door ons 20.000 lichtjaar grote Melkwegstelsel trekt, verandert de diameter ervan met amper een meter. LIGO bestaat uit twee afzonderlijke observatoria, die elk de vorm hebben van een reusachtige L, met twee lange armen van vier kilometer lang die haaks op elkaar staan. Begin mei begon LIGO met een korte test om er zeker van te zijn dat alles naar behoren werkt. En op 18 mei heeft hij alweer zwaartekrachtgolven gedetecteerd die waarschijnlijk afkomstig waren van een botsing tussen een neutronenster en een zwart gat. De officiële start van de volgende waarnemingscyclus is vandaag (24 mei). Later zal LIGO versterking krijgen van zijn Europese tegenhanger Virgo en een nieuwe Japans detector: de Kamioka Gravitational Wave Detector (KAGRA). (EE)
→ Gravitational wave detector LIGO is back online after 3 years of upgrades (The Conversation)

16 mei 2023
De BlackGEM-array, bestaande uit drie nieuwe telescopen op de ESO-sterrenwacht La Silla, is operationeel geworden. De telescopen zullen de zuidelijke hemel scannen om op jacht te gaan naar kosmische gebeurtenissen die zwaartekrachtgolven produceren, zoals fusies van neutronensterren en zwarte gaten. Sommige heftige gebeurtenissen in het heelal, zoals de botsing van zwarte gaten of neutronensterren, veroorzaken zwaartekrachtgolven – rimpelingen in de structuur van ruimte en tijd. Observatoria zoals het Laser Interferometer Gravitational-Wave Observatory (LIGO) en de Virgo Interferometer zijn ontworpen om deze rimpelingen op te sporen. Maar zij kunnen niet het licht zien van de explosies die het gevolg zijn van de botsingen tussen neutronensterren en zwarte gaten. BlackGEM is speciaal ontworpen en gebouwd om in zichtbaar licht snel grote delen van de hemel af te speuren naar de bronnen van zwaartekrachtgolven. Door zowel zwaartekrachtgolven als hun zichtbare tegenhangers te detecteren, kunnen astronomen de aard van de bronnen van zwaartekrachtgolven bevestigen en hun precieze locatie bepalen. Het gebruik van zichtbaar licht maakt ook gedetailleerde waarnemingen mogelijk van de processen die bij deze fusies plaatsvinden, zoals de vorming van zware elementen als goud en platina. Tot nu toe is echter pas één tegenhanger in zichtbaar licht van een bron van zwaartekrachtgolven gedetecteerd. Bovendien kunnen zelfs LIGO en Virgo de bronnen van zwaartekrachtgolven niet precies identificeren; in het beste geval kunnen zij de positie en oorsprong van een bron afbakenen tot een hemelgebied ter grootte van ongeveer 400 volle manen. BlackGEM kan zulke grote gebieden efficiënt scannen met een resolutie die hoog genoeg is om de bijbehorende optische bronnen nauwkeurig te lokaliseren. Zodra BlackGEM een bron van zwaartekrachtgolven heeft geïdentificeerd, kunnen grotere telescopen, zoals de Europese Very Large Telescope, gedetailleerde vervolgwaarnemingen doen. De drie telescopen van BlackGEM zijn gebouwd door een consortium van de Nederlandse Onderzoekschool voor Astronomie (NOVA), de KU Leuven in België en de Radboud Universiteit. De telescopen hebben elk een diameter van 65 centimeter en kunnen verschillende gebieden van de hemel tegelijkertijd onderzoeken. Het samenwerkingsverband wil de array uiteindelijk uitbreiden tot vijftien telescopen, waardoor de dekking nog beter wordt. BlackGEM is ondergebracht bij de ESO-sterrenwacht op La Silla in Chili, en is de eerste array in zijn soort op het zuidelijk halfrond. BlackGEM zal niet alleen naar de optische tegenhangers van zwaartekrachtgolven zoeken, maar ook de zuidelijke hemel verkennen. De array wert volledig autonoom, wat betekent dat hij kortdurende astronomische gebeurtenissen (zogeheten transients) kan waarnemen, die plotseling verschijnen en snel weer uitdoven. Hierdoor krijgen astronomen meer inzicht in kortstondige astronomische verschijnselen zoals supernova’s – de enorme explosies die het einde van het leven van een zware ster markeren. (EE)
→ Volledig persbericht

9 mei 2023
De Nederlandse Wetenschapsorganisatie NWO heeft een subsidie van 3,45 miljoen euro toegekend aan een Nederlands team om, samen met Britse en Namibische astronomen, een telescoop te bouwen in Namibië. De telescoop helpt mee om kleurenfilms van zwarte gaten te maken en wordt de allereerste millimetergolf-radiotelescoop in Afrika om dit doel te verwezenlijken. De telescoop zal deel gaan uitmaken van het wereldwijde Event Horizon Telescope-netwerk dat in 2019 en 2022 de eerste beelden van twee superzware zwarte gaten presenteerde. Dankzij de NWO-subsidie kan de bouw van de Africa Millimetre Telescope (AMT) in Namibië nu van start gaan. De AMT, die zich op het zuidelijk halfrond bevindt, zal een uitstekend zicht hebben op het zwarte gat in het centrum van ons Melkwegstelsel en een cruciale schakel vormen tussen telescopen in Europa, Zuid- en Latijns-Amerika en op de Zuidpool. De subsidie is toegekend aan een nationaal consortium van de vier NOVA-sterrenkunde-instituten in Nederland, in samenwerking met het NWO-instituut ASTRON, het Nederlands instituut voor radioastronomie, en het Joint Institute for VLBI ERIC (JIVE). De Universiteit van Oxford en de Universiteit van Namibië (UNAM) zijn internationale partners in het voorstel. Het Radboud Radio Lab is verantwoordelijk voor de ontwikkeling van de telescoop en de instrumenten, in samenwerking met de Rijksuniversiteit Groningen en ASTRON. De bouw en exploitatie van de telescoop wordt mede ondersteund door een garantie van 12 miljoen euro van de Radboud Universiteit. In 2022 kende de Europese Onderzoeksraad (ERC) al 14 miljoen euro toe aan het team voor wetenschappelijke onderzoek met de AMT. 
→ Volledig persbericht

20 februari 2023
Een consortium onder leiding van de Nederlandse Onderzoekschool voor Astronomie (NOVA) heeft van onderzoeksfinancier NWO voor de komende tien jaar een bedrag van bijna 18 miljoen euro toegekend gekregen voor de ontwikkeling en bouw van instrumenten op de toekomstige Europese Extremely Large Telescope (ELT) in het noorden van Chili. NOVA is de alliantie van de sterrenkundige instituten van de universiteiten van Amsterdam, Groningen Leiden en Nijmegen. De Extremely Large Telescope van de Europese Zuidelijke Sterrenwacht (ESO) is in aanbouw op Cerro Armazones in de Atacama-woestijn in het noorden van Chili. De telescoop wordt met een spiegel-middellijn van 39 meter de grootste optische-infraroodtelescoop ter wereld, en zal naar verwachting in 2028 zijn eerste waarnemingen doen. De ELT gaat aarde-achtige planeten rond andere sterren opsporen en onderzoeken, en zal fundamentele bijdragen leveren aan de kosmologie, het onderzoek aan sterren in de Melkweg en daarbuiten, zwarte gaten, en de evolutie van verre sterrenstelsels, tot aan de allereerste sterrenstelsels in het zeer jonge heelal van slechts 380.000 jaar na de oerknal. Het NL-ELT-programma betreft de Nederlandse bijdragen aan drie instrumenten in verschillende stadia van ontwikkeling: METIS, MOSAIC en EPICS. METIS is een midinfrarood-instrument waarvan NOVA de internationale projectleider is. Het definitieve ontwerp is onlangs goedgekeurd en het zal een van de eerste operationele instrumenten van de ELT worden. Een deel van de subsidie zal worden gebruikt voor de bouw van het instrument. METIS wordt het ‘Zwitserse zakmes’ voor mid-infrarood-astronomie. Het wordt onder andere ontwikkeld om aarde-achtige planeten op te sporen. METIS bestaat uit twee onderdelen: een camera en een spectrograaf. MOSAIC is een multi-objectspectrograaf, en zal de enorme lichtsterkte en scherpte van de ELT gebruiken om honderden sterren en sterrenstelsels tegelijkertijd waar te nemen, en daar gedetailleerde spectra van te maken, in zowel zichtbaar als nabij-infrarood licht. NOVA zal hiervoor in samenwerking met een instituut in Duitsland de twee visuele spectrografen leveren.NOVA gaat ook technologie ontwikkelen voor EPICS, een instrument dat pas halverwege de jaren 2030 gebouwd zal worden. EPICS zal aarde-achtige planeten bij andere sterren in detail kunnen bestuderen. Om deze uitdagende ambitie waar te kunnen maken, wordt er een technologie-ontwikkelingsprogramma opgestart. De ontwikkeling en bouw van de instrumenten vindt voor een groot gedeelte plaats bij de NOVA Optische-Infrarood-instrumentatiegroep in Dwingeloo. Een team van 25 specialisten werkt aan de instrumenten. 
→ Volledig persbericht

21 december 2022
Achtenveertig dagen na de opschorting van het observatieprogramma als gevolg van een cyberaanval, neemt de Atacama Large Millimeter/submillimeter Array (ALMA) de hemel weer waar. Het computerpersoneel is erin geslaagd om de getroffen servers en diensten van het computersysteem te herstellen. De in het uiterste noorden van Chili gestationeerde radiotelescoop was op 29 oktober het mikpunt van een grootschalige cyberaanval. In reactie daarop werden onmiddellijk tegenmaatregelen getroffen om verlies van wetenschappelijke data te voorkomen. Bij de aanval waren diverse cruciale servers en computers betrokken. Dat er weer waarnemingen worden gedaan, betekent overigens niet dat de digitale infrastructuur van ALMA weer volledig in bedrijf is. In de komende weken zal de nadruk liggen op het herstellen van testinfrastructuur en systemen zoals de ALMA-website en andere diensten. (EE)
→ ALMA Has Successfully Restarted Observations

14 december 2022
De Europese Onderzoeksraad (ERC) heeft een zogeheten Synergy Grant van 14 miljoen euro toegekend aan een team van Nederlandse, Britse, Finse en Namibische astronomen om kleurenfilms van zwarte gaten te maken. Zij zullen in Namibië de allereerste Afrikaanse millimetergolf-radiotelescoop bouwen om hun doel te verwezenlijken. De telescoop zal deel uitmaken van het wereldwijde Event Horizon Telescope-netwerk dat het eerste beeld van een zwart gat maakte. In de loop van zes jaar zullen de astronomen Heino Falcke (Radboud Universiteit), Sera Markoff (Universiteit van Amsterdam) en Rob Fender (Universiteit van Oxford, VK) vanuit verschillende perspectieven onderzoek doen aan zwarte gaten. Zwarte gaten zijn iconen van de fundamentele aard van de zwaartekracht die het heelal vormgeeft. Het zijn ook de meest efficiënte krachtcentrales van het heelal, die invallend gas omzetten in energie en uitstromen die, samen met de zwaartekracht, sterrenstelsels en uiteindelijk sterren en planeten helpen vormen. De uitdaging bij het begrijpen van de astrofysica van zwarte gaten en hun invloed op de kosmos is dat zij meer dan acht orden van grootte in massa, grootte en tijdschaal omvatten, en licht uitzenden over vijftien orden van grootte in frequentie. De nieuwe benadering lost dit op door tegelijkertijd de dynamica van grote en kleine zwarte gaten over het gehele elektromagnetische spectrum te bestuderen. De Synergy Grant draait om de bouw van de Africa Millimetre Telescope (AMT) in Namibië. De eerste millimetertelescoop in Afrika zal op of nabij de Gamsberg in het Khomas-hoogland worden gebouwd. De AMT zal een uitstekend zicht hebben op het zwarte gat in het centrum van onze Melkweg en een cruciale schakel vormen tussen telescopen in Europa, Zuid- en Latijns-Amerika en op de Zuidpool. De bouw en exploitatie van de telescopen wordt mede ondersteund door een garantie van 12 miljoen euro van de Radboud Universiteit over een periode van 10 jaar. 
→ Volledig persbericht

7 december 2022
Na dertig jaar plannen en onderhandelen is deze week de bouw begonnen van de Square Kilometre Array (SKA), ’s werelds grootste observatorium voor radioastronomie. Het reusachtige instrument – dat wordt gebouwd op locaties in Australië en Afrika – zal radiostraling uit het heelal opvangen en moet licht werpen op grote openstaande astronomische vraagstukken, zoals de aard van de donkere materie en de vorming van sterrenstelsels (Nature, 4 december). In 2012 werd besloten dat wat aanvankelijk als één reuzentelescoop was bedacht, uit twee instrumenten zou gaan bestaan – één in Zuid-Afrika en één in Australië. De grote afstanden tussen de antennes en hun grote aantallen maken dat de telescopen – respectievelijk SKA-Mid en SKA-Low geheten – met ongekende gevoeligheid radiostraling zullen opvangen. SKA-Low zal frequenties detecteren tussen 50 en 350 megahertz en SKA-Mid zal frequenties oppikken tussen 350 megahertz en 15,4 gigahertz. Beide zijn interferometers, waarbij vele schotelvormige antennes samen als één telescoop fungeren. SKA zal in fasen worden gebouwd en de eerste fase van 1,3 miljard euro zal naar verwachting in 2028 voltooid zijn. Nog eens 700 miljoen euro is gereserveerd voor de exploitatiekosten van de telescopen in de komende tien jaar. Het uiteindelijke doel is om duizenden schotels in Zuid-Afrika en Afrikaanse partnerlanden op te stellen, en een miljoen antennes in Australië. Het totale ontvangende oppervlak komt daarmee op één vierkante kilometer. De SKA-Low-radiotelescoop in Australië zal gaan bestaan uit ongeveer 131.000 twee meter hoge antennes, die aan stakerige kerstbomen doen denken. Ze worden verspreid over meer dan vijfhonderd stations van 256 antennes. Ook de voorbereidingen voor de bouw van de eerste reusachtige SKA-Mid-schotels zijn begonnen. De 197 antennes worden verspreid over de halfwoestijn Karoo in Zuid-Afrika. In 2024 zullen er vier klaar zijn en rond 2028 komen er nog veel meer bij. Ter plekke staat al de 64 schotels tellende Zuid-Afrikaanse MeerKAT-radiotelescoop opgesteld, die in 2021 in SKA-Mid zal opgaan. Eind dit jaar zal het in het Verenigd Koninkrijk gevestigde SKA-Observatorium (SKAO), de intergouvernementele organisatie die verantwoordelijk is voor de telescopen, voor 500 miljoen aan bouwopdrachten hebben uitgezet. Ongeveer zeventig procent daarvan gaat naar de industrie in de lidstaten. SKAO telt momenteel acht volwaardige leden: Australië, China, Italië, Nederland, Portugal, Zuid-Afrika, Zwitserland en het Verenigd Koninkrijk. Ook Frankrijk is van plan om toe te treden. (EE)
→ Construction of world’s largest radio observatory is finally under way (Nature)

24 november 2022
De Very Large Telescope (VLT) op Cerro Paranal in het noorden van Chili heeft een scherpere blik gekregen – in het infrarood dan. De Europese telescoop heeft versterking gekregen van de enhanced Resolution Imager and Spectrograph (ERIS), een combinatie van een camera en spectrograaf. ERIS werd in december 2021 in Chili afgeleverd, en afgelopen februari zijn de eerste testwaarnemingen gedaan. De eerste ‘officiële’ ERIS-opname toont het 45 miljoen lichtjaar verre sterrenstelsel NGC 1097 in het sterrenbeeld Fornax (Oven). In vergelijking met eerdere opnamen, die nog met de vorige camera NACO zijn gemaakt, is de beeldkwaliteit er enorm op vooruitgegaan. De ring van gas en stof die op de foto te zien is, bevindt zich in het centrum van NGC 1097. De heldere vlekjes in de ring zijn stellaire kraamkamers. In het hart van het stelsel houdt zich een superzwaar zwart gat schuil, dat zich voedt met materie uit zijn omgeving. Ter indicatie: het afgebeelde gebied beslaat een stukje hemel dat dertig keer zo klein is als de volle maan. ERIS is uitgerust met adaptieve optiek. Sensoren doen voortdurend metingen van de atmosferische turbulentie door een echt hemelobject of een kunstmatige laser-volgster te volgen. De verkregen informatie wordt tot wel duizend keer per seconde doorgestuurd naar de flexibele secundaire spiegel van de VLT, die de beeldonscherpte corrigeert. ERIS is ontworpen en gebouwd onder leiding van het Max-Planck Institut für extraterrestrische Physik (Duitsland), met bijdragen van onder meer de Nederlandse Onderzoekschool voor Astronomie (NOVA). Met het nieuwe instrument kunnen de meest uiteenlopende hemelobjecten worden onderzicht, van exoplaneten en protoplanetaire schijven rond jonge sterren tot verre sterrenstelsels. (EE)
→ Sharper infrared eyes for the VLT: ERIS sees first light

18 november 2022
Het Radboud Radio Lab van de Radboud Universiteit en technologiebedrijf ATG Europe gaan intensiever samenwerken om een radiotelescoop te bouwen aan de achterkant van de maan. Deze samenwerking valt binnen het grotere programma van de European Space Agency (ESA) voor meerdere missies naar onder andere de maan. Als onderdeel van ESA’s grote missieprogramma Terrae Novae coördineert Radboud-astronoom Marc Klein Wolt een ‘topical team’. Dit team, dat onder meer bestaat uit vijftig internationale wetenschappers, zet zich in om een radiotelescoop te bouwen aan de achterkant van de maan. Deze telescoop moet het mogelijk maken voor astronomen om radiostraling te meten afkomstig uit het heelal vlak na de oerknal. Hiermee hopen ze meer te weten te komen over hoe het heelal zich heeft ontwikkeld vanaf dat moment. ‘ATG Europe was al onderdeel van ons team, maar nu gaan we intensiever samenwerken en krijgt het bedrijf een grotere rol’, vertelt Marc Klein Wolt. ‘We gaan samen werken aan nieuwe technologieën, zoals opblaasbare structuren, flexibele zonnecellen en lichtgewicht elektronica die bestand moet zijn tegen de extreme condities op de maan.’Naar verwachting reist de ESA-lander met de antennes rond 2033 af naar de achterkant van de maan. Maar al iets eerder, ongeveer in 2028, is er ook een missie gepland naar de zuidpool van de maan. Daarnaast is Klein Wolt in gesprek met collega’s van NASA om te onderzoeken of de Nederlandse antennes ook meegestuurd kunnen worden met Amerikaanse maanmissies. 
→ Oorspronkelijk persbericht

16 november 2022
Uit de analyse van de allereerste foto van de Webb-ruimtetelescoop blijkt dat het in Nederland ontwikkelde MIRI-instrument nog beter werkt dan gedacht. Groningse onderzoekers tonen aan dat de infraroodtelescoop details laat zien van sterrenstelsels uit de tijd dat het heelal slechts ongeveer 1 miljard jaar oud was. Deze periode is belangrijk voor astronomen omdat toen de eerste sterrenstelsels werden gevormd. De analyse verschijnt binnenkort in The Astrophysical Journal. De afgelopen twintig jaar moesten onderzoekers het doen met infraroodbeelden van Spitzer. Deze ruimtetelescoop kon op lange golflengten slechts terugkijken tot ongeveer 2 à 3 miljard jaar na de oerknal. ‘Je zou misschien denken het miljard jaar eraf van Webb niet zo veel uitmaakt’, zegt onderzoeksleider Edoardo Iani (Rijksuniversiteit Groningen). ‘Maar dan kom je precies in de tijd dat de eerste sterrenstelsels werden gevormd. Dus we zijn heel blij met onze resultaten.’ Dankzij de infraroodbeelden van de Webb-ruimtetelescoop zagen de astronomen onder andere sterrenstelsels die nog niet eerder waren ontdekt. Ook konden ze preciezer berekenen hoeveel sterren aanwezig waren in heel jonge, verre sterrenstelsels. Mede-auteur van de analyse Karina Caputi (Rijksuniversiteit Groningen), verwacht dat er binnenkort meer en diepere Webb-beelden beschikbaar komen. ‘Misschien kunnen we dan wel een stukje doordringen in de ‘dark ages’. Toen we het MIRI-instrument ontwierpen, hadden we stiekem gehoopt dat het zou lukken, maar het lijkt nu ook echt te gaan gebeuren.’ MIRI is ontwikkeld door de ruimteagentschappen NASA (VS) en ESA (Europa), samen met een aantal Europese partners. De MIRI-spectrometer kwam tot stand dankzij inspanningen van de Nederlandse Onderzoekschool voor Astronomie (NOVA) en onderzoeksinstituten in het Verenigd Koninkrijk en Duitsland. Het ontwerp en de bouw werden uitgevoerd door de NOVA Optische-Infraroodgroep bij ASTRON in Dwingeloo in samenwerking met enkele andere Nederlandse instituten en universiteiten. 
→ Oorspronkelijk persbericht

3 november 2022
Een team van astronomen en ingenieurs heeft een concept gepubliceerd voor een radiotelescoop op de achterkant van de maan die een oppervlak van honderd vierkante kilometer beslaat. De radiotelescoop kan met behulp van een onbemande maanlander en vier tweewielige karretjes worden uitgerold (arXiv). Astronomen pleiten al tientallen jaren voor de bouw van radiotelescopen aan de achterkant van de maan. Deze ‘radiostille’ zone is altijd van de aarde af gericht en zou de perfecte plek zijn voor allerlei waarnemingen die vanaf onze planeet of zelfs met om de aarde cirkelende ruimtetelescopen niet mogelijk zijn. Maar tot nu toe vormden de enorme kosten van zo’n lunaire radiotelescoop een onneembare horde. De nu voorgestelde Far-side Array for Radio Science Investigations of the Dark ages and Exoplanets (FARSIDE) is een haalbaarder alternatief. Hij zou bestaan uit een combinatie van een onbemande maanlander en vier karretjes die wel iets weg hebben van een hoverboard. Deze karretjes zouden 128 dipoolantennes over het maanoppervlak uitrollen, bij voorkeur in een spiraalpatroon. De antennes zitten verpakt in twaalf kilometer lange linten, die tevens glasvezel- en stroomkabels bevatten voor de verbinding met de maanlander, die bijvoorbeeld door ruimtevaartbedrijf Blue Origin geleverd kan worden. Het ontwerp van de maankarretjes is gebaseerd op de Axel-rovers die al meer dan twintig jaar door het Jet Propulsion Laboratory worden ontwikkeld. De nieuwste versies van deze karretjes zijn bijzonder goed in staat om instrumenten neer te zetten op ruige terreinen zoals die op de maan. Volgens de bedenkers zou de gedroomde radiotelescoop binnen zes jaar gerealiseerd kunnen worden. (EE)
→ Just Four Robots Could Deploy a Huge Radio Telescope on the Far Side of the Moon (Universe Today)

3 november 2022
De ALMA-radiosterrenwacht in de Chileense Andes, die door de Europese Zuidelijke Sterrenwacht (ESO) wordt beheerd, is afgelopen weekend getroffen door een cyberaanval die de website heeft platgelegd. De email-verbinding met de radiosterrenwacht hapert en de astronomische waarnemingen zijn opgeschort. De aanval heeft de ALMA-antennes niet in gevaar gebracht, en er lijken geen wetenschappelijke gegevens verloren te zijn gegaan. Maar het kan nog wel even duren voordat alle systemen weer online zijn. (EE)
→ ALMA Services Affected by Cyberattack

17 oktober 2022
De National Science Foundation (NSF) heeft afgelopen vrijdag bekendgemaakt dat de Arecibo-radiosterrenwacht op het eiland Puerto Rico niet zal worden herbouwd. In plaats daarvan zal er een onderwijscentrum voor wetenschap en technologie komen. Dit instituut wordt naar verwachting in 2023 geopend. De Arecibo-radiosterrenwacht was de thuisbasis van de grootste enkelvoudige radiotelescoop ter wereld: een 305 meter grote schotelantenne die in een natuurlijk zinkgat was ondergebracht. In 2016 werd deze kolos ruimschoots in grootte overtroffen door de 500 meter grote FAST-radiotelescoop in China. In 2017 liep de Arecibo-schotel averij op tijdens orkaan Maria. En nog datzelfde jaar en in 2020 richtten ook aardbevingen schade aan. In augustus en november 2020 braken twee van de kabels waaraan de boven de schotel hangende radio-ontvanger was bevestigd. Toen al besloot de NSF om het instrument te slopen, maar zo ver kwam het niet eens: op 1 december 2020 braken de resterende kabels en werd de radiotelescoop compleet verwoest. Naar de precieze oorzaak van de instorting loopt nog een onderzoek. Naast de grote radioschotel omvatte de Arecibo-sterrenwacht ook een aantal kleinere instrumenten, zoals en 12-meter radiotelescoop en een LIDAR-faciliteit, die de aardatmosfeer kan bestuderen door laserbundels te laten weerkaatsen aan deeltjes op 30 tot 150 kilometer boven het aardoppervlak. (EE)
→ Arecibo Observatory in Puerto Rico will not be rebuilt (Space Daily)

4 oktober 2022
Acht jaar na de ingebruikname van de eerste NOEMA-schotelantenne is deze nieuwe grote Europese radiotelescoop op het Plateau de Bure in de Franse Alpen op 30 september officieel in bedrijf genomen. Het instrument bestaat uit twaalf 15 meter grote schotelantennes die via een 1,7 kilometer lang railsysteem heen en weer kunnen worden worden bewogen. Tijdens de waarnemingen werken de twaalf antennes van NOEMA als één enkele telescoop, door middel van een techniek die interferometrie wordt genoemd. Nadat alle schotelantennes op hetzelfde stuk ruimte zijn gericht, worden de ontvangen signalen met behulp van een supercomputer gecombineerd. De resolutie van het instrument komt dan overeen met die van een enorme radiotelescoop met een diameter die gelijk is aan de afstand tussen de buitenste schotelantennes. De array werkt als het ware als een ‘camera’ met een zoomlens. Hoe verder de antennes uit elkaar staan, des te beter kan worden ingezoomd. De maximale ruimtelijke resolutie van NOEMA is dermate hoog dat hij een mobiele telefoon op een afstand van meer dan vijfhonderd kilometer zou kunnen detecteren. NOEMA is een van de weinige radiotelescopen ter wereld die gelijktijdig een groot aantal spectrale ‘vingerafdrukken’ van moleculen en atomen kan detecteren en meten. Dat maakt hem heel geschikt voor het onderzoek van koude materie in de interstellaire ruimte. De nieuwe radiotelescoop heeft al een aantal belangrijke wetenschappelijke ontdekkingen en bevindingen opgeleverd. Zo heeft hij een sterrenstelsel opgespoord dat kort na de oerknal werd gevormd. Ook heeft NOEMA onlangs de temperatuur gemeten van de kosmische achtergrondstraling in het vroege heelal. (EE)
→ A Radio Telescope Opens Up New Horizons

30 september 2022
SOFIA - de enige vliegende sterrenwacht ter wereld - heeft haar laatste vlucht gemaakt. Hoewel het Stratospheric Observatory for Infrared Astronomy werd ontworpen voor een levensduur van twintig jaar, heeft NASA het al na acht jaar buiten gebruik gesteld, vanwege de hoge kosten en de geringe wetenschappelijke opbrengst. SOFIA is een omgebouwde Boeing 747 met een opening in de romp voor een 2,7 meter telescoop. Het is een gezamenlijk project van NASA en het Deutsches Zentrum für Luft- und Raumfahrt (DLR). De vliegende sterrenwacht kan een hoogte van 13.700 meter bereiken – ongeveer een derde hoger dan normale passagiersvliegtuigen. Op die hoogte bevat de atmosfeer nog maar heel weinig waterdamp, wat gunstig is voor waarnemingen op infrarode golflengten. Vanuit deze verheven positie kan SOFIA nuttige waarnemingen doen. Zo heeft zij het eerste soort moleculen ontdekt dat in het vroege heelal werd gevormd, de magnetische velden in verre sterrenstelsels gemeten en water ontdekt op de door de zon beschenen delen van de maan. Daar staat echter een stevig prijskaartje tegenover: de exploitatie van SOFIA kost NASA meer dan 80 miljoen dollar per jaar – bijna evenveel als de operationele uitgaven voor de Hubble-ruimtetelescoop. Maar de wetenschappelijke oogst bleef beperkt. Vandaar dat eind april van dit jaar werd besloten om de vliegende sterrenwacht eind september definitief aan de grond te zetten. Tot groot verdriet van met name die astronomen die hun onderzoeksprogramma nu niet kunnen afronden. (EE)
→ Sofia Airborne Observatory Has Taken Its Final Flight (Sky&Telescope)

7 september 2022
Op de 3000 meter hoge bergtop Haleakala op het Hawaiiaanse eiland Maui is de Daniel K. Inouye Solar Telescope (DKIST) officieel in gebruik genomen. Het instrument, beheerd door het Amerikaanse National Solar Observatory en gefinancierd door de National Science Foundation, is met zijn 4 meter grote hoofdspiegel de grootste zonnetelescoop ooit gebouwd. DKIST doet waarnemingen in zichtbaar licht en in het nabij infrarood, en kan details op het zonsoppervlak van 20 kilometer groot onderscheiden. De eerste wetenschappelijke waarnemingen met de nieuwe zonnetelescoop werden al in februari 2022 verricht; daarna volgde een maandenlang testprogramma. Er zijn inmiddels al gezamenlijke waarnemingsprogramma's uitgevoerd met de Amerikaanse Parker Solar Probe en de Europese Solar Orbiter - twee ruimtesondes voor zonneonderzoek. De verwachting is dat DKIST zeker vijftig jaar lang grensverleggend zonneonderzoek vanaf het aardoppervlak zal kunnen verrichten. (GS)
→ Origineel persbericht

18 juni 2022
Het beroemde Kitt Peak-observatorium ten zuidwesten van Tucson (Arizona), de oudste nationale sterrenwacht van de Verenigde Staten, wordt bedreigd door een grote natuurbrand, de Contreras Fire. Die brak uit op zaterdag 11 juni als gevolg van blikseminslag in het kurkdroge gebied, dat momenteel geteisterd wordt door een hittegolf. Op 16 juni stond al ruim 4500 hectare in brand. Ondanks grote inzet van de brandweer bereikte de brand in de vroege ochtend van vrijdag 17 juni de zuidwestelijke kam van de sterrenwacht, waarop zich de 2,4-meter Hiltner-telescoop en de 1,3-meter McGraw-Hill-telescoop bevinden, alsmede een radioschotel die deel uitmaakt van de Very Long Baseline Array en de 12-meter-schotelantennte voor millimeterastronomie van de Universiteit van Arizona. Omdat het gebied als gevolg van de brand nauwelijks bereikbaar is, was vrijdag nog onbekend hoe groot de eventuele schade aan de telescopen is. [Update 19 juni: de brand is nog niet uitgewoed, maar het ergste gevaar lijkt te zijn geweken voor de telescoopkoepels op Kitt Peak. Wel zijn vier ondersteunende gebouwen, zoals slaapzalen, in vlammen opgegaan.] (GS)
→ Origineel persbericht

11 maart 2022
De afgelopen jaren heeft de Dragonfly Telephoto Array in New Mexico – ontworpen door de Nederlander Pieter van Dokkum van de Yale-universiteit en Roberto Abraham van de Universiteit van Toronto – baanbrekende ontdekkingen gedaan. De telescoop maakt opnamen met een cluster van ‘gewone’ (kostbare) telelenzen, die ongeveer zoals de ogen van een libel visuele gegevens verzamelt. Met het instrument zijn diverse bijna onwaarneembare sterrenstelsels opgespoord die weinig of geen donkere materie bevatten. En nu willen Van Dokkum en Abraham met Dragonfly ook extragalactische gaswolken gaan opsporen. Met behulp van een speciaal filter dat voor elke lens is gemonteerd, kan de Dragonfly-telescoop het grootste deel van het licht dat door sterren wordt uitgezonden tegenhouden, zodat alleen de zwakke gloed van lichtgevend, geïoniseerd gas overblijft. Om te onderzoeken hoe goed deze combinatie werkt, heeft het Dragonfly-team een proefversie gebouwd met drie lenzen in plaats van de 48 van de oorspronkelijke Dragonfly. En de resultaten overtreffen hun verwachtingen. In twee nieuwe studies in Astrophysical Journal Letters en de Astrophysical Journal beschrijft het team niet eerder waargenomen kenmerken van het gas rondom een groep sterrenstelsels op ongeveer 12 miljoen lichtjaar van de aarde: de Messier-81-groep. In een van de artikelen doet Yale-doctoraalstudent Imad Pasha verslag van de vorming van een nieuw klein sterrenstelsel in de getijdenarm van het sterrenstelsel M82. Het nieuwe dwergstelsel ontstaat uit gas dat aan M82 is onttrokken toen dit stelsel dicht langs zijn buurman M81 scheerde. Het tweede onderzoek beschrijft een reusachtige wolk van geïoniseerd gas van 180.000 lichtjaar lang en 30.000 lichtjaar breed. Hoewel deze oorsprong van de wolk nog een mysterie is, denken de onderzoekers dat ook deze door M81 aan M82 is onttrokken. Een andere mogelijkheid is dat de wolk door sterke ‘superwinden’ uit M82 – bekend als een zeer actieve ‘sterrenfabriek’ – is weggeblazen. De nieuwe gevoelige Dragonfly-telescoop met zijn grote beeldveld is de eerste die deze gaswolk heeft kunnen vastleggen. Nu de proefversie van de nieuwe Dragonfly-telescoop succesvol is gebleken, zijn de onderzoekers begonnen aan de bouw van het Dragonfly Spectral Line Mapper-instrument, dat met maar liefst 120 telelenzen wordt uitgerust. De nieuwe telescoop zal over een jaar gereed zijn. (EE)
→ The new, improved Dragonfly is a galactic gas detector

29 november 2021
Dankzij een garantstelling van de Radboud Universiteit, is er nu groen licht voor de start van de Africa Millimetre Telescope (AMT). Het project heeft als doel een radiotelescoop in Namibië te bouwen. Daarnaast garandeert de Radboud Universiteit een wetenschappelijke en technische bijdrage aan het EHT-consortium voor de komende tien jaar.  De AMT wordt de eerste radiotelescoop in Afrika die gevoelig is voor millimeterstraling, en maakt deel uit van een groot samenwerkingsproject tussen de Radboud Universiteit en de University of Namibia (UNAM). Hoofddoel van het project is om met een radiotelescoop in Namibië het telescopennetwerk van de Event Horizon Telescope uit te breiden. Met dit netwerk is in 2019 de allereerste foto van een zwart gat gemaakt.‘Door de toevoeging van de AMT aan het netwerk van EHT zijn er meer verbindingen tussen de telescopen mogelijk, zodat betere afbeeldingen en video’s van het zwarte gat in ons eigen sterrenstelsel gemaakt kunnen worden. Wij kunnen hierdoor onze theorieën van zwarte gaten nog beter testen, en begrijpen hoe ze enorme hoeveelheden energie kunnen opwekken’, zegt Heino Falcke, bedenker en wetenschappelijk leider van het project.De AMT werkt ook als standalone telescoop, de enige van zijn soort in heel Afrika. De telescoop kan variaties in helderheid van grote en kleine zwarte gaten gaan monitoren – ook in samenwerking met optische telescopen of telescopen voor de detectie van kosmische gammastraling zoals de H.E.S.S. in Namibië en de CTA in Chili.De telescoop, met een diameter van 15 meter, wordt gebouwd naar een beproefd ontwerp en wordt uitgerust met de nieuwste generatie instrumenten. Soortgelijke telescopen staan al bij de Europese Zuidelijke Sterrenwacht (ESO) in Chili en bij het Institut de Radioastronomie Millimétrique (IRAM) op de Plateau de Bure in de Franse Alpen. De AMT wordt op een duurzame manier aangedreven, door het gebruik van zonnestroom en wellicht waterstof. 
→ Volledig persbericht

5 november 2021
De Verenigde Staten hebben een ambitieuze routekaart gepresenteerd voor de Amerikaanse sterrenkunde voor de komende tien jaar. In het ASTRO2020-plan worden onder andere drie nieuwe ruimteobservatoria voorgesteld, naast investeringen in twee grote toekomstige optische reuzentelescopen op de grond, in Chili en mogelijk Hawaï, en in een voorstudie voor een nieuwe geavanceerde radiotelescoop op Amerikaanse bodem. Het advies is gebaseerd op bijna 900 ingediende White-Papers, die daarna door diverse panels zijn besproken waarna de beste ideeën door een Steering Committee zijn samengevoegd in het tienjarenplan. De Leidse hoogleraar Tim de Zeeuw had, als enige niet-Amerikaan, zitting in deze stuurgroep en was dan ook nauw betrokken bij de totstandkoming van het advies. Sterrenkunde is een mondiale wetenschap geworden en vergt mondiale samenwerking. In het ruimteonderzoek was dat al langer duidelijk, met succesvolle samenwerkingen van NASA, ESA en JAXA. De Hubble-ruimtetelescoop en de binnenkort te lanceren James Webb-ruimtetelescoop zijn hier goede voorbeelden van. De Zeeuw verwacht dat Nederland ook zal kunnen bijdragen aan de nieuwe NASA-ruimtemissies. ‘Het goede nieuws is’, zegt De Zeeuw, ‘dat we in de stuurgroep ook voor wat betreft de toekomstige grote telescopen op de grond het internationale landschap hebben bediscussieerd. Met de aanbevelingen om meer aan optische instrumentatie te gaan doen, en waarnemingen te gaan archiveren en serieus te investeren in de reuzentelescopen hopen de Amerikanen de achterstand in te lopen die zij hebben op ESO’s Very Large Telescope (VLT) en de 39-meter Extremely Large Telescope (ELT), die in het noorden van Chili in aanbouw is.’ ‘Op dit moment loopt ESO voorop met de ontwikkeling, bouw en financiering van de grote telescopen’, aldus De Zeeuw, onder wiens leiding als directeur-generaal van ESO het ontwerp van de ELT is voltooid, de financiering is verkregen en de bouw is gestart. ‘ESO kan deze voorsprong behouden en uitbouwen door het vlaggenschip van de Europese sterrenkunde, de VLT, te blijven upgraden en de bouw van de ELT op schema te houden zodat de waarnemingen in 2028 kunnen beginnen, ruim voor de Amerikaanse competitie.’ 
→ Volledig persbericht

26 oktober 2021
Tijdens de Nacht van het Wad en de Nacht van de Nacht op 30 oktober opent Commissaris van de Koning in Groningen René Paas de Dark Sky Park Lauwersmeertelescoop. De telescoop is tot stand gekomen door samenwerking tussen de Rijksuniversiteit Groningen en Staatsbosbeheer, met steun van het Gratamafonds. Studenten van de opleiding sterrenkunde kunnen de telescoop gebruiken om hun waarneemvaardigheden te vergroten. Dat de telescoop in het Nationaal Park Lauwersmeer staat is geen toeval: het natuurgebied is een van de laatste plekken in ons land waar het nog écht donker wordt. Op initiatief van de Provincie Groningen en Staatsbosbeheer kreeg het Lauwersmeergebied in 2016 van de International Dark Sky Association het predicaat Dark Sky Park. Hiermee is het gebied één van de veertig Dark Sky Parken in Europa die worden beschermd tegen lichtvervuiling en waar bezoekers 's nachts welkom zijn om de duisternis te beleven. Staatsbosbeheer en het sterrenkundige Kapteyn Instituut van de Rijksuniversiteit Groningen, zijn gevraagd om bezoekers te voorzien van informatie over de sterrenhemel die in het gebied zo uitzonderlijk goed te zien is. De Blaauw Sterrenwacht op de Zernike Campus werd te klein voor het groeiende aantal sterrenkundestudenten. Het zicht vanuit deze telescoop wordt bovendien belemmerd door de lichtvervuiling van de omgeving. Zodoende ontstond vanuit het Kapteyn Instituut het idee om een op afstand bestuurbare, robotische telescoop in Dark Sky Park Lauwersmeer te plaatsen. Staatsbosbeheer, beheerder van het gebied, werkte mee en met financiële hulp van het Gratamafonds is de telescoop inmiddels klaar voor gebruik. Daarnaast is de telescoop voorzien van een door de Provincie Groningen gefinancierd rolstoeltoegankelijk waarneemplatform, zodat ook bezoekers een plek hebben om de sterrenhemel te bekijken. In het Activiteitencentrum Lauwersnest wordt bijzondere aandacht besteedt aan het de duisternis in het gebied. 
→ Volledig persbericht

13 september 2021
De Allen Telescope Array, een verzameling van 42 radio-antennes op het Hat Creek Radio Observatory in Californië die gebruikt worden voor het speuren naar mogelijke boodschappen van buitenaardse intelligenties, wordt bedreigd door de Dixie-natuurbrand, de op één na grootste natuurbrand die ooit in de Amerikaanse staat heeft gewoed. Op 10 september had de vuurzee het observatorium tot op een afstand van ca. 20 kilometer bereikt. Zo'n 250 brandweermannen nemen deel aan het bestrijden van de natuurbrand, die zich nog steeds verder naar het noorden uitbreidt. De Allen Telescope Array, genoemd naar Microsoft-medeoprichter Paul Allen die een belangrijk deel van het project financierde, is in bedrijf sinds oktober 2007; het is het grootste observatorium ter wereld dat volledig is gewijd aan het zoeken naar radiosignalen van buitenaardse beschavingen (SETI: Search for Extra-Terrestrial Intelligence). Het is overigens niet voor het eerst dat de SETI-telescoop wordt bedreigd: dat gebeurde eerder in 2014, toen de Eiler-natuurbrand de antennes naderde tot een afstand van slechts 3 kilometer. (GS)
→ Antennas Searching for ET Threatened by Wildfire

7 september 2021
Het ALMA-observatorium in Noord-Chili is sinds eind augustus uitgerust met nieuwe radio-ontvangers. ALMA (Atacama Large Millimeter/submillimeter Array) is een verzameling van 66 grote radioschotels op 5000 meter boven zeeniveau, waarmee het heelal bestudeerd wordt op lange golflengten die onzichtbaar zijn voor het mensenlijk oog. Voor verschillende golflengtegebieden zijn verschillende typen radio-ontvangers ontwikkeld (sommige door Nederlandse laboratoria). Tot nu toe was ALMA gevoelig voor golflengten tussen 0,3 en 3,6 millimeter. De nieuwe 'Band 1'-ontvangers, ontwikkeld door het Taiwanese Academic Sinica Institute of Astronomy and Astrophysics (ASIAA) en het Amerikaanse National Radio Astronomy Observatory, vangen lange, laagfrequente microgolfstraling op met golflengten tussen 6 en 8,5 millimeter. 'First light' met de nieuwe ontvangers vond plaats op 14 augustus; een kleine twee weken later werd het eerste radiospectrum met de Band 1-ontvangers vastgelegd. Inmiddels zijn er in het nieuwe golflengtegebied geslaagde waarnemingen verricht aan de planeten Mars en Venus, aan de hyperreus VY Canis Majoris (een van de allergrootste sterren in het Melkwegstelsel), en aan de verre quasar 3C279. (GS)
→ New Receivers Achieve First Light, Set Record for Observational Capabilities at ALMA

1 september 2021
NASA's Deep Space Network is uitgebreid met een nieuwe radioschotel, terwijl een van de andere schotelantennes een ingrijpende upgrade heeft ondergaan. Het netwerk, dat de communicatie verzorgt met ruimtesondes in het zonnestelsel, is hierdoor beter voorbereid op de toekomst. Het Deep Space Network is in bedrijf sinds 1963. Het bestaat uit drie grote (70 meter diameter) en negen kleinere radioschotels op drie locaties: in Goldstone (Californië, VS), in Madrid (Spanje) en in Canberra (Australië). Door de verspreide ligging van de drie stations is er altijd enm continu radiocontact mogelijk tussen de aarde en een verre ruimtesonde. Het Deep Space Network verzorgt momenteel de radiocommunicatie met maar liefst 39 ruimtesondes, waaronder de Voyager 1 en 2, de Plutoverkenner New Horizons, en een compleet arsenaal aan Marsverkenners. De komende jaren zullen steeds meer ruimtesondes van het netwerk gebruik moeten gaan maken. Daarom is op het station in Madrid nu een nieuwe 34-meter schotel in gebruik genomen (DSS-56), terwijl de 70 meter grote antenne in Canberra (DSS-43) een technologische upgrade heeft ondergaan. In de toekomst moet nog een nieuwe antenne aan het netwerk worden toegevoegd, waarmee het totaal aantal radioschotels op 14 komt. (GS)
→ NASA’s Deep Space Network Looks to the Future

16 juli 2021
Het is NASA gelukt om de Hubble-ruimtetelescoop weer aan de praat te krijgen. Als gevolg van een computerprobleem lag Hubble’s wetenschappelijke meetprogramma sinds 13 juni stil. Na een zorgvuldige analyse van het probleem is NASA op 15 juli overgeschakeld op backup-hardware aan boord van de ruimtetelescoop. De betreffende onderdelen zorgen ervoor dat Hubble’s meetinstrumenten van stroom worden voorzien en de communicatie tussen Hubble’s boordcomputer, de NASA-computer en de meetinstrumenten goed verloopt. Het Hubble-team houdt nu de hardware in de gaten om erop toe te zien dat alles naar behoren werkt. Het team is ook begonnen om de diverse meetinstrumenten uit hun ‘slaapmodus’ te halen. Dit proces zal naar verwachting meer dan een dag in beslag nemen, omdat allerlei procedures moeten worden afgehandeld en erop moet worden toegezien dat de instrumenten een stabiele temperatuur hebben. Voordat de normale wetenschappelijke operaties kunnen worden hervat, moeten de instrumenten ook weer worden gekalibreerd. [Update 17 juli: het wetenschappelijke programma van de ruimtetelescoop is hervat.](EE)
→ Operations Underway to Restore Payload Computer on NASA’s Hubble Space Telescope

12 juli 2021
WEAVE, een ingenieuze spectrometer met duizenden verplaatsbare glasvezels, is bijna klaar voor gebruik door sterrenkundigen. Dat meldt een team van astronomen en technici onder leiding van Scott Trager (Rijksuniversiteit Groningen). De spectrometer, inclusief de twee robots die de glasvezels in wisselende opstellingen leggen, is succesvol geïnstalleerd op de Nederlands-Britse-Spaanse William Herschel Telescope op La Palma. WEAVE staat voor WHT Enhanced Area Velocity Explorer en is een deels in Nederland gemaakte spectrometer. Het instrument kan meer dan 900 sterren of sterrenstelsels tegelijk in de gaten houden. Het rafelt met hoge precisie sterlicht uiteen in duizenden afzonderlijke kleuren. De kern van WEAVE bestaat uit bijna 2.000 verplaatsbare glasvezels. De losse glasvezels worden zo geplaatst dat ze elkaar niet storen. Van een afstandje heeft het veel weg van een kantkloswerk of een weefgetouw, vandaar ook de naam WEAVE. Met WEAVE kunnen astronomen de vorming van sterren bestuderen en onderzoeken hoe sterrenstelsels en het heelal veranderen. WEAVE zal de komende vijf jaar tientallen miljoenen spectra van sterren en sterrenstelsels genereren. De gegevens van WEAVE kunnen bijvoorbeeld worden gekoppeld aan de dataverzamelingen van de LOFAR-telescoop en van de ruimtesatelliet Gaia. Zo krijgen astronomen meer inzicht in hoe onze Melkweg is gevormd, hoe de sterren daarin zijn geëvolueerd, hoe andere sterrenstelsels zijn samengesteld. De spectrometer bestaat uit verschillende onderdelen. De zogeheten primaire focuscorrigeerder (prime-focus corrector) zorgt ervoor dat elke glasvezel meer dan 80% van het sterlicht binnenkrijgt. De vezelplaatser (fibre positioner) bestaat uit twee robots die de meer dan 900 glasvezels binnen een uur in de gewenste opstelling leggen. Twee camera’s met elk 12.000 bij 6.000 pixels verzamelen de uiteindelijke spectra. Twee cryostaten met vloeibare stikstof koelen de digitale camera’s zodat geen beeldvervormingen ontstaan. De komende twee à drie maanden vinden de zogeheten science-verification-tests plaats. Daarna kunnen astronomen uit de hele wereld van de telescoop gebruikmaken. 
→ Volledig persbericht

29 juni 2021
Tijdens een historische vergadering vorige week kreeg het onlangs opgerichte SKA Observatorium (SKAO) van zijn lidstaten goedkeuring om te starten met de bouw van de SKA-telescopen in Australië en Zuid-Afrika. De twee telescopen, die momenteel SKA-Low en SKA-Mid worden genoemd – de namen beschrijven het radiofrequentiebereik dat zij elk bestrijken – worden de twee grootste en meest complexe netwerken van radiotelescopen die ooit zijn gebouwd. Het besluit om de bouw goed te keuren volgt op de oprichting van de SKAO als intergouvernementele organisatie eerder dit jaar en de publicatie van twee sleuteldocumenten, het Observatory’s Construction Proposal en het Observatory Establishment and Delivery Plan, vorig jaar. De documenten zijn het hoogtepunt van meer dan zeven jaar ontwerp- en constructiewerk door meer dan 500 deskundigen uit 20 landen om de technologieën te ontwikkelen en te testen die nodig zijn om de ultramoderne telescopen te bouwen en te exploiteren. De kosten voor de bouw van de twee telescopen en de bijbehorende exploitatie- en bedrijfsvoeringsfuncties zullen 2 miljard euro bedragen over de periode 2021- 2030. De aanbesteding van grote contracten voor de SKA-telescopen zal onmiddellijk van start gaan, en de afgelopen weken zijn al enkele marktonderzoeken uitgevoerd. In de komende maanden zal de SKAO ongeveer 70 contracten in de lidstaten plaatsen, waarbij in elk land een concurrerende aanbesteding zal worden uitgeschreven. De eerste significante activiteit op de bouwplaats zal begin volgend jaar plaatsvinden, waarbij de bouw van de telescopen tot 2028 zal duren. In de komende jaren zullen de eerste wetenschappelijke activiteiten van start gaan, waarbij wordt geprofiteerd van de aard van radiotelescoop arrays, ook wel interferometers genoemd, die waarnemingen mogelijk maken met slechts een subset van de volledige array. Het is de bedoeling dat de telescopen een productieve wetenschappelijke levensduur van 50 jaar of meer hebben. 
→ Volledig persbericht

21 mei 2021
Jacco Vink (Universiteit van Amsterdam) heeft een ‘NWO-groot’-subsidie van 1,5 miljoen euro gekregen van de Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek (NWO). Met dit geld kan Nederland zeer gespecialiseerde camera’s ontwikkelen en produceren voor de toekomstige zuidelijke Cherenkov Telescope Array (CTA) die wordt gebouwd in het noorden van Chili. Vink gaat het project uitvoeren met astronomen en natuurkundigen van de Universiteit van Amsterdam (Sera Markoff en Christoph Weniger), de Rijksuniversiteit Groningen (Manuela Vecchi en Andrey Baryshev) en het daar gevestigde NOVA-lab. De array van vijftig telescopen gaat indirect de gammastraling meten van fotonen (lichtdeeltjes) die de atmosfeer binnendringen en daar een wolk van voornamelijk elektronen genereren die met bijna de lichtsnelheid bewegen. Deze elektronen stralen daardoor een blauwachtig licht uit: Cherenkov-straling. De telescopen van de CTA registreren deze nanoseconde-flitsen van blauw licht en meten de richting waarin de elektronenwolk beweegt. In feite gebruikt de CTA dus de atmosfeer als detector: hoe groter het deel van de atmosfeer dat bekeken wordt, des te gevoeliger is de CTA. Door de flits vanuit een aantal hoeken te meten kan gereconstrueerd worden uit welke richting de gammastraling kwam en hoeveel energie het gammafoton had. De locatie van de bron van gammastraling kan zo worden bepaald met een precisie van 0,1% van de maandiameter, terwijl afbeeldingen gemaakt kunnen worden met een pixel-grootte van 10% van de maandiameter. Bronnen van gammastraling zijn onder meer jets, aangedreven door zwarte gaten, supernovaresten en neutronensterren, maar wellicht ook de samensmeltende neutronensterren die zwaartekrachtgolven veroorzaken. Ook zware donkere-materiedeeltjes kunnen gammastraling veroorzaken. De CTA is een Europees project met internationale partners zoals de VS, Japan en Australië. Nederlandse astronomen zijn al langer bij de wetenschappelijke plannen van de CTA betrokken, maar deelnemen aan het waarneemprogramma van de CTA vereist dat je als land ook bijdraagt aan de constructie. De NWO-groot-subsidie stelt nu ook Nederland in staat dit doen. Het Nederlandse project wordt geleid vanuit de UvA, in nauwe samenwerking met de Rijksuniversiteit Groningen en het daar gevestigde NOVA-lab, gespecialiseerd in het ontwikkelen en bouwen van astronomische detectoren in serieproductie. 
→ Volledig persbericht

27 april 2021
Als onderdeel van de wereldwijde inspanning om objecten in de buurt van de aarde op te sporen en te herkennen, is op de ESO-sterrenwacht op La Silla in Chili de Test-Bed Telescope 2 (TBT2) van het Europese ruimteagentschap ESA in gebruik genomen. Samen met zijn evenknie op het noordelijk halfrond zal de TBT2 de hemel nauwlettend afspeuren naar planetoïden die een bedreiging kunnen vormen voor onze planeet. Daarbij zullen hardware en software worden getest die voor een toekomstig netwerk van telescopen zijn bedoeld. De 56-cm telescoop op de ESO-sterrenwacht op La Silla en TBT1, de identieke tegenhanger die op ESA’s grondstation in Cebreros in Spanje is gestationeerd, zullen fungeren als voorloper van het geplande ‘Flyeye’-telescoopnetwerk, een afzonderlijk project dat door ESA wordt ontwikkeld voor het opsporen en volgen van snel bewegende objecten aan de hemel. Dit toekomstige netwerk zal volledig autonoom werken: de waarnemingen worden aangestuurd door software, die dagelijks verslag doet van de posities en andere eigenschappen van de gedetecteerde objecten. Het TBT-project is bedoeld om te laten zien dat de soft- en hardware aan de verwachtingen voldoen. Hoewel ernstige inslagen van planetoïden op aarde uiterst zeldzaam zijn, zijn ze ook weer niet ondenkbaar. Al miljarden jaren staat onze planeet bloot aan een bombardement van grote en kleine planetoïden. De explosie van een kleine planetoïde boven de stad Tsjeljabinsk in 2013, waarbij ongeveer 1600 mensen gewond raakten, heeft ons weer eens herinnerd aan de dreiging die van zulke ‘aardscherende’ objecten uitgaat. Grote planetoïden kunnen veel meer schade aanrichten, maar laten zich gelukkig gemakkelijker opsporen en de banen van alle bekende grote exemplaren zijn al goed bekend. Maar vermoed wordt dat er nog grote aantallen kleinere, onontdekte objecten bestaan die we nog niet hebben opgemerkt en die ernstige schade kunnen aanrichten als ze een bevolkt gebied treffen. Dat is waar de TBT en het toekomstige geplande netwerk van Flyeye-telescopen voor gaan dienen. Zodra het netwerk volledig operationeel is, kan het de nachthemel afspeuren om snel bewegende objecten te volgen. Daarmee wordt Europa’s vermogen om potentieel gevaarlijke objecten die de aarde dicht kunnen naderen op te sporen aanzienlijk vergroot. (EE)
→ Volledig persbericht

1 december 2020
Sneller dan verwacht is er een einde gekomen aan de beroemde Arecibo-radiotelescoop op Puerto Rico. Vandaag is het enorme instrumentenplatform dat aan kabels boven de schotel hing neergestort. Op de eerste foto’s, die weerkundige Deborah Martorell via Twitter verspreidde, is de schade aan de ruim 300 meter grote ontvangstschotel niet te zien. Wel valt op dat het 900 ton wegende platform ‘verdwenen’ is. Maar inmiddels is duidelijk dat bij de 'crash' veel schade is aangericht, ook aan omliggende gebouwen, zoals het educatiecentrum van de radiosterrenwacht. Persoonlijke ongelukken hebben zich daarbij niet voorgedaan. [Update 3 december: van het neerstorten van het platform zijn nu ook videobeelden vrijgegeven.] De Arecibo-radiotelescoop was ruim een halve eeuw lang de grootste enkelvoudige radioschotel ter wereld en werd nog volop gebruikt. Maar sinds 2010 is het instrument verschillende keren door hevige stormen getroffen. Tot nog toe kon de radiotelescoop weliswaar steeds weer worden opgelapt, maar door twee recente kabelbreuken was de ophangconstructie dermate instabiel geworden, dat al besloten was tot sloop. (EE)
→ Arecibo Observatory’s 305-meter telescope suffers collapse

19 november 2020
De Arecibo-radiotelescoop moet als verloren worden beschouwd. Dat heeft de Amerikaanse National Science Foundation bekendgemaakt, nadat onderzoek had uitgewezen dat het te gevaarlijk is om de schade die het instrument de afgelopen maanden heeft opgelopen te herstellen. De 305 meter grote radiotelescoop is 57 jaar lang op allerlei terreinen van het radio-astronomisch onderzoek ingezet, maar fungeerde de laatste tijd vooral als ‘radaroog’ dat passerende planetoïden in beeld bracht. De radiotelescoop is ondergebracht in een komvormig dal (een ‘doline’) op het Caribische eiland Puerto Rico. De ontvangstschotel zelf bestaat uit bijna 40.000 aluminium panelen die door een net van stalen kabels op hun plek worden gehouden. Honderdvijftig meter boven deze schotel hangt een 900 ton wegend instrumentenplatform dat met kabels aan drie torens is bevestigd. Sinds 2010 is deze constructie verschillende keren door hevige stormen getroffen, maar tot nog toe kon het instrument steeds weer worden opgelapt. Ook de schade die bij twee recente kabelbreuken, de ene in augustus en de andere in november, was ontstaan leek niet onherstelbaar. Maar nader onderzoek heeft uitgewezen dat de ophangconstructie dermate instabiel is geworden dat reparatie onverantwoord wordt geacht. Wel zal alles in het werk worden gesteld om de overige onderdelen van de radiosterrenwacht waar de grote radioschotel deel van uitmaakt voor schade te behoeden, in het geval de ophanging het onverhoopt helemaal begeeft. De Arecibo-radiotelescoop was tussen 1963 en 2016 de grootste enkelvoudige radioschotel ter wereld. Hij werd pas vier jaar geleden voorbijgestreefd door de Five hundred meter Aperture Spherical Telescope (FAST) in China. Het zeer tot de verbeelding sprekende instrument diende als decor voor diverse film-, game- en televisieproducties, waaronder de James Bond-film Golden Eye. Ook is de radioschotel gebruikt voor SETI-doeleinden – de zoektocht naar technisch geavanceerd buitenaards leven. (EE)
→ NSF begins planning for decommissioning of Arecibo Observatory’s 305-meter telescope due to safety concerns

10 november 2020
Een van de hoofdkabels die het ontvangerplatform van de Arecibo-radiotelescoop op zijn plek houden is afgelopen vrijdag geknapt en op de 300 meter grote schotel van het instrument gevallen. Daarbij is opnieuw schade ontstaan aan de schotel en aan omliggende kabels. Bij het voorval zijn geen gewonden gevallen. Vermoed wordt dat het knappen van de kabel verband houdt met het losraken van een dunnere hulpkabel in augustus van dit jaar. Daardoor werd de nu geknapte kabel sterker belast. Ook bij het eerdere voorval, waarvoor nog geen duidelijke oorzaak is gevonden, liep de schotel van de Arecibo-telescoop averij op, en deze schade zou vanaf deze week provisorisch worden hersteld. Naar verwachting zullen deze reparaties worden uitgesteld totdat er, met behulp van drones en kabels, meer duidelijkheid is over de stabiliteit van de (resterende) kabelophanging. Ook wordt er gezocht naar manieren om de spanning in de overgebleven kabels te verminderen. De Arecibo-radiotelescoop is een van de grootste radiotelescopen ter wereld. Het instrument speelt een belangrijke rol bij onder meer het maken van radarbeelden van planetoïden die dicht bij de aarde komen. Dat waarneemprogramma ligt al sinds augustus stil. (EE)
→ A Second Cable Fails at NSF’s Arecibo Observatory in Puerto Rico

8 september 2020
Personeel van het SLAC National Accelerator Laboratory in Menlo Park, Californië, heeft de eerste testfoto’s gemaakt met de sensors van de toekomstige camera van het Vera C. Rubin Observatory in Chili. Deze LSST-camera zal de grootse ‘astronomische film’ aller tijden gaan maken door tien jaar achtereen om de paar nachten de complete zuidelijke hemel te fotograferen. Elke foto bestaat uit 3,2 miljard pixels (beeldpunten) – zo veel, dat je 378 4K ultra-high-definitions tv’s nodig zou hebben om hem op ware grootte te bekijken. Voor de testopnamen zijn de sensors in het brandvlak van een tot -100 °C gekoelde gaatjescamera gemonteerd – een doos met binnenverlichting waarin een willekeurig object kan worden geplaatst. Het weerkaatste licht van dit object werd via een piepklein gaatje in een van de wanden op de sensors geprojecteerd. Op de foto’s zijn dan ook geen hemelobjecten te zien, maar onder meer een romanesco of torentjesbloemkool en een foto van (een jonge) Vera Rubin, de astronoom waarnaar de in aanbouw zijnde sterrenwacht is vernoemd. De komende maanden zullen de sensors in de echte camera, die zo groot is als een SUV, worden gemonteerd. Medio 2021 ondergaan ze een laatste test, om vervolgens naar Chili te worden verscheept. De telescoop waarvan ze uiteindelijk deel zullen uitmaken, is zo ontworpen dat astronomen straks objecten kunnen vastleggen die 100 miljoen keer zwakker zijn dan de zwakste sterren die we met het blote oog kunnen waarnemen. Naar verwachting zullen in tien jaar tijd ongeveer 20 miljard sterrenstelsels worden gefotografeerd. (EE)
→ World's Largest Digital Camera Snaps First Images

12 augustus 2020
De grote Arecibo-radiotelescoop op het eiland Puerto Rico heeft zware schade opgelopen doordat een van de acht centimeter dikke hulpkabels die het ontvangerplatform boven de 300 meter grote schotel op zijn plek moeten houden is geknapt. Daarbij werd een ongeveer dertig meter groot gat in de schotel geslagen en raakten ook het platform en de behuizing van de radio-ontvanger flink beschadigd. Waardoor de kabel het heeft begeven, zal nader onderzoek moeten uitwijzen. De Arecibo-radiotelescoop heeft vele stormen doorstaan, voor het laatst eind juli toen tropische storm Isaias over Puerto Rico trok. Maar drie jaar geleden raakte de radioschotel flink beschadigd door orkaan Maria. Toen viel een 4,5 ton wegende, 36 meter lange antenne van grote hoogte op de ontvangstschotel, die uit bijna 40.000 aluminium panelen bestaat. Ook daarbij liep de radiotelescoop averij op, en de reparatie van die schade is nog gaande. De beheerder van de Arecibo-radiotelescoop, de University of Central Florida, onderzoekt nu hoe groot de nieuwe schade precies is en wat het gaat kosten om het instrument weer in bedrijf te krijgen. Totdat daar duidelijkheid over is, liggen de wetenschappelijke activiteiten stil. (EE)
→ Broken Cable Damages Arecibo Observatory

9 maart 2020
In Westerbork is in 2019 de upgrade van één van de snelste en meeste gevoelige radiotelescopen ter wereld voltooid. Het team van Nederlandse en internationale onderzoekers heeft hiermee ontdekt dat er grote onderlinge verschillen zitten in het gedrag van de zogenaamde snelle radioflitsers. Zulke flitsers, ook wel Fast Radio Bursts (FRBs) genaamd, zenden enorme hoeveelheden energie uit, die het heelal doorkruisen. Maar waar al dat felle radiolicht door wordt uitgezonden, is onbekend. De Westerbork resultaten laten zien dat deze puzzel voorlopig niet is opgelost. Het eerste wetenschappelijke resultaat van deze nieuwe radiohogesnelheidscamera’s verschijnt vandaag in het vakblad Astronomy & Astrophysics. De ontdekkingen zijn gedaan door Leon Oostrum, promovendus bij het Nederlands instituut voor radioastronomie (ASTRON) en aan de Universiteit van Amsterdam. ‘Deze eerste resultaten laten al meteen zien dat de snelle radioflitsen nog vele mysteries bevatten’, zegt Oostrum. Om te leren wat deze radioflitsers zijn, is met Westerbork gekeken naar de twee eerst ontdekte radiobronnen die regelmatig korte pulsen uitzenden, genaamd R1 en R2. Van R1 werden 30 flitsen gezien, maar R2 bleef onzichtbaar, ondanks 300 uur aan waarnemingen. R2 gedraagt zich, onverwacht, al meteen heel anders dan R1. Het zou kunnen dat R2 onzichtbaar is voor Westerbork omdat de flitsen te zwak zijn, of niet de ‘kleur’ radiolicht hebben die Westerbork kan waarnemen. Een andere optie is dat R2 tijdelijk of permanent helemaal geen flitsen meer uitzendt. Het is nog onbegrepen wat precies de reden is dat R2 niet zichtbaar was. De flitsen van R1 zijn de eerste radioflitsen die Westerbork heeft vastgelegd. De telescopen gaan nu ook op zoek naar nieuwe flitsers. Hoe meer radioflitsen de onderzoekers ontdekken, hoe meer duidelijk zal worden over hoe deze radioflitsen ontstaan.
→ Volledig persbericht

7 januari 2020
De testwindmolen van windpark Drentse Monden en Oostermoer bij 1e Exloërmond voldoet aan de reductie van elektromagnetische straling die is afgesproken in het convenant tussen de windparkondernemers en ASTRON (het Nederlands instituut voor radioastronomie), de eigenaar van de nabij gelegen LOFAR-telescoop. Dit is de uitkomst van verschillende metingen die sinds 2 september hebben plaatsgevonden. Daarmee is een belangrijke stap gezet voor daadwerkelijke realisatie van het windpark. Op 19 september 2016 zijn de initiatiefnemers van het windpark en ASTRON het convenant ‘Co-existentie windpark De Drentse Monden en Oostermoer en de LOFAR radiotelescoop van ASTRON’ overeengekomen. Agentschap Telecom heeft vooraf vastgesteld dat storing op de LOFAR-telescoop kan worden veroorzaakt door elektromagnetische stoorstraling van de windturbines en reflecties van straling via de windturbines. Daarom zijn er in het convenant afspraken gemaakt over de manier waarop de activiteiten van LOFAR en het windpark naast elkaar kunnen bestaan. Zowel ASTRON als de initiatiefnemers van het windpark hebben daarbij concessies gedaan om het effect op het wetenschappelijk programma voor de LOFAR-telescoop te beperken. Afgelopen jaren hebben de partijen zich ingespannen om aan de afspraken van het convenant te voldoen. Een speciale windturbine is ontwikkeld die zo min mogelijk elektromagnetische straling veroorzaakt. In september zijn er met de LOFAR-telescoop van ASTRON metingen uitgevoerd waar Agentschap Telecom als onafhankelijk expert op heeft toegezien. De uitkomsten van deze metingen toont aan dat wordt voldaan aan de in het convenant afgesproken minimaal vereiste emissiereductie (-35 dB) voor ingebruikname van de windmolen. Nu de testmetingen laten zien dat het reductievereiste wordt behaald, is aan deze voorwaarde voor de bouw en ingebruikname van de andere 44 turbines van het windpark voldaan. Naar verwachting is het windpark in 2021 operationeel. 
→ Testmolen Windpark De Drentse Monden en Oostermoer voldoet aan convenant

28 september 2019
Het blijft rumoerig rond de bouw van de Thirty Meter Telescope op de uitgedoofde schildvulkaan Mauna Kea op Hawaï. Half juli leek het er nog op dat de bouw van deze reuzentelescoop na tien jaar van bezwaarprocedures dan toch eindelijk van start zou gaan. Maar sindsdien zijn de protesten door de inheemse bevolking van Hawaï, die de Mauna Kea als een heilige plek beschouwen, weer hevig opgelaaid. Al maandenlang houden honderden demonstranten de bouw van de telescoop tegen. Op de Mauna Kea – de Witte Berg – staan al dertien telescopen, waarmee tal van ontdekkingen zijn gedaan. De waarnemingsomstandigheden op de top van de vulkaan zijn dan ook ideaal. Toch begint ook het consortium van astronomische instituten achter de TMT zich af te vragen of de kostenstijgingen die door het voortdurende uitstel worden veroorzaakt nog te verantwoorden zijn. Volgens de Franse astronoom Christophe Dumas, hoofd operaties van de TMT, kan de bouw niet veel langer meer worden uitgesteld. Als de protesten niet binnen enkele weken in hevigheid afnemen – en daar ziet het niet naar uit – zal wellicht serieus moeten worden gekeken naar een alternatieve locatie. Dat zou dan het Canarische eiland La Palma zijn, waar ook al de nodige telescopen staan. Qua omstandigheden doet deze plek niet veel onder voor Hawaï, al steekt de hoogste berg maar 2400 meter boven zeeniveau uit – 1800 meter minder dan de top van de Mauna Kea. Dat maakt La Palma bijvoorbeeld minder geschikt voor waarnemingen in het nabij-infrarood. Bovendien zullen ook voor de eventuele bouw op La Palma nog de nodige procedures doorlopen moeten worden. En ook daar staan milieuactivisten al klaar om de komst van weer een nieuwe telescoop te verhinderen. Al met al ziet het er dus nog steeds niet goed uit voor de TMT. (EE)
→ Giant telescope project in Hawaii delayed by protests

28 september 2019
Het blijft rumoerig rond de bouw van de Thirty Meter Telescope op de uitgedoofde schildvulkaan Mauna Kea op Hawaï. Half juli leek het er nog op dat de bouw van deze reuzentelescoop na tien jaar van bezwaarprocedures dan toch eindelijk van start zou gaan. Maar sindsdien zijn de protesten door de inheemse bevolking van Hawaï, die de Mauna Kea als een heilige plek beschouwen, weer hevig opgelaaid. Al maandenlang houden honderden demonstranten de bouw van de telescoop tegen. Op de Mauna Kea – de Witte Berg – staan al dertien telescopen, waarmee tal van ontdekkingen zijn gedaan. De waarnemingsomstandigheden op de top van de vulkaan zijn dan ook ideaal. Toch begint ook het consortium van astronomische instituten achter de TMT zich af te vragen of de kostenstijgingen die door het voortdurende uitstel worden veroorzaakt nog te verantwoorden zijn. Volgens de Franse astronoom Christophe Dumas, hoofd operaties van de TMT, kan de bouw niet veel langer meer worden uitgesteld. Als de protesten niet binnen enkele weken in hevigheid afnemen – en daar ziet het niet naar uit – zal wellicht serieus moeten worden gekeken naar een alternatieve locatie. Dat zou dan het Canarische eiland La Palma zijn, waar ook al de nodige telescopen staan. Qua omstandigheden doet deze plek niet veel onder voor Hawaï, al steekt de hoogste berg maar 2400 meter boven zeeniveau uit – 1800 meter minder dan de top van de Mauna Kea. Dat maakt La Palma bijvoorbeeld minder geschikt voor waarnemingen in het nabij-infrarood. Bovendien zullen ook voor de eventuele bouw op La Palma nog de nodige procedures doorlopen moeten worden. En ook daar staan milieuactivisten al klaar om de komst van weer een nieuwe telescoop te verhinderen. Al met al ziet het er dus nog steeds niet goed uit voor de TMT. (EE)
→ Giant telescope project in Hawaii delayed by protests

19 augustus 2019
Het Square Kilometre Array (SKA) Observatorium, de intergouvernementele organisatie die de grootste radiotelescoop ter wereld gaat bouwen en bedienen, heeft een belangrijke stap vooruit gezet dankzij de bekrachtiging van het SKA Observatorium Verdrag door het Nederlandse parlement. De ratificatie is nu bevestigd. Voor de zomer heeft het Nederlandse parlement het Verdrag tot de oprichting van het Square Kilometre Array Observatorium geratificeerd en de bevestiging is nu ontvangen dat de akten van ratificatie zijn geaccepteerd door het Britse ministerie van Buitenlandse Zaken en het Gemenebest, de beheerder van het Verdrag. Nederland is het eerste land dat zijn ratificatieproces officieel voltooit en zijn ratificatie-instrumenten voorlegt aan de beheerder. Dit is een belangrijke stap in de oprichting van de nieuwe intergouvernementele organisatie, met hoofdkantoor nabij Manchester in het Verenigd Koninkrijk. De andere landen die het verdrag hebben ondertekend, namelijk Australië, Zuid-Afrika, het Verenigd Koninkrijk, China, Italië en Portugal, doorlopen momenteel ook een vergelijkbaar ratificatieproces. Het verdrag, ondertekend in Rome op 12 maart dit jaar, tot oprichting van de intergouvernementele organisatie treedt in werking zodra ten minste vijf landen, waaronder de drie gastlanden (Australië, Zuid-Afrika en Verenigd Koninkrijk), de ratificatie hebben voltooid en hun akten van ratificatie bij de beheerder hebben neergelegd. Minister Van Engelshoven (ministerie OCW): ‘De Square Kilometre Array is een project waarbij Nederland meebouwt aan ’s-werelds grootste radiotelescoop. Met dit grote aantal antennes genereert de SKA enorme hoeveelheden gegevens; één petabit per seconde, dat is meer dan drie keer het wereldwijde internetverkeer in 2018. Dit is baanbrekend! We investeren € 30 miljoen in het project, en die investering levert onze samenleving werkgelegenheid, bedrijvigheid en kennis op. Bijvoorbeeld op het gebied van ICT en duurzame energie. Ook zal Nederland hiermee zijn wereldwijd toonaangevende positie in de wetenschap versterken.’ 
→ Volledig persbericht

7 augustus 2019
Radioastronomen zijn er al bekend mee: een ‘telescoop’ ter grootte van de aarde. Maar in de optische astronomie is zoiets nog verre toekomstmuziek. Of toch niet? Volgens astronoom David Kipping van Columbia University zou het mogelijk zijn om de aarde, of beter gezegd: de aardatmosfeer, als lens te gebruiken. Net als een lens buigt de aardatmosfeer licht af. De berekeningen van Kipping laten zien dat licht van een ver object dat vlak langs het aardoppervlak scheert uiteindelijk terechtkomt in een brandpunt dat op 85 procent van de maanafstand ligt. In principe zou het mogelijk zijn om een telescoop op die locatie te stationeren, die als ‘oculair’ functioneert. Maar jammer genoeg zou de aldus gevormde telescoop nog meer hinder hebben van de turbulenties en wolken in het onderste deel van de aardatmosfeer dan telescopen op aarde. Het kan ook anders. Licht dat door de stratosfeer is gegaan wordt gebundeld in een brandpunt op een afstand van 1,5 miljoen kilometer. Dat is ook nog relatief dichtbij, en bovendien is de stratosfeer veel rustiger en vrij van bewolking. Een 1-meter telescoop die op deze afstand wordt gepositioneerd zou een object zijn waarvan het licht met een factor 22.500 is versterkt. Dat komt overeen met de capaciteit van een 150-meter telescoop. Dit levert weliswaar geen scherpe beelden op, maar met deze ‘Terrascope’ zouden wel heel zwakke objecten kunnen worden opgespoord of objecten die geringe helderheidsveranderingen vertonen. De telescoop zou vooral geschikt zijn voor het zoeken naar kleine planetoïden of naar kleine exoplaneten die voor heldere sterren langs trekken. Om niet verblind te worden door het felle schijnsel van de aarde zelf, moet de telescoop worden uitgerust met een ‘coronagraaf’ – een masker dat de aardschijf afdekt. Bovendien zou er nog een oplossing gevonden moeten worden voor het zwakke schijnsel dat de atmosfeer zelf produceert. Ook is het waarschijnlijk dat de variabiliteit van de aardatmosfeer ervoor zorgt dat het licht van hemelobjecten niet netjes in één punt terechtkomt, maar in een patroon van vlekjes. Of het plan van Kipping ooit zal worden uitgevoerd is nog maar de vraag, maar intrigerend is het wel. De details ervan zijn te vinden in een artikel dat op arXiv is verschenen. En in een video op Youtube geeft de auteur een samenvatting van zijn idee. (EE)
→ Space telescope would turn Earth into a giant magnifying lens (Science)

5 augustus 2019
Het DESHIMA-instrument van Nederlands-Japanse makelij heeft de eerste praktijktests doorstaan bij het meten van de afstanden en leeftijden van verre sterrenstelsels. De kern van het instrument is een chip ter grootte van twee euromunten die 49 tinten ver-infraroodlicht meet. De ontwikkelaars van de spectrometer hebben de resultaten van hun eerste meetcampagne (‘first light’) vandaag in het vakblad Nature Astronomy gepubliceerd. Het meten van afstanden en leeftijden in het heelal is niet gemakkelijk. De helderheid van een ster of een sterrenstelsel zegt namelijk weinig over de leeftijd. Sterrenkundigen omzeilen dat probleem door te kijken naar de roodverschuiving in het licht van sterrenstelsels – een gevolg van de uitdijing van het heelal. Hoe roder het licht, hoe hoger de snelheid, hoe verder het sterrenstelsel. Het licht van de snelste, verste sterrenstelsels is op aarde te zien als ver-infraroodlicht. In oktober 2017 monteerden Nederlandse en Japanse onderzoekers onder leiding van Akira Endo (TU Delft) de speciale chip op de Japanse ASTE-telescoop – een soort radiotelescoop – in het noorden van Chili. Op de door de TU Delft en SRON ontwikkelde supergeleidende chip bevinden zich één antenne, 49 filters en 49 detectoren. De antenne vangt straling van diverse golflengten op. De filters rafelen de straling uiteen in 49 tinten infrarood. De 49 detectoren meten de sterkte van de straling. Als een detector een signaal opvangt, is dat te zien als een piek in een grafiek. De eerste tests met de telescoop waren veelbelovend. De astronomen hebben de telescoop-met-chip uitgetest op Mars, Saturnus en een aantal bekende sterren en sterrenstelsels, waaronder het verre sterrenstelsel VV 114. Daarbij zijn de vooraf verwachte roodverschuivingen gemeten. De onderzoekers werken inmiddels aan een chip die het licht uiteenrafelt in een golflengtegebied van meer dan 300 tinten in plaats van de huidige 49. Daarmee kunnen ze de afstanden bepalen tot verre sterrenstelsels die schuilgaan achter stofwolken. Daarnaast willen de onderzoekers meerdere chips koppelen zodat ze meerdere sterrenstelsels tegelijk kunnen bestuderen. De ontwikkeling moet leiden tot een beeldvormende spectrometer op handzaam formaat die niet alleen gemakkelijk kan worden ingezet bij telescopen op aarde, maar ook bij ruimtetelescopen. (EE)
→ Oorspronkelijk persbericht

11 juli 2019
De gouverneur van de Amerikaanse staat Hawaï heeft bekendgemaakt dat de bouw van de nieuwe Thirty Meter Telescope (TMT) op Mauna Kea in de week van 15 juli van start gaat. Daarmee is een definitief einde gekomen aan tien jaar van bezwaarprocedures en protesten. Inheemse groeperingen op Hawaï hebben lang geprotesteerd tegen de bouw van nóg een telescoop op Mauna Kea, die als een heilige plek wordt beschouwd. Onder druk van deze protestacties kwam het project in 2015 stil te liggen. Bovendien oordeelde de Hoge Raad van Hawaï dat jaar dat de verleende bouwvergunning ongeldig was, omdat de inspraakprocedure tekortschoot. Uiteindelijk werd de vergunning voor de bouw van de TMT pas eind oktober 2018 goedgekeurd. Aan deze vergunning zijn strenge voorwaarden verbonden, waaronder de opheffing van drie kleinere sterrenwachten op de Mauna Kea en de verzekering dat de TMT de laatste telescoop is die op de berg wordt gestationeerd. De TMT is een van de drie ‘reuzentelescopen’ die komend decennium in bedrijf moeten komen. De andere twee zijn de Europese Extremely Large Telescope (middellijn 39 meter) en de Giant Magellan Telescope (24,5 meter), beide komen in het noorden van Chili te staan en zullen omstreeks 2025 hun eerste licht opvangen. De TMT volgt twee jaar later. (EE)
→ Thirty Meter Telescope Set to Start Construction

10 juli 2019
Het Kapteyn Instituut van de Rijksuniversiteit Groningen werkt aan een concreet plan voor een nieuwe sterrenwacht in het Dark Sky Park Lauwersmeer. De sterrenwacht wordt geplaatst bij het Activiteitencentrum Lauwersnest van Staatsbosbeheer in Lauwersoog. Het streven is om de op afstand bedienbare telescoop begin 2020 in gebruik te kunnen nemen. Het Nationaal Park Lauwersmeer is in oktober 2016 door de International Dark-Sky Association officieel uitgeroepen tot Dark Sky Park. Een Dark Sky Park is een gebied waar het erg donker is, waar de duisternis behouden blijft en waar bezoekers ‘s nachts welkom zijn om die duisternis te beleven. Het Lauwersmeer is een van de laatste plekken in ons land waar het nog echt donker wordt, waardoor hier ‘s nachts een heldere sterrenhemel te zien is. Staatsbosbeheer heeft het Kapteyn Instituut, als instituut voor Sterrenkunde van de Rijksuniversiteit Groningen, gevraagd om mee te werken aan sterrenkundige elementen in het Dark Sky Park. Een belangrijk onderdeel hiervan wordt de nieuwe sterrenwacht. Het ontwerp voor de sterrenwacht en de telescoop is opgezet door het Kapteyn Instituut met hulp van studenten en deskundigen op het gebied van telescoopbouw. De nieuwe sterrenwacht in het Lauwersmeer zal in de eerste plaats door astronomiestudenten gebruikt worden, ter ondersteuning van hun wetenschappelijke opleiding. Mogelijk kan ook waarneemtijd beschikbaar gesteld worden voor sterrenkundelessen en profielwerkstukken van middelbare scholieren. Verder wordt de sterrenwacht ingezet voor sterrenkijkavonden en rondleidingen om het publiek de donkere en heldere hemel te laten ervaren. Daartoe wordt de sterrenwacht extra uitgerust met een waarneemterras om mobiele telescopen op te stellen. 

8 juli 2019
De Jodrell Bank-radiosterrenwacht ten zuiden van de Engelse stad Manchester is door UNESCO uitgeroepen tot werelderfgoed. Jodrell Bank heeft een belangrijke rol gespeeld bij de opkomst van de radioastronomie. Telescopen die radiogolven detecteren in plaats van zichtbaar licht geven een heel andere kijk op het heelal. Met instrumenten van dit type zijn quasars, pulsars en de kosmische achtergrondstraling ontdekt. Jodrell Bank is in 1945 gesticht door de Engelse natuurkundige Bernard Lovell. Op de locatie zijn momenteel nog vier telescopen in bedrijf, waaronder de Lovell-radiotelescoop, die met een middellijn van 76 meter vanaf 1957 een tijdlang de grootste draai- en kantelbare radioschotel ter wereld was. Op dit moment is hij de op twee na grootste. De toevoeging aan de werelderfgoedlijst benadrukt het belang van de instandhouding van historische instrumenten die een grote bijdrage hebben geleverd aan de wetenschap. Momenteel fungeert Jodrell Bank als het hoofdkwartier van de Square Kilometre Array, een toekomstig groot netwerk van radiotelescopen die verspreid over zuidelijk Afrika en Australië worden opgesteld. (EE)
→ Jodrell Bank Observatory honoured with UNESCO World Heritage status

3 juni 2019
Astronomen van de Universiteit van Würzburg in Duitsland hebben een relatief kleine, volledig geautomatiseerde telescoop in gebruik genomen op een donkere plek zo'n 100 kilometer ten zuiden van Sevilla (Spanje), om het raadsel van mysterieuze lichtverschijnselen op de maan op te lossen. De telescoop heeft twee afzonderlijke camera's die continu op de maan gericht zijn (tenminste, wanneer die zichtbaar is). Wanneer beide camera's een bijzonder lichtverschijnsel op de maan registreren, ontvangen de onderzoekers een melding, zodat vervolgwaarnemingen gepland kunnen worden. Op die manier hoopt projectleider Hakan Kayal zogeheten Transient Lunar Phenomena (TLP's, kortdurende lichtverschijnselen op de maan) op het spoor te komen. Die worden al sinds halverwege de vorige eeuw waargenomen. Vaak gaat het om relatief kortdurende verschijnselen, maar sommige TLP's duren vele minuten. In sommige gevallen kan er sprake zijn van de inslag van een meteoriet, maar er zijn ook lichtverschijnselen gezien die misschien veroorzaakt worden door 'uitgassing' van maangesteente. Kortom, de ware aard van de zeldzame TLP's is niet goed bekend. De nieuwe 'maantelescoop' moet daar de komende tijd verandering in gaan brengen. (GS)
→ Flashes on the Moon

26 maart 2019
De eerste metingen van de ruimtetijdtrillingen van twee botsende zwarte gaten in het heelal waren in 2015 nog wereldnieuws, maar binnenkort zijn zulke botsingen vermoedelijk wekelijks te meten. De zwaartekrachtsgolfdetectoren Virgo in Italië en LIGO in Washington en Louisiana beginnen in april aan een nieuwe meetcampagne die een vol jaar duurt. Sinds de vorige meetperiode zijn de drie detectoren voor zwaartekrachtsgolven technisch zodanig verbeterd dat vermoedelijk wekelijks een versmelting van twee zwarte gaten kan worden waargenomen. Nu zullen vermoedelijk ook nieuwe verschijnselen te zien zijn zoals de botsing van een zwart gat en een neutronenster. Het Europees-Amerikaanse meetnetwerk gaat bovendien snelle alarmeringen leveren zodat astronomen en fysici bij een zwaartekrachtsgolf meteen naar de bron aan de hemel kunnen uitkijken. Met nieuwe software is dat binnen enkele minuten mogelijk, zodat telescopen en neutrino-detectoren kunnen meekijken. Virgo en LIGO zijn gebouwd om de trillingen in de ruimtetijd te detecteren die werden voorspeld door Einsteins Algemene Relativiteitstheorie in 1916. Bij heftige kosmische gebeurtenissen als botsingen van extreem compacte massa’s voorspelt de theorie trillingen in de ruimtetijd die meetbaar kunnen zijn tot grote afstand. Afstanden tussen objecten zullen daardoor afwisselend een fractie groter en kleiner worden als de trilling de aarde passeert. De Virgo- en LIGO-detectoren gebruiken een techniek waarbij laserstralen de afstand tussen spiegels meten in twee kilometers lange tunnels die haaks op elkaar staan. Met dergelijke laserinterferometers zijn variaties van minder dan een protondiameter te meten, mits alle achtergrondruis uit de omgeving wordt weggefilterd. Tot augustus 2017 werden er meer dan tien zwaartekrachtsgolven waargenomen, van botsende zwarte gaten en ook van botsende neutronensterren. Sindsdien is intensief aan verbeteringen van het meetnetwerk gewerkt. Nikhef is nauw betrokken bij de Virgo-detector bij Pisa in Italië. Prof. Jo van den Brand van Nikhef en VU Amsterdam is spokesperson voor het project. ‘Met onze drie detectoren met aanzienlijk betere gevoeligheid verwachten we diverse nieuwe waarnemingen te kunnen doen’, zegt Van den Brand. ‘Bovendien wordt preciezere driehoeksmeting mogelijk zodat we bronnen aan de hemel kunnen aanwijzen. Dat is een grote stap in de multimessenger-astronomie.’ LIGO en Virgo beginnen na wekenlange tests volgens plannen op 1 april aan een nieuwe ononderbroken meetperiode van een jaar. Een grote uitdaging, zegt directeur prof. Stavros Katsanevas van het European Gravitational Observatory EGO, dat buiten Pisa de Virgo-detector huisvest. ‘Gedurende een jaar 24 uur per dag foutloos in bedrijf blijven is een nieuwe stap na de pioniersfase waarin we de eerste observaties deden. Maar ik heb vertrouwen dat dit lukt.’ Vergeleken met de voorgaande meetperiode O2 is de gevoeligheid van Virgo ongeveer verdubbeld. Die gevoeligheid wordt doorgaans uitgedrukt in de afstand dat de detector een versmelting van twee neutronensterren nog zal waarnemen. Dat was 88 miljoen lichtjaar en wordt nu het dubbele. Daarmee wordt het volume van het heelal dat ermee bekeken kan worden achtmaal zo groot. Gezien de eerdere waarnemingen kan dat betekenen dat eens in de week een signaal wordt gevonden. De hogere gevoeligheid van Virgo is met een reeks verbeteringen bereikt. De zware spiegels in de laserinterferometer zijn niet langer opgehangen aan stalen kabels, maar aan glasvezels. Daardoor is er minder ruis in de lage frequenties en kunnen daar ruimtetijdtrillingen beter worden opgevangen. De bronlaser van Virgo is ook krachtiger dan in de eerdere meetronde. Voor het eerst wordt in Virgo ook gebruik gemaakt van een techniek van het Albert Einstein-instituut in Hannover om het effect van het laserlicht zelf op de spiegels te onderdrukken, zogeheten vacuüm state squeezing. Daarbij worden de quantumeigenschappen van licht slim benut om de gevoeligheid bij hoge frequenties te verbeteren. In de LIGO-interferometers werd ook squeezing geïmplementeerd en werd het laservermogen verdubbeld. Ook zijn vijf van de acht spiegels vervangen. De laatste maanden werden de nieuwe systemen al uitgebreid getest tijdens zogeheten engineering runs. De huidige veertiende engineeringrun ER14 gaat maandag over in de echte meetperiode O3. Inmiddels is in Japan de ondergrondse KAGRA-detector in voorbereiding. Die zou in de tweede helft van het komende meetjaar kunnen aanhaken bij LIGO-Virgo, zodat een echt wereldomspannend meetnetwerk wordt bereikt. Via driehoeksmeting is de bron van een zwaartekrachtsgolf dan nog veel exacter aan de hemel te lokaliseren.
→ Origineel persbericht

12 maart 2019
In Rome is vandaag het officiële oprichtingsverdrag van het SKA Observatory (SKAO) ondertekend door vertegenwoordigers van de zeven 'founding members': Australië, China, Italië, Nederland, Portugal, het Verenigd Koninkrijk en Zuid-Afrika. Voor Nederland werd het verdrag ondertekend door Ingrid van Engelshoven, minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap. Na de Europese Zuidelijke Sterrenwacht (ESO) is SKAO pas de tweede intergouvernementele organisatie op het gebied van sterrenkunde. Doel van de organisatie is het realiseren van de bouw en t.z.t. het gebruik van de Square Kilometre Array (SKA), de grootste wetenschappelijke faciliteit op aarde. SKA gaat bestaan uit vele honderden radioschotels in het zuiden van Afrika en vele tienduizenden kleine antennes in Australië. Het hoofdkwartier van het radio-observatorium is gevestigd in Jodrell Bank, nabij Manchester. Meer dan duizend mensen in twintig landen hebben de afgelopen jaren gewerkt aan het ontwerp van SKA; vanaf eind 2020 zullen contracten voor in totaal 700 miljoen euro worden afgesloten met bedrijven en toeleveranciers in de lidstaten voor de bouw van het observatorium. (GS)
→ Founding Members sign SKA Observatory treaty

31 januari 2019
ASTRON (Nederlands instituut voor radioastronomie) en S[&]T (Science [&] Technology) starten met de bouw van een zonneradiotelescoop die uitbarstingen op de zon direct signaleert. Aanleiding voor de bouw is een verzoek van het Ministerie van Defensie. Ook het KNMI neemt deel aan dit project. De eerste fase van het project DISTURB (Disturbance detection by Intelligent Solar radio Telescope of (Un)perturbed Radiofrequency Bands) waarin het ontwerp van de radiotelescoop wordt ontwikkeld heeft op 30 januari plaatsgevonden. Uitbarstingen op de zon komen regelmatig voor en geven doorgaans geen problemen. Af en toe zijn de uitbarstingen echter zo intens dat ze radars, gps-ontvangers of radioverbindinsgen ernstig kunnen storen. Zo ondervond in 2015 het vliegverkeer in Zweden ernstige vertraging doordat een radar op de luchthaven van Malmö werd ‘verblind’. Het Ministerie van Defensie en het KNMI willen militaire en civiele gebruikers van antennesystemen voor dergelijke intense uitbarstingen kunnen waarschuwen. De zonneradiotelescoop van het project DISTURB voedt hun waarschuwingssystemen met de noodzakelijke data. Tot nu toe zijn er praktisch geen vergelijkbare instrumenten die in real-time storingsgegevens van de zon kunnen leveren. Degene die er zijn, zijn niet toegankelijk, hebben een minder goede kwaliteit of produceren met een aanzienlijke vertraging, wat op cruciale momenten problematisch kan uitpakken. Daarom hebben ASTRON, S[&]T en het KNMI de handen ineengeslagen en zetten zij nu de eerste stap naar een telescoop die metingen van extreme uitbarstingen op de zon vrij toegankelijk maakt. Nadat het ontwerp van de zonneradiotelescoop voltooid is, wordt er een eerste prototype op volle schaal gebouwd. Daarna kan er worden opgeschaald naar 12 tot 20 stations wereldwijd verspreid, zodat de radiotelescoop een globale dekking heeft. De telescoop wordt gebaseerd op het model van antennes van verschillende bestaande en toekomstige telescopen zoals LOFAR (LOw Frequency ARray, radiotelescoop van ASTRON) en SKA (Square Kilometer Array). Wanneer de telescoop detecteert dat er een uitbarsting op de zon plaatsvindt, zal LOFAR hier op reageren door o.a. radiofoto’s van de zon te maken en het Ministerie van Defensie zal weten dat ze storing kunnen ondervinden op hun systemen. Daarnaast is deze ontwikkeling belangrijk voor de internationale civiele luchtvaart die effecten van de zon steeds meer meeneemt in haar procedures. S[&]T leidt het project. De verwachting is dat de eerste fase van het project waarin het ontwerp tot stand komt 15 maanden in beslag zal nemen.
→ Oorspronkelijk persbericht

28 januari 2019
Het Pan-STARRS-project heeft zijn tweede data release gepubliceerd - een gigantische verzameling digitale foto's van de sterrenhemel. Het gaat om de grootste sterrenkundige database ooit: ruim 1,6 petabyte aan informatie (30.000 maal zoveel als de complete inhoud van Wikipedia), in de vorm van optische en nabij-infrarode foto's van de sterrenhemel zoals die zichtbaar is vanaf Hawaii. Sterrenkundigen van over de hele wereld kunnen vrij en gratis gebruik maken van alle waarnemingsresultaten. In totaal zijn gegevens beschikbaar van zo'n drie miljard verschillende bronnen, zoals sterren en sterrenstelsels. Pan-STARRS (Panoramic Survey Telescope & Rapid Response System) is een 1,8-meter telescoop met een kolossale 1,4-gigapixel camera. Vanaf de vulkaantop Haleakala op het Hawaiiaanse eiland Maui heeft hij sinds mei 2010 de gehele zichtbare sterrenhemel twaalf maal vastgelegd op vijf verschillende golflengten. In de Data Release 2 (DR2) kunnen sterrenkundigen onder andere op zoek naar planetoïden, supernova-explosies en andere objecten die van plaats of helderheid veranderen. Pan-STARRS ontdekte onder andere het langgerekte hemellichaam 'Oumuamua, dat afkomstig was uit het heelal en in 2017 door de binnendelen van het zonnestelsel scheerde. Overigens is vrijwel gelijktijdig met de nieuwe PanSTARRS data release een andere astronomische gegevenscatalogus gepubliceerd: de MaNGA-survey (Mapping Nearby Galaxies at Apache Point Observatory) van deSloan Digital Sky Survey in New Mexico. Die bevat gedetailleerde spectroscopische informatie over bijna 5000 nabijgelegen sterrenstelsels. (GS)
→ World's Largest Digital Sky Survey Issues Biggest Astronomical Data Release Ever

28 januari 2019
ASTRON, het Nederlands instituut voor radioastronomie, is verheugd dat Nederland gaat meewerken aan de bouw en het beheer van de grootste radiotelescoop ter wereld, de Square Kilometre Array (SKA). Dit ambitieuze project zal leiden tot grote ontdekkingen over de aard van ons universum en lang bestaande vragen beantwoorden. De ministerraad heeft besloten dat Nederland het verdrag tot de oprichting van het internationale SKA-observatorium gaat ondertekenen. ASTRON coördineert de Nederlandse deelname aan SKA. De bouw van SKA zal de komende jaren worden voortgezet. Op 12 maart 2019 zullen de internationale partners, nu inclusief Nederland, in Rome een verdragsovereenkomst ondertekenen. De 30 miljoen euro die door het Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap wordt toegekend, vormt de basis voor de Nederlandse deelname om SKA te realiseren. "Dit zijn spannende tijden voor ons," zegt prof. Carole Jackson, algemeen en wetenschappelijk directeur van ASTRON. "Nederland zal een volwaardige partner zijn in deze wereldwijde telescoop om een aantal van de mysteries van het universum te onderzoeken. We zijn blij dat de regering heeft besloten om op deze manier te investeren." Negen multinationale consortia leggen de laatste hand aan het ontwerp van SKA, waarvan de bouw gepland is om in 2021 te beginnen. ASTRON leidt het consortium dat de antennestations van SKA in West-Australië ontwikkelt. Daarnaast speelt het een grote rol in twee andere consortia waarbinnen oplossingen worden ontworpen voor het combineren en verder verwerken van de enorme hoeveelheden data die de antennes produceren. SKA wordt de grootste en meest gevoelige radiotelescoop ter wereld. In West-Australië zal de telescoop uit 130.000 antennes bestaan, verspreid over 512 antennevelden. Het ontwerp is gebaseerd op ASTRON's Low Frequency Array (LOFAR) telescoop. Met al deze antennes gaat SKA enorme hoeveelheden data genereren: één petabit per seconde - meer dan drie keer het wereldwijde internetverkeer in 2018. Een netwerk van SKA Regional Centres zal de SKA-gegevens verwerken en archiveren, waarbij het enorme volume data wordt omgezet in wetenschappelijke ontdekkingen. Nederland zal een Science Data Centre (SDC) opzetten om werkgelegenheid te bieden aan hoogopgeleide onderzoekers, ontwikkelaars en ondersteunende (ICT) dienstverleners. Door krachten te bundelen en samen te werken met andere data-intensieve sectoren, ontstaat een publiek-privaat, multidisciplinair cluster dat zich richt op data science. Dr. Michiel van Haarlem, hoofd van het SKA Office Nederland bij ASTRON, voegt toe: "Binnen dit project is overeengekomen dat de deelnemende landen een proportioneel aandeel krijgen in contracten voor de bouw van SKA. Nederlandse bedrijven en instellingen zijn goed gepositioneerd om contracten te winnen op veel gebieden, bijvoorbeeld voor de levering van elementen van de telescoop en slimme software." SKA zal naar verwachting een enorme impuls geven aan het brede astronomische onderzoek: van het testen van Albert Einstein’s algemene relativiteitstheorie, het onderzoeken van het vroege heelal en het ontstaan van de eerste sterren en sterrenstelsels, het in kaart brengen van de magneetvelden in het heelal, het verhelderen van de mysterieuze snelle radioflitsen, de studie van planeten rond nabije sterren, tot aan het zoeken naar een antwoord op een van de grootste mysteries voor de mensheid: zijn we alleen in het heelal? "SKA zal een echt transformationeel instrument zijn, in staat om direct waterstofgas in het jonge universum te visualiseren," zegt prof. Leon Koopmans (Rijksuniversiteit Groningen). "Dit gas vormde bijna alles dat we nu om ons heen zien. Het ontdekken en in kaart brengen van waterstof in de periode nadat Kosmische Achtergrondstraling werd uitgezonden zal een grote lacune in onze kennis opvullen." Prof. Ralph Wijers (Universiteit van Amsterdam), voorzitter van de Raad voor de Sterrenkunde, vult aan: "Deelname aan SKA was een topprioriteit voor de Nederlandse astronomische gemeenschap in haar strategisch plan. Ik ben enthousiast over de wetenschappelijke mogelijkheden die het onze gemeenschap biedt en ik ben blij dat de lange geschiedenis van de Nederlandse expertise in radioastronomie nu kan worden vertaald in een lidmaatschap van het eerste wereldwijde observatorium." Het SKA-project zal niet alleen een grote wetenschappelijke impact hebben, maar ook technologische innovatie stimuleren. Ontwikkelingen op het gebied van antennes, datatransport, software en rekenkracht zullen worden bevorderd door de eisen van SKA.
→ Origineel persbericht

20 december 2018
In de Chileense hoofdstad Santiago zijn vandaag de contracten getekend voor de bouw van een grote opstelling van telescopen voor de detectie van kosmische gammastraling. De CTA-South – de afkorting staat voor Cherenkov Telescope Array – komt te staan op het terrein van de ESO-sterrenwacht op Paranal. De Cherenkov Telescope Array bestaat uit twee delen. Het zuidelijke deel, dat dus in Chili komt te staan, bestaat uit 99 afzonderlijke telescopen van verschillende afmetingen. Het noordelijke deel, dat slechts 19 telescopen telt, wordt ondergebracht bij het Observatorio del Roque de los Muchachos, op het Canarische eiland La Palma. De bouw van de beide arrays zal naar verwachting in 2020 van start gaan. Gammastraling is elektromagnetische straling die wordt uitgezonden door de heetste en meest extreme objecten in het heelal – superzware zwarte gaten, supernovae en misschien zelfs overblijfselen van de oerknal. Vanaf het aardoppervlak is deze vorm van straling niet rechtstreeks waarneembaar, omdat de aardatmosfeer deze niet doorlaat. Bij aankomst in de aardatmosfeer veroorzaakt gammastraling echter kortstondige flitsen van karakteristiek blauw licht: zogeheten Cherenkov-straling. Door deze flitsjes met behulp van grote spiegels en snelle camera’s te detecteren, kunnen wetenschappers de gammastraling tot haar kosmische bron herleiden. De nieuwe arrays zijn veel groter en gevoeliger dan hun voorgangers.Meer dan 1400 wetenschappers en ingenieurs uit landen op vijf continenten houden zich bezig met de wetenschappelijke en technische ontwikkeling van de CTA. Ook Nederland levert een bijdrage. (EE)
→ ESO biedt onderdak aan de zuidelijke Cherenkov Telescope Array

5 december 2018
Het SPECULOOS Southern Observatory (SSO) is met succes geïnstalleerd op de ESO-sterrenwacht op Paranal en heeft zijn eerste test- en kalibratie-opnamen gemaakt – een proces dat bekend staat als het ‘eerste licht’. Na het voltooien van deze inbedrijfstellingsfase, zal deze nieuwe opstelling van telescopen voor de exoplanetenjacht aan zijn wetenschappelijke programma beginnen, dat in januari 2019 serieus van start gaat. Het SSO vormt het hart een nieuw project dat de Search for habitable Planets EClipsing ULtra-cOOl Stars (SPECULOOS) heet. Het bestaat uit vier telescopen die zijn uitgerust met hoofdspiegels van 1 meter. De telescopen – die Io, Europa, Ganymede en Callisto zijn gedoopt, naar de vier grootste manen van Jupiter – zullen profiteren van de ongerepte waarnemingsomstandigheden op de berg Paranal, waar ook ESO’s vlaggenschip, de Very Large Telescope (VLT), staat. De telescopen moeten gaan zoeken naar mogelijk leefbare planeten ter grootte van de aarde rond ‘ultra-koele’ sterren of bruine dwergen, die nog nauwelijks op de aanwezigheid van planeten zijn onderzocht. Er zijn nog maar een paar exoplaneten ontdekt die in banen om sterren van dit type cirkelen, en nog minder bevinden zich in de leefbare zone van hun moederster. Ook al zijn deze zwakke sterren moeilijk waarneembaar, ze zijn er in overvloed – ze omvatten ongeveer 15% van alle sterren in het nabije heelal. SPECULOOS is ontworpen om duizend van deze sterren, waaronder de dichtstbijzijnde, de helderste en de kleinste, te onderzoeken. SPECULOOS maakt gebruikt van de zogeheten transitmethode. Wanneer een planeet voor zijn ster langs schuift, houdt hij een deel van het licht van de ster tegen, wat resulteert in een subtiele maar waarneembare afname van de helderheid van de ster – in feite een gedeeltelijke ‘zonsverduistering’ in het klein. Exoplaneten met kleinere moedersterren houden tijdens zo’n planeetovergang relatief meer sterlicht tegen, waardoor deze periodieke verduisteringen veel gemakkelijker te detecteren zijn dan die bij grotere sterren. Tot nu toe is slechts een klein deel van de exoplaneten die met deze methode zijn gedetecteerd van het formaat aarde of kleiner. Maar de combinatie van de kleine omvang van de SPECULOOS-doelsterren en de hoge gevoeligheid van de telescopen maakt de detectie van overgangen van planeten in de leefbare zone mogelijk. Deze planeten zijn bij uitstek geschikt voor vervolgwaarnemingen met grote telescopen op aarde of in de ruimte. (EE)
→ Eerste licht voor SPECULOOS

4 december 2018
De 4-meter Mayall-telescoop op de Kitt Peak-sterrenwacht in Arizona wordt deze week uitgerust met een nieuwe, 12 ton zware corrector. Die wordt aan de 'voorzijde' van de telescoop geplaatst, en bestaat uit een aantal zorgvuldig geslepen lenzen, waarvan de grootste een middellijn heeft van 1,1 meter. Dankzij de nieuwe corrector wordt het beeldveld van de Mayall-telescoop veertig maal zo groot. Daardoor wordt het oude instrument (gebouwd in de jaren zeventig) geschikt gemaakt voor het DESI-experiment (Dark Energy Spectroscopic Instrument). Met DESI wordt van tientallen miljoenen sterrenstelsels de roodverschuiving opgemeten - een maat voor de afstand. Zo krijgen astronomen een gedetailleerd beeld van de driedimensionale verdeling van sterrenstelsels in het heelal, en dat moet informatie opleveren over de uitdijingsgeschiedenis van het universum en over de ware aard van de mysterieuze donkere energie, die er verantwoordelijk voor is dat de uitdijing van het heelal sinds enkele miljarden jaren aan het versnellen is. DESI zal in de loop van 2019 in gebruik genomen worden. (GS)
→ Topping Off a Telescope with New Tools to Explore Dark Energy

13 november 2018
Op de bergtop Cerro Pachón in Chili, enkele honderden kilometers ten noordoosten van de hoofdstad Santiago, is het grootste onderdeel (tot nu toe!) van de toekomstige Large Synoptic Survey Telescope (LSST) gearriveerd: de 128 ton zware en bijna tien meter grote 'coating chamber' (veraluminiseertank) waarin de 8,4-meter spiegel van de LSST in de toekomst regelmatig voorzien zal worden van een nieuwe spiegelende aluminiumcoating. De coating chamber is gebouwd in Duitsland en is in de afgelopen maanden via Antwerpen en het Panamakanaal verscheept naar de Chileense havenstad Coquimbo, vanwaar hij over de weg naar Cerro Pachón is getransporteerd. De LSST moet over enkele jaren in gebruik worden genomen; de groothoektelescoop - uitgerust met een gigantische en extreem gevoelige digitale camera - gaat onder andere jacht maken op kortstondige verschijnselen aan de sterrenhemel (zogeheten transients) en kleine planetoïden. (GS)
→ LSST Coating Chamber Arrives on Cerro Pachón

15 oktober 2018
Op de Palomar-sterrenwacht in Zuid-Californië is een nieuwe, kleine robottelescoop in gebruik genomen die elke heldere nacht de gehele noordelijke sterrenhemel waarneemt, op zoek naar snel veranderende bronnen van infrarode straling. De Palomar Gattini-IR telescoop heeft een spiegelmiddellijn van slechts 30 centimeter, maar een groot beeldveld en een hoge gevoeligheid. Het instrument is ontwikkeld door Australische en Amerikaanse wetenschappers. Er bestaan al verschillende robottelescopen die de zichtbare hemel afspeuren naar snel veranderende bronnen, zoals variabele sterren, verre supernova-explosies enzovoort. Palomar Gattini-IR is de eerste telescoop die dit doet op infrarode golflengten. Zo wordt het mogelijk om ook objecten te bestuderen die zich schuilhouden in absorberende stofwolken. Het instrument is echter vooral ontwikkeld om heel snel de infraroodstraling op te pikken van botsende neutronensterren. Zo'n neutronensterbotsing vond op 17 augustus 2017 plaats en veroorzaakte een uitbarsting van zwaartekrachtgolven die op aarde werden gedetecteerd. De botsing, waarbij grote hoeveelheden zware elementen zoals goud en platina werden gevormd, was ook zichtbaar in het infrarood. De hoop is dat de nieuwe telescoop meer van dat soort botsingen zal kunnen opsporen. Er bestaan plannen voor een soortgelijk maar iets groter instrument op het zuidelijk halfrond. (GS)
→ New Infrared Telescope First to Monitor Entire Northern Sky

28 september 2018
Het Nationaal Instituut voor subatomaire fysica (Nikhef) ontvangt financiering voor belangrijke verbeteringen van meetapparatuur in twee internationale projecten. De zwaartekrachtsgolfdetector Advanced Virgo in Pisa, Italië, krijgt 3,52 miljoen euro uit het wetenschappelijke infrastructuurfonds NWO-groot. Voor een extra antennenetwerk in het Pierre Auger observatorium voor kosmische straling in Argentinië is 2,5 miljoen euro uit hetzelfde fonds beschikbaar. De kilometers grote Advanced Virgo-detector bij Pisa doet waarnemingen van zwaartekrachtgolven, zoals voorspeld door Einsteins algemene relativiteitstheorie. Daarbij worden minieme, onderlinge bewegingen van spiegels met laserstralen bestudeerd. Zulke trillingen werden in 2015 voor het eerst waargenomen door de vergelijkbare LIGO-detectoren in de VS, veroorzaakt door botsende zwarte gaten. De Virgo-collaboratie was bij de ontdekking betrokken; inmiddels maakt ook de Virgo-detector deel uit van het meetnetwerk en heeft deze samen met LIGO verdere zwaartekrachtsgolven van samensmeltende zwarte gaten en samensmeltende neutronensterren waargenomen. Nikhef is prominent deelnemer in Virgo. Met het toegekende budget kan een reeks nieuwe technieken in Advanced Virgo worden aangebracht om trillingen en ruis van buiten de detector nog verder uit te bannen. Met een 300 meter lange nieuwe laser-trilholte bij Virgo wordt ook de minieme verstorende invloed van de lichtbundels zelf op het systeem nog verder onderdrukt. Dat vergroot de gevoeligheid voor de zwaartekrachtgolven, en biedt wellicht zicht op nieuwe, onbekende bronnen ervan. Het Pierre Auger-observatorium voor kosmische straling beslaat een gebied ter grootte van de provincie Utrecht op de pampa van Argentinië. Ruim anderhalfduizend speciale watertanks registreren daar lawines van deeltjes die ontstaan als hoog in de atmosfeer van de aarde ultra-hoogenergetische deeltjes uit de kosmos inslaan. Licht van die processen wordt ’s nachts ook met telescopen geregistreerd. Vraag is daarbij welke deeltjes eigenlijk inslaan, wat de bronnen ervan zijn en hoe ze zoveel energie hebben kunnen krijgen. De uitbreiding van de detector bestaat uit 1661 radioantenne’s die elektromagnetische pulsen van de inslagen kunnen registreren. Met verfijnde analysetechnieken, die grotendeels door Nikhef-medewerkers in Nijmegen zijn ontwikkeld, kan uit die pulsjes alle relevante informatie van de inslag worden berekend. De antennes worden bij de bestaande watertanks geplaatst en gebruiken de bestaande infrastructuur voor energie en communicatie van de autonome watertankdetectoren. De apparatuur is in principe simpel te installeren en onderhoudsvrij – een voorwaarde op de uitgestrekte en onherbergzame vlakte.
→ Volledig persbericht

25 september 2018
De iconische zonnetelescoop op de Kitt Peak-sterrenwacht in Arizona wordt omgebouwd tot een expositieruimte. De McMath-Pierce Solar Telescope werd in 1962 in gebruik genomen, maar is sterk verouderd en sinds enige tijd niet langer in gebruik. Op de top van de Haleakala-vulkaan op het Hawaiiaanse eiland Maui is een nieuwe, grotere en veel geavanceerdere Amerkaanse zonnetelescoop in aanbouw. Dankzij een subsidie van 4,5 miljoen dollar van de National Science Foundation kan de oude zonnetelescoop op Kitt Peak nu een tweede leven beginnen als interactieve expositieruimte: het Windows on the Universe Center. De opening is voorzien voor eind 2020 of begin 2021. (GS)
→ NSF Funds New Center for Astronomy Outreach at Kitt Peak (perbsericht AURA Astronomy)

18 september 2018
Op het Europese deeltjeslaboratorium CERN in Genève zijn de eerste metingen verricht met het prototype van een nieuwe neutrinodetector. Neutrino's zijn mysterieuze elementaire deeltjes die vrijwel geen wisselwerking vertonen met gewone materie. Ze ontstaan onder andere in de zon en bij supernova-explosies, maar verreweg de meeste neutrino's in het heelal ontstonden bij de oerknal. ProtoDUNE is een gigantische kubusvormige tank, zo hoog als een huis van drie verdiepingen, gevuld met 800 ton vloeibare argon, bij een temperatuur van 185 graden onder nul. Wanneer een neutrino een zeldzame interactie aangaat met een argonkern, worden secundaire deeltjes gevormd die een 'spoor' achterlaten in de detector. Het experiment is gevoelig voor zowel gewone neutrino's als antineutrino's. De meetresultaten moeten natuurkundigen meer inzicht bieden in de vraag waarom er vlak na de oerknal net iets meer materie dan antimaterie is gevormd. Een tweede ProtoDUNE-detector wordt binnenkort in gebruik genomen. De twee prototypes zijn de voorlopers van het toekomstige Deep Underground Neutrino Experiment (DUNE) dat door het Amerikaanse Fermilab gebouwd gaat worden in een anderhalve kilometer diepe mijn in South Dakota. DUNE wordt 20 maal zo groot als ProtoDUNE en moet in 20s6 operationeel zijn. (GS)
→ First particle tracks seen in prototype for international neutrino experiment

18 september 2018
Op Plateau de Bure, op grote hoogte in de Franse Alpen, is de eerste bouwfase voltooid van een groot nieuw observatorium voor het waarnemen van millimeterstraling uit het heelal. NOEMA (NOrthern Extended Millimeter Array) is het krachtigste observatorium voor deze kortgolvige radiostraling op het noordelijk halfrond. Waarnemingen met het nieuwe instrument moeten onder andere meer inzicht opleveren in het ontstaan van de allereerste sterren, kort na de oerknal. NOEMA bestaat momenteel uit tien schotelantennes, elk met een middellijn van 15 meter. De antennes werken samen als één grote telescoop, dankzij de inzet van een supercomputer (de zogeheten correlator) die alle afzonderlijke metingen combineert. De NOEMA-schotels zijn verrijdbaar over rails: voor sommige waarnemingen moeten ze relatief dicht bij elkaar staan, voor andere juist op grote onderlinge afstanden. In de komende drie jaar worden nog twee schotels geplaatst, en wordt het railsysteem uitgebreid, zodat uiteindelijk de beelscherpte behaald kan worden van een denkbeeldige antenne met een middellijn van 1,7 kilometer. (GS)
→ Halfway mark for NOEMA

12 september 2018
De National Science Foundation heeft een bedrag van 1,3 miljoen dollar toegezegd voor een upgrade van de Green Bank Telescope (GBT) in West Virginia – de grootste volledig stuurbare radiotelescoop ter wereld. De radioschotel zal worden uitgerust met een lasersysteem dat de GBT in staat stelt om hemelobjecten ook overdag waar te nemen op millimeter-golflengten. Op dit moment kan de GBT dit soort waarnemingen alleen ’s nachts doen. Dat komt doordat de radioschotel door de zonnewarmte overdag net te veel, en ook te ongelijkmatig, vervormt om nauwkeurige waarnemingen in het millimeter-gebied te kunnen doen. Zulke waarnemingen geven inzicht in de chemische samenstelling van gaswolken, sterren en sterrenstelsels. Het nieuwe lasersysteem zal de vervorming van de schotelantenne nauwkeurig meten, zodat de aluminium panelen waaruit deze bestaat automatisch tijdens de waarnemingen kunnen worden bijgesteld. Een vergelijkbaar systeem wordt ook bij de grootste optische telescopen gebruikt. Het bouwen en testen van het nieuwe lasersysteem zal naar verwachting drie jaar gaan duren. (EE)
→ GBT Upgrade to Sharpen Telescope’s Vision

12 september 2018
Het blikveld van de Westerbork Synthese Radio Telescoop is 37 keer vergroot dankzij Apertif, een innovatief nieuw type ontvanger. Apertif, ontwikkeld door het Nederlands Instituut voor radioastronomie (ASTRON), wordt op 13 september 2018 officieel geopend door Cees Bijl, gedeputeerde van de provincie Drenthe. Op deze dag wordt ook het 50-jarige jubileum van de telescoop gevierd. De iconische 50-jaar oude radiotelescoop in Westerbork heeft in 12 van de 14 schotels een nieuwe set camera’s gekregen. Met behulp van een techniek genaamd beamforming kan nu in één waarneming een deel van de hemel in kaart worden gebracht dat 37 keer groter is dan voorheen. Apertif is ook een door het Square Kilometre Array (SKA) project erkende voorloper van SKA, de toekomstige grootste en meest gevoelige radiotelescoop ter wereld. Apertif gaat een groot deel van de noordelijke hemel in kaart brengen. Door radiobeelden te maken van het neutrale waterstofgas in het heelal, kunnen de eigenschappen en distributie van gas in sterrenstelsels worden onderzocht. Het zal ook in meer detail naar een kleiner deel van de hemel kijken, waardoor we een scherp beeld krijgen van heel zwakke nabijgelegen sterrenstelsels en sterrenstelsels in het verre heelal. Deze verschillende waarnemingen zullen leiden tot nieuwe inzichten in de vorming en evolutie van sterrenstelsels. De verzamelde gegevens zullen nog tientallen jaren worden gebruikt door toekomstige onderzoekers. De vernieuwde telescoop zal ook zoeken naar snelle radioflitsen, de krachtigste explosies in het heelal. De oorsprong en aard van deze extreem heldere flitsen van radiolicht, die miljarden lichtjaren reizen om de aarde te bereiken, zijn nog steeds grotendeels een mysterie. Omdat de flitsen maar een fractie van een seconde duren, zijn ze heel gemakkelijk te missen en moeilijk om waar te nemen. Dit gaat veranderen met Apertif, waarmee continu een hogesnelheidsfilm gemaakt zal worden van de radiohemel die wordt geanalyseerd door de krachtigste GPU-supercomputer in Nederland. 
→ Volledig persbericht

27 augustus 2018
Gisteren is in het Canadese Timmins een ballon gelanceerd naar 37 kilometer hoogte met aan boord geavanceerde Nederlandse technologie om in de toekomst exoplaneten direct in beeld te krijgen. De zogeheten coronagraaf maakt deel uit van het sterrenkundige HiCIBaS-instrument. De testmissie had een lanceervenster van drie weken en kon aan het einde van deze periode in de nacht van zaterdag op zondag eindelijk vliegen, na een periode met (te) harde wind. Drie Nederlandse promovendi hebben samen met de Leidse sterrenkundige Frans Snik de technologie in de afgelopen zes maanden ontwikkeld. “Het is net een avonturenroman,” laat Snik uit Canada weten. “De hele wereld is bezig met het ontwerpen van zulke technologie voor toekomstige ruimtetelescopen, en wij zijn met een groep jonge wetenschappers eventjes de eersten die het in de ruimte testen.” De nieuwe technologie is ontwikkeld door de Universiteit Leiden en ruimteonderzoeksinstituut SRON om exoplaneten in beeld te kunnen krijgen. Met deze technologiemissie hebben wetenschappers dit nu voor het eerst op zo’n grote hoogte gedaan dat de aardatmosfeer geen hindernis vormt, zodat de test vergelijkbaar is met een ruimtemissie. HiCIBaS staat voor High Contrast Imaging Balloon System en is gebouwd door een groep Canadese studenten van de Université Laval in Quebec City. Het instrument combineert nieuwe technieken die fel sterlicht wegfilteren, zodat astronomen exoplaneten kunnen waarnemen vlak naast een ster die duizenden tot miljarden keren feller is. HiCIBaS is een tussenstap op weg naar een ruimtetelescoop waaraan zowel de Universiteit Leiden als SRON kunnen bijdragen met nieuwe technologieën op het gebied van optica, zeer gevoelige detectoren en complexe regeltechniek. Henk Hoevers (SRON): “In de toekomst willen we de atmosfeer van een exoplaneet bestuderen die op de aarde lijkt; dat is echt heel moeilijk en dan moet alles in ons instrument kloppen. De gecombineerde technische kennis die we nu in Leiden en bij SRON ontwikkelen is daarvoor essentieel.”
→ Volledig persbericht

14 augustus 2018
Op de top van Cerro Las Campanas in Noord-Chili is een begin gemaakt met de bouwwerkzaamheden voor de toekomstige Giant Magellan Telescope (GMT), die in 2024 operationeel moet zijn. Tot op een diepte van 7 meter moet keihard gesteente uitgegraven worden voor de ondersteuningsconstructie van de 1600 ton zware telescoop. Het cilindrische gebouw waarin het instrument wordt gehuisvest, krijg teen middellijn van 56 meter en een hoogte van 65 meter. De GMT krijgt zeven 8,4-meter spiegels die samen een reuzentelescoop met een middellijn van 25 meter vormen. Vijf van de spiegels zijn al gegoten en geslepen; één spiegel is ook al gepolijst. De GMT is een van de drie toekomstige 'monstertelescoop'-projecten; de andere twee zijn de Amerikaanse Thirty Meter Telescope (TMT) en de Europese Extremely Large Telescope (ELT). (GS)
→ Excavation Begins on Giant Magellan Telescope Site in Chile

14 augustus 2018
De Amerikaanse National Science Foundation (NSF) heeft 5,8 miljoen dollar beschikbaar gesteld voor de bouw en installatie van een nieuwe 'phased array antenna feed' voor de 305 meter grote radiotelescoop bij Arecibo, Puerto Rico. Het gaat om een instrument met 166 antennes, waarmee de waarnemingscapaciteiten van de radiotelescoop met 500 procent zullen toenemen. De Arecibo-telescoop wordt onder andere gebruikt voor onderzoek aan pulsars en fast radio bursts (snelle radioflitsen). Een eerdere phased array feed ging verloren toen Puerto Rico werd getroffen door de tropische orkaan Maria. Het nieuwe instrument, ALPACA geheten (Advanced Cryogenic L-Band Phased Array Camera for Arecibo) moet in 2022 in bedrijf zijn. (GS)
→ Arecibo Observatory to Get $5.8 Million Upgrade to Expand View

11 augustus 2018
De Lowell-sterrenwacht in Flagstaff (Arizona) heeft een nieuwe batterij videocamera's voor het vastleggen van meteoren geplaatst nabij Meteor Crater, de 50.000 jaar oude en 1200 meter grote inslagkrater in het noorden van Arizona. Eerder werden al twee waarnemingsstations in gebruik genomen op de Lowell-sterrenwacht zelf en bij de iets zuidelijker gelegen Discovery Telescope van het observatorium. Meteoren ('vallende sterren') zijn de kortdurende lichtverschijnselen die hoog in de aardse dampkring ontstaan wanneer een klein stof- of gruisdeeltjes uit het heelal met hoge snelheid de atmosfeer binnendringt. Komend weekend zijn er meer meteoren zichtbaar dan gemiddeld: in de nacht van zondag 12 op maandag 13 augustus valt de activiteitspiek van de jaarlijkse Perseïden-zwerm. De zestien videocamera's (commerciële beveiligingscamera's) leggen elke heldere nacht samen vrijwel de gehele sterrenhemel boven Meteor Crater vast. Wanneer gedetecteerde meteoren ook door andere stations zijn waargenomen, is het mogelijk om de driedimensionale baan van het binnenkomende gruisdeeltje te achterhalen. Het nieuwe waarnemingsstation maakt deel uit van het wereldwijde CAMS-netwerk (Cameras for All-sky Meteor Surveillance), dat geleid wordt door de Nederlandse astronoom Peter Jenniskens, die verbonden is aan het SETI-instituut en het NASA Ames Research Center. (GS)
→ Network of Video Cameras Poised to Catch Meteor Showers Over Meteor Crater

7 augustus 2018
De National Science Foundation heeft 2 miljoen dollar beschikbaar gesteld voor de reparatie van de 25-meter radiotelescoop in St. Croix, op de Amerikaanse Maagdeneilanden. De telescoop raakte in september 2017 beschadigd door de tropische orkaan Maria, die huishield in het Caribisch gebied. De St. Croix-telescoop is een van de tien radiotelescopen die deel uitmaken van de Very Long Baseline Array (VLBA) - een netwerk van schotelantennes dat zich uitstrekt van Hawaii tot de Maagdeneilanden. De VLBA werd in 1993 in gebruik genomen; door de afzonderlijke telescopen onderling te 'koppelen' kunnen sterrenkundigen extreem gedetailleerde waarnemingen verrichten van kosmische radiobronnen. (GS)
→ Observatory Receives Funds to Repair St. Croix Radio Telescope

26 juli 2018
De SKA Organisation – de organisatie die bezig is met de bouw van de grootste radiotelescoop ter wereld – heeft er een twaalfde lid bij gekregen. De grootste onderzoeksorganisatie van Europa, het Franse Centre National de la Recherche Scientifique (CNRS), heeft zich bij het project aangesloten. CNRS vertegenwoordigt vijf onderzoeksinstituten en zeven private bedrijven. Frankrijk, dat al als ‘waarnemer’ bij het SKA-project was betrokken, kent een rijke geschiedenis van radio-astronomisch onderzoek. Het land doet mee aan het internationale LOFAR-project, waarvan het hart in Nederland staat, en heeft meegewerkt aan conceptversies van de SKA-antennes. Ook heeft Frankrijk een grote sterrenwacht voor millimeter-radioastronomie (IRAM) en is het land via ESO betrokken bij de grote ALMA (sub)millimeterarray in het noorden van Chili. (EE)
→ French Consortium Joins SKA Organisation

18 juli 2018
De Europese Very Large Telescope in het noorden van Chili is uitgerust met een nieuw hulpmiddel waarmee bijzonder scherpe opnamen kunnen worden gemaakt. Het nieuwe hulpmiddel, dat ‘lasertomografie’ wordt genoemd, stelt de al bestaande adaptieve optiek van de telescoop in staat om nog beter te corrigeren voor atmosferische turbulenties. Dat levert foto’s op die scherper zijn dan die van de Hubble-ruimtetelescoop. Adaptieve optiek is een systeem dat het beeld-vertroebelende effect van de atmosfeer corrigeert. Een van de vier telescopen waaruit de VLT bestaat kan worden uitgerust met lasers die 30 centimeter brede bundels van intens oranje licht op de hemel richten. Zo ontstaan, hoog in de atmosfeer, kunstmatige ‘richtsterren’ die door het adaptieve optische systeem worden gebruikt om vast te stellen hoe turbulent de atmosfeer is. Het systeem berekent duizend keer per seconde hoe het beeld voor die turbulenties gecorrigeerd moet worden. Het geeft daarbij de dunne, vervormbare secundaire spiegel van de telescoop de opdracht om steeds zodanig van vorm te veranderen dat de atmosferische beeldvervorming wordt tegengegaan. Tot nu toe werd deze werkwijze alleen gebruikt voor de onderste kilometer van de aardatmosfeer, de zogeheten grondlaag. Maar dankzij lasertomografie kan het systeem nu ook corrigeren voor atmosferische turbulenties op hoogten van 3, 9 en 14 kilometer. Dat resulteert in opnamen die de theoretische beeldscherpte van de telescoop – dat wil zeggen: de beeldscherpte die de telescoop zou bereiken als er géén atmosfeer was – benaderen. Het nadeel van het nieuwe systeem is dat het alleen kan worden toegepast op een stukje hemel ter grootte van 7,5 boogseconde – 4 duizendste van de schijnbare middellijn van de maan. Dat betekent dat heel veel hemelobjecten niet compleet in beeld kunnen worden gebracht. De eerste testopnamen tonen de verre, en dus schijnbaar kleine, planeet Neptunus en het centrale deel van de bolvormige sterrenhoop NGC 6388. (EE)
→ Superscherpe foto’s met de nieuwe adaptieve optiek van de VLT

13 juli 2018
Vandaag is de MeerKAT radiotelescoop in Zuid-Afrika officieel in gebruik gesteld. Ter gelegenheid daarvan is een nieuwe opname gepresenteerd van het centrum van onze Melkweg – de duidelijkste ‘radiofoto’ van dit gebied tot nu toe. Het Melkwegcentrum staat in de richting van het sterrenbeeld Boogschutter, op ongeveer 25.000 lichtjaar van de aarde. Het is gehuld in dichte wolken van gas en stof, waardoor het met normale telescopen niet waarneembaar is. Op infrarode, röntgen- en radiogolflengten is dat stof echter min of meer doorzichtig. Eerder dit jaar, op 25 mei om precies te zijn, is ook de MeerLICHT-telescoop geïnaugureerd. Deze in Nederland gebouwde optische telescoop is het ‘oog’ van de 64 MeerKAT-radioschotels. MeerKAT en MeerLICHT gaan gelijktijdig de zuidelijke sterrenhemel scannen op onder meer sterexplosies. (EE)
→ Meerkat Radio Telescope Inaugurated in South Africa

4 juni 2018
ASTRON, het Nederlands instituut voor radioastronomie, heeft het hart ontwikkeld van de nieuwe supercomputer voor de Square Kilometre Array (SKA), de toekomstige grootste en meest gevoelige radiotelescoop ter wereld. Dit hart, een computerbord met de naam Gemini, is vandaag gepresenteerd aan de minister van Onderwijs Cultuur en Wetenschap, die op kennismakingsbezoek in Dwingeloo was. De Square Kilometre Array (SKA) is een nieuwe radiotelescoop die door een internationale samenwerking wordt gebouwd in West-Australië en Zuid-Afrika. In West-Australië zal de telescoop bestaan uit 130.000 kleine antennes, verdeeld over 512 antennevelden. Het ontwerp is gebaseerd op ASTRON’s Low Frequency Array (LOFAR) in Drenthe. Met al die antennes gaat SKA enorme hoeveelheden data genereren: één petabit per seconde – meer dan drie keer het wereldwijde internetverkeer in 2018. Het computerbord Gemini, dat alle data in West-Australië gaat verwerken, wordt samen met het Australische onderzoeksinstituut CSIR ontwikkeld. Gemini maakt het mogelijk om de duizenden antennes te combineren tot één grote telescoop, wat cruciaal is voor het astronomisch onderzoek van SKA. Uiteindelijk zal met in totaal 288 Gemini-borden een supercomputer worden gemaakt. Voor de productie ervan werkt ASTRON nauw samen met het bedrijf Neways Electronics in Leeuwarden.
→ Volledig persbericht

25 mei 2018
Vrijdag 25 mei 2018 is de MeerLICHT-telescoop geïnaugureerd op de Sutherland-sterrenwacht in Zuid-Afrika. MeerLICHT is een in Nederland gebouwde optische telescoop die het ‘oog’ van de MeerKAT-radioschotels wordt. MeerKAT en MeerLICHT gaan gelijktijdig de zuidelijke sterrenhemel scannen op onder meer sterexplosies. Die doven snel uit en met deze unieke koppeling kunnen astronomen tegelijkertijd in radio en in zichtbaar licht de hemel afspeuren op jacht naar kortdurende verschijnselen zoals pulsars, snelle radioflitsen en supernova's (zogeheten transients).Het is voor het eerst dat een optische telescoop permanent gaat meekijken met een radiotelescoop. Tot nu toe moeten astronomen waarneemtijd aanvragen als ze een snel veranderende bron die is gezien met een radiotelescoop, nader willen bestuderen met een optische telescoop, of omgekeerd. Zo'n aanvraag kost tijd en dat maakt het onderzoek naar snelle veranderingen aan de hemel lastig. MeerLICHT is een volautomatische telescoop met een spiegel van zestig centimeter. Hij heeft precies hetzelfde gezichtsveld als de radiotelescopen van MeerKAT. De telescoop kan in één keer een stuk hemel ter grootte van dertien volle manen in kaart brengen. De telescoop heeft een 110 megapixelcamera. De elektronica wordt gekoeld om te voorkomen dat turbulentie door warme lucht in de koepel de metingen verstoort. MeerLICHT kan objecten waarnemen die een miljoen keer zwakker zijn dan objecten die zichtbaar zijn met het blote oog.De projectleiding heeft hoge verwachtingen van de nieuwe telescoop. De Nijmeegse astronoom prof. Paul Groot (Co-PI van MeerLICHT): “De eerste beelden die MeerLICHT heeft geproduceerd zijn boven verwachting. De opname van Baade’s Window levert een doorkijk naar de centrale delen van ons Melkwegstelsel. Deze opname is voor mij een perfecte illustratie van de kracht van deze nieuwe telescoop. In 1 minuut hebben we meer dan 2 miljoen sterren gedetecteerd, en het beeld is scherp van rand tot rand. Nu is het wachten op de eerste ster die hier explodeert." Co-PI prof. Patrick Woudt (Universiteit van Kaapstad, Zuid-Afrika) voegt daaraan toe: “Het onderzoek aan snel veranderende bronnen krijgt met MeerLICHT een nieuwe dimensie.”MeerLICHT is een Zuid-Afrikaans-Nederlands-Britse samenwerking. Prof. Ben Stappers (Universiteit van Manchester, Verenigd Koninkrijk): “Het is spannend wat deze nieuwe combinatie van telescopen gaat doen. Voor ons is de reden om deel te nemen dat we straks snelle radioflitsen op heterdaad kunnen betrappen. Hopelijk vinden we nu eindelijk de herkomst van deze geheimzinnige flitsen.” Teamlid prof. Rudy Wijnands (Universiteit van Amsterdam) voegt toe dat behalve extreme astrofysica, ook normale sterren zullen worden bestudeerd die sterke flitsen produceren. “Door gelijktijdige waarnemingen in radio en zichtbaar licht kunnen Amsterdamse sterrenkundigen gaan onderzoeken wat de impact van deze flitsen is op de bewoonbaarheid van planeten rond deze sterren.”MeerLICHT staat op de Sutherland-sterrenwacht van de South African Astronomical Observatory. De telescoop koppelt het hele optische observatorium, en de 10-meter SALT-telescoop in het bijzonder, aan de MeerKAT-radioarray. “Dit past perfect in onze strategie om Sutherland om te toveren tot een efficiënte ‘transient-machine’ om het dynamische heelal te bestuderen,” zegt Dr. David Buckley van de South African Astronomical Observatory. 
→ Origineel persbericht

23 mei 2018
Twee concurrerende telescoopprojecten in de Verenigde Staten hebben eindelijk besloten de handen ineen te slaan. De Giant Magellan Telescope (GMT, geleid door het Carnegie-instituut in Washington D.C.) en de Thirty Meter Telescope (TMT, geleid door de Universiteit van Californië en het California Institute of Technology) hebben samen het U.S. Extremely Large Telescope-programma (US-ELT) opgezet, met als doel aanvullende fondsen te verwerven van de National Science Foundation (NSF). Beide projecten waren er tot nu toe niet in geslaagd voldoende middelen bijeen te brengen voor de bouw van de reuzentelescopen. De NSF had zich nog niet gecommitteerd aan een van de twee projecten, deels omdat er nog steeds onduidelijkheid is over de locatie van de TMT (Hawaii of La Palma) en deels vanwege de 'vriendschappelijke' concurrentie tussen de twee organisaties (die overigens allebei een groot aantal internationale partners tellen). In het US-ELT-programma wordt nu vooral benadrukt dat het voor de Amerikaanse astronomische gemeenschap - vertegenwoordigd door de NOAO (National Optical Astronomy Observatory) van groot belang is om zowel op het noordelijk als op het zuidelijk halfrond over een grote telescoop te beschikken - de GMT komt op Cerro Las Campanas in Noord-Chili. Amerikaanse sterrenkundigen zijn door de NOAO uitgenodigd om voorstellen te doen voor zogeheten Key Science Programs. De GMT moet in 2022 al de eerste waarnemingen verrichten; first light voor de TMT wordt verwacht in 2028. Overigens werkt de EUropese Zuidelijke Sterrenwacht (ESO) aan de bouw van de Europese Extremely Large Telescope (ELT), die een spiegelmiddellijn van 39,2 meter krijgt en in 2024 gereed moet zijn. (GS)
→ U.S. national observatory and two extremely large telescope projects team up to enhance U.S. scientific leadership in astronomy and astrophysics

21 mei 2018
Zondagavond 20 mei rond 23.30 uur Nederlandse tijd is het Netherlands-Chinese Low-frequency Experiment (NCLE) met succes gelanceerd. NCLE is een eenvoudige laagfrequente radioantenne, ontwikkeld door het RadioLab van de Radboud Universiteit, het Nederlandse instituut voor radioastronomie ASTRON en het Delftse bedrijf ISIS. Het instrument bevindt zich aan boord van de Chinese maansonde Chang'e 4, die op ca. 65.000 kilometer achter de maan geplaatst zal worden en in de toekomst dienst moet gaan doen als communicatiesatelliet voor Chinese landers op de achterzijde van de maan. Met NCLE hopen sterrenkundigen de zwakke radiostraling op te vangen van waterstofgas in de eerste paar honderd miljoen jaar van de geschiedenis van het heelal. De lancering, met een Chinese Lange Mars 4-raket, verliep vlekkeloos. De hoop is dat in de toekomst grotere en gevoeliger antennes op de achterzijde van de maan geplaatst kunnen worden. (GS)
→ Radboud Radio Lab

1 mei 2018
Amerikaanse wetenschappers hebben de laatste hand gelegd aan een nieuwe radiotelescoop die in hartje Groenland staat. Een van de hoofddoelen van het instrument is deelname aan de Event Horizon Telescope (EHT) – een wereldwijd netwerk van radioschotels waarmee de eerste afbeelding van het superzware zwarte gat in het centrum van onze Melkweg wordt gemaakt. De Greenland Telescope is een 12 meter grote radioschotel die oorspronkelijk werd gebouwd als prototype voor ALMA, een grote opstelling van radioschotels in het noorden van Chili. Hij is nu de meest noordelijk gelegen component van de EHT, die daarmee in de noordzuidrichting een ‘basislijn’ van ongeveer 12.000 kilometer heeft gekregen. Hoe groter de basislijn, des te scherper zijn de beelden die met zo’n netwerk kunnen worden gemaakt. (EE)
→ Greenland Telescope Opens New Era of Arctic Astronomy

19 april 2018
VDL ETG Projects, onderdeel van VDL Groep, gaat de ondersteuningsstructuur bouwen voor de hoofdspiegel van de Extremely Large Telescope (ELT) in Noord-Chili. De Europese Zuidelijke Sterrenwacht (ESO) heeft ’s werelds grootste optische/infraroodtelescoop in aanbouw op een ruim 3000 meter hoge bergtop in het noorden van Chili. De ondersteuningsstructuur bestaat uit 798 draagstructuren voor spiegelsegmenten, die samen de hoofdspiegel van de telescoop vormen. Met de order, die een looptijd heeft van ongeveer vijf jaar, zijn enkele tientallen miljoenen euro’s gemoeid. De grootte van de ELT, die in 2024 operationeel zal zijn, is vergelijkbaar met die van een voetbalstadion. Met een middellijn van 39 meter zal het ‘oog’ van de telescoop bijna zo groot zijn als een half voetbalveld en meer licht opvangen dan alle grote, professionele optische telescopen van dit moment bij elkaar. Het is onmogelijk om de hoofdspiegel van 39 meter diameter uit één stuk te maken. Daarom wordt de spiegel opgebouwd uit 798 zeshoekige spiegelsegmenten van ongeveer 1,4 meter groot en 5 centimeter dik. Ieder spiegelsegment heeft drie eigen draagstructuren en wordt met meerdere elektromotoren aangedreven, waardoor de spiegel continu van vorm verandert en zeer nauwkeurig wordt gepositioneerd. Het ontwerp van de ondersteuningsstructuur is samen met TNO tot stand gekomen en wordt ondersteund door de Nederlandse Onderzoekschool Voor Astronomie (NOVA).
→ Volledig persbericht

7 maart 2018
Na meer dan een eeuw van astronomische waarnemingen valt het doek voor de Yerkes-sterrenwacht in de Amerikaanse staat Wisconsin. Dat heeft de eigenaar van de sterrenwacht, de Universiteit van Chicago, besloten. Per 1 oktober komt worden alle activiteiten in het gebouw stopgezet. Wat er daarna met het historische gebouw, waarin de grootste refractor (lenzenkijker) ter wereld staat opgesteld, zal gebeuren is nog onduidelijk. In de in 1897 opgerichte Yerkes-sterrenwacht hebben tal van befaamde astronomen gewerkt, onder wie George Ellery Hale, Edwin Hubble en Subrahmanyan Chandrasekhar. In het hoofdgebouw was tot in de jaren 60 de astronomische faculteit van de Universiteit van Chicago gevestigd. De afgelopen decennia heeft deze universiteit echter flink geïnvesteerd in de Magellan-telescopen in Chili en in ruimtetelescopen. Hierdoor is het wetenschappelijke belang van de Yerkes-sterrenwacht sterk afgenomen. Het instituut fungeerde de laatste tijd voornamelijk als educatief centrum. (EE)
→ UChicago activities at Yerkes Observatory to end in 2018

22 februari 2018
De grootste volledig operationele radiotelescoop ter wereld – onderdeel van de Arecibo-sterrenwacht op het eiland Puerto Rico – krijgt een nieuwe eigenaar. De National Science Foundation (enigszins vergelijkbaar met de Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek) zal het beheer van het instrument overdragen aan een consortium onder leiding van de Universiteit van Centraal-Florida (UCF). Daarmee is de kolossale radioschotel, waarvan het voortbestaan al een tijdje aan een zijden draadje hing, weer voor vijf jaar van de ondergang gered. De Arecibo-radiotelescoop is een van de beroemdste radiotelescopen ter wereld. De schotel, gebouwd in een natuurlijke kom in het landschap, was met een middellijn van ruim 300 meter tot september 2016 ook de grootste enkelvoudige radiotelescoop. Inmiddels heeft hij die nummer 1-positie echter moeten afstaan aan de 500 meter grote FAST-radiotelescoop in het zuidoosten van China. Deze laatste is echter nog niet volledig in bedrijf. Met de Arecibo-telescoop worden nog geregeld bijzondere ontdekkingen gedaan. In 2016 werden met dit instrument de eerste repeterende ’snelle radioflitsen’ gedetecteerd. En een jaar later werden twee vreemde pulsars ontdekt die gedurende lange perioden geen radiopulsen vertonen. Ook speelt de radioschotel een belangrijke rol bij radarwaarnemingen van planetoïden die dicht in de buurt van de aarde komen. (EE)
→ UCF-led Consortium to Manage Arecibo Observatory in Puerto Rico

13 februari 2018
Het ESPRESSO-instrument van ESO's Very Large Telescope in Chili heeft voor het eerst het gecombineerde licht van alle vier de 8,2-meter Unit-telescopen gebruikt. Door het licht van deze telescopen op deze manier te combineren, is de VLT qua licht-opvangend oppervlak de grootste optische telescoop die er is. Een van de oorspronkelijke ontwerpdoelen van ESO’s Very Large Telescope (VLT) was dat de vier Unit-telescopen zouden samenwerken als één reusachtige telescoop. Dankzij de ESPRESSO-spectrograaf, die voor het eerst het verzamelde licht van alle vier de Unit-telescopen van de VLT heeft opgevangen, is deze mijlpaal nu bereikt. ESPRESSO-instrumentwetenschapper bij ESO, Gaspare Lo Curto, legt de historische betekenis van deze gebeurtenis uit: ‘ESO heeft een droom gerealiseerd die dateert uit de tijd dat de VLT in de jaren 80 werd ontworpen: het combineren van het licht van alle vier de Unit-telescopen op Cerro Paranal om één ​​enkel instrument te voeden!’Wanneer de vier 8,2-meter telescopen hun licht-verzamelende vermogen bundelen om één ​​enkel instrument te voeden, is de VLT effectief de grootste optische telescoop ter wereld. Hij is dan vergelijkbaar met een enkelvoudige telescoop met een opening van 16 meter. Twee van de belangrijkste wetenschappelijke doelen van ESPRESSO zijn het ontdekken en karakteriseren van aarde-achtige planeten en het zoeken naar mogelijke variaties in fundamentele natuurkundige constanten. Deze laatste experimenten vereisen waarnemingen van verre en zwakke quasars, en hebben het meeste baat bij het combineren van het licht van alle vier de Uni-telescopen in ESPRESSO. Voor beide doelen is het nodig dat het instrument en de referentielichtbron extreem stabiel zijn. Door het gecombineerde licht aan één enkel instrument te voeden, krijgen astronomen toegang tot informatie die nooit eerder beschikbaar was. Deze nieuwe faciliteit betekent een doorbraak in het astronomische onderzoek met hoge-resolutiespectrografen.
→ Volledig persbericht

29 januari 2018
Wanneer de Europese Virgo-detector komend najaar weer jacht gaat maken op zwaartekrachtgolven, zal hij gebruikmaken van 'samengeperst' laserlicht. De gevoeligheid van de detector voor de minieme rimpelingen in de ruimtetijd wordt daardoor groter, zodat Virgo tot op grotere afstanden in het heelal botsingen van zwarte gaten en neutronensterren zal kunnen detecteren. Zwaartekrachtgolfdetectoren zoals Virgo werken met laserlicht. De gevoeligheid wordt echter deels beperkt door de quantummechanische eigenschappen van licht. Die zorgen ervoor dat van een lichtgolf nooit tegelijkertijd zowel de intensiteit als de golflengte heel nauwkeurig bekend kan zijn.   De squeezed light-techniek is een ingewikkelde methode waarmee die Heisenberg-onzekerheid vooral in de golflengte terecht komt, zodat de intensiteit van de lichtgolven (waar het bij de Virgo-metingen om draait) nauwkeuriger bepaald kan worden. De techniek is ontwikkeld door natuurkundigen van het Albert Einstein-instituut in Hannover, en uitgetest bij de kleine Duitse GEO600-zwaartekrachtgolfdetector. Bij de Virgo-detector, iets ten zuidoosten van Pisa, is nu een squeezed light-lichtbron geïnstalleerd, die door het Albert Einstein-instituut in permanente bruikleen is gegeven. De ontwikkel- en bouwkosten van de nieuwe lichtbron bedroegen ongeveer 400.000 euro. (GS)
→ Squeezed-light source to make gravitational wave detector even more sensitive

24 januari 2018
Bij de ESO-sterrenwacht op La Silla (Chili) zijn drie nieuwe telescopen in gebruik genomen die op jacht zullen gaan naar planeten ter grootte van de aarde die om nabije rode dwergsterren cirkelen. Ze maken deel uit van een Frans project: ‘Exoplanets in Transits and their Atmospheres’ oftewel ExTrA. ExTrA bestaat uit drie 0,6-meter telescopen die regelmatig de helderheden van talrijke rode dwergsterren meten, om zo kleine ‘helderheidsdips’ op te sporen die door zogeheten planeetovergangen worden veroorzaakt. Bij een planeetovergang schuift een planeet – vanaf de aarde gezien – voor zijn ster langs en houdt hij een deel van diens licht tegen. Bij de metingen wordt een bijzondere methode gebruikt: de helderheid van de onderzochte ster wordt vergeleken met die van naburige referentiesterren. De drie ExTra-telescopen verzamelen licht van de doelster en vier vergelijkingssterren, en dat licht wordt vervolgens via optische vezels naar een ‘multi-object spectrograph’ geleid – een spectrograaf die het licht van meerdere objecten tegelijk kan analyseren. De combinatie van spectroscopische informatie en traditionele fotometrie – ook wel differentiële fotometrie genoemd – helpt het verstorende effect van de aardatmosfeer en verstorende instrumentele effecten te verminderen, waardoor een hogere meetnauwkeurigheid wordt bereikt. Anders gezegd: op deze manier kunnen planeten worden opgespoord die kleiner zijn dan de planeten die via ‘gewone’ helderheidsmetingen worden ontdekt. Omdat bij een planeetovergang een groter deel van het sterlicht zal worden tegenhouden naarmate de ster kleiner is, zal ExTrA zich vooral richten op nabije voorbeelden van een specifiek soort kleine, heldere sterren die veel voorkomen in de Melkweg: de zogeheten M-dwergen. Deze sterren hebben naar verwachting veel planeten van het formaat aarde. (EE)
→ Volledig persbericht

19 januari 2018
Elke dag gaan er duizenden enorme explosies af aan de hemel, zogenoemde snelle radioflitsen. Om deze gigantische flitsen beter te begrijpen heeft ASTRON, het Nederlands instituut voor radioastronomie, een instituut van NWO, onlangs nieuwe hogesnelheidscamera’s geïnstalleerd op de radiotelescopen in Westerbork. Deze camera’s krijgen nu nieuwe ‘hersenen’: de krachtigste supercomputer van Nederland. Snelle radioflitsen zijn extreem heldere flitsen van radiolicht die miljarden lichtjaren reizen om de aarde te bereiken. Ze werden een decennium geleden ontdekt, maar wat ze veroorzaakt of waar ze vandaan komen, is nog grotendeels onbekend. Omdat de flitsen maar een fractie van een seconde duren, is het heel lastig om ze waar te nemen. Tot nu toe zijn er daarom nog maar 25 snelle radioflitsen gezien. Daar gaat nu verandering in komen met Apertif, de nieuwe set camera’s die in de schotels van ASTRON’s radiotelescoop in Westerbork zijn geïnstalleerd. De Westerbork-array krijgt met Apertif van alle gevoelige telescopen in de wereld het grootste blikveld. In één opname kan een groot deel van de hemel heel snel worden doorzocht. Om snelle radioflitsen en pulsars te vinden moet de telescoop 20.000 plaatjes van het heelal per seconde verwerken. Daarvoor heeft de telescoop wel nieuwe ‘hersenen’ nodig, in vorm van een van de snelste supercomputers ter wereld. Het bijzondere aan de nieuwe supercomputer is dat hij helemaal wordt aangedreven door beeldverwerkingschips uit de gaming-industrie. In de supercomputer zitten tweehonderd van deze GPU’s, die vier terabit per seconde aan data verwerken: meer data dan het hele internet van Nederland. Met een rekencapaciteit van 2 petaflops is het de krachtigste GPU-supercomputer van Nederland. De supercomputer zal zichzelf aanleren om ruimteflitsen te ontdekken in de duizenden plaatjes van de telescoop. ‘We deden dat eerst zelf, handmatig’, zegt Joeri van Leeuwen van ASTRON en de Universiteit van Amsterdam. ‘Maar dat is enorm veel werk, en ook foutgevoelig. De computer zal naarmate hij meer flitsen ontdekt, de flitsen steeds beter leren onderscheiden. We hopen dan één snelle radioflits per week te ontdekken, waarvan we precies de locatie kunnen bepalen.’ Met de supercomputer hoopt Van Leeuwen het mysterie rondom de snelle radioflitsen te kunnen ontrafelen. ‘We weten dat ze uit andere sterrenstelsels komen, maar niet precies waarvandaan. Ook is het nog onbekend of het exploderende sterren zijn, flitsende zwarte gaten of felle stralen van neutronensterren.’
→ Volledig persbericht

9 januari 2018
De eerste zes zeshoekige segmenten voor de hoofdspiegel van ESO’s Extremely Large Telescope (ELT) zijn met succes door het Duitse bedrijf SCHOTT in hun fabriek in Mainz gegoten. Deze segmenten zullen deel uitmaken van de 39-meter hoofdspiegel van de ELT, die uiteindelijk uit 798 segmenten zal bestaan. Met een middellijn van 39 meter zal de hoofdspiegel van de Extremely Large Telescope van ESO veruit de grootste zijn die ooit voor een optische/infraroodtelescoop is gemaakt. Zo’n kolos is veel te groot om uit één stuk glas te worden gemaakt. Daarom zal hij bestaan uit 798 afzonderlijke zeshoekige segmenten die elk 1,4 meter breed zijn en ongeveer vijf centimeter dik. Deze segmenten zullen samenwerken als één enorme spiegel die tientallen miljoenen keren zoveel licht kan verzamelen als het menselijk oog. Net als de secundaire spiegel van de telescoop zijn de segmenten van de hoofdspiegel van de ELT gemaakt van Zerodur, keramisch materiaal van de firma SCHOTT, dat een lage uitzettingscoëfficiënt heeft. ESO heeft dit Duitse bedrijf de contracten gegund voor de fabricage van de eerste vier ELT-spiegels. De eerste segmenten die nu zijn gegoten zijn van belang omdat ze de ingenieurs van SCHOTT in staat stellen om het productieproces en de bijbehorende gereedschappen en procedures te valideren en te optimaliseren. Het gieten van de eerste zes segmenten is een belangrijke mijlpaal, maar er is nog een lange weg te gaan. In totaal moeten er meer dan 900 segmenten worden gegoten en gepolijst (798 voor de hoofdspiegel zelf, plus een reserveset van 133). Zodra de fabriek op volle toeren draait, zal ongeveer één segment per dag worden geproduceerd. Na het gieten zullen de spiegelsegmenten een langzame afkoel- en warmtebehandelingsprocedure doorlopen, in de juiste vorm worden geslepen en vervolgens tot op 15 nanometer nauwkeurig worden gepolijst. Het slijpen en polijsten zal worden gedaan door het Franse bedrijf Safran Reosc, dat ook verantwoordelijk zal zijn voor aanvullende tests.
→ Origineel persbericht

6 december 2017
Voor de eerste keer ooit kan een instrument het licht van alle vier de VLT-telescopen bij elkaar optellen en daarmee het licht-opvangende vermogen van een 16-meter telescoop evenaren. Dat instrument, de Echelle SPectrograph for Rocky Exoplanet and Stable Spectroscopic Observations (ESPRESSO), heeft onlangs zijn eerste waarnemingen gedaan. ESPRESSO zoekt met ongekende precisie naar exoplaneten door naar de minuscule veranderingen in het licht van hun moedersterren te kijken. ESPRESSO, een zogeheten echellespectrograaf, is de opvolger van het enorm succesvolle HARPS-instrument van de ESO-sterrenwacht op La Silla. HARPS kan snelheden meten met een nauwkeurigheid van ongeveer één meter per seconde, terwijl ESPRESSO, dankzij technologische verbeteringen en zijn installatie op een veel grotere telescoop, een nauwkeurigheid van slechts enkele centimeters per seconde tracht te bereiken. Dat laatste betekent dat ESPRESSO veel lichtere planeten kan opsporen dan zijn voorganger. Dat gebeurt aan de hand van de kleine schommelbeweging zoals sterren waar planeten omheen draaien die vertonen. Hoe minder massa zo’n planeet heeft, des te kleiner is de schommeling. Voor de detectie van kleine rotsachtige exoplaneten is dus een zeer nauwkeurig meetinstrument vereist. Bij zijn eerste waarnemingen heeft ESPRESSO geen nieuwe planeten ontdekt. Hij heeft alleen gekeken naar sterren waarvan al bekend was dat er planeten omheen cirkelen. Daarbij is aangetoond dat ESPRESSO in aanzienlijk kortere tijd data kan vergaren die van vergelijkbare kwaliteit zijn als die van het HARPS-instrument. ESPRESSO zal overigens niet alleen voor de jacht op planeten worden gebruikt. Het instrument kent ook allerlei andere toepassingen. Zo zal de spectrograaf worden ingezet om te testen of de natuurkundige constanten sinds de begintijd van het heelal al dan niet zijn veranderd. Dergelijke kleine veranderingen worden door sommige natuurkundige theorieën voorspeld, maar zijn nooit overtuigend waargenomen. (EE)
→ Volledig persbericht

22 november 2017
Deelname aan de bouw en het beheer van ‘s werelds grootste radiotelescoop, de Square Kilometre Array (SKA), zal Nederland geen windeieren leggen en koploper maken op gebied van data science. Tenminste, als de nieuwe regering kiest voor minimaal vijf procent deelname. Dit zegt hoogleraar Carole Jackson, algemeen en wetenschappelijk directeur van ASTRON, het Nederlands instituut voor radioastronomie. Na enkele jaren van onderhandeling over het internationale verdrag voor de bouw en beheer van de Square Kilometre Array (SKA) komt voor de Nederlandse overheid het moment om de beurs te trekken ras naderbij. Volgend jaar februari zullen de eerste vijf landen tekenen, maar daar zit Nederland nog niet bij. Met de bouw van de honderden radioschotels en honderduizenden kleine antennes van SKA, die verspreid over Zuid-Afrika en West-Australië komen te staan, is in totaal 674 miljoen euro gemoeid. Bij een deelname van vijf procent zal de Nederlandse regering 34 miljoen euro opzij moeten zetten voor de periode 2020-2024. Daarna moet tijdens de operationele fase jaarlijks 4 tot 5 miljoen euro worden neergeteld, want het kost in totaal 80 tot 100 miljoen euro per jaar om alles te laten draaien. Volgens Jackson krijgt ons land daar echter ook veel voor terug, zowel in wetenschappelijke, maatschappelijke als economisch zin. De ‘return on investment’, in de vorm van opdrachten voor het bedrijfsleven, wordt geschat op zeventig procent. Bovendien zouden zonder lidmaatschap de huidige topwetenschappers wegtrekken, omdat ze dan geen toegang tot SKA hebben. ‘Dat zal onze kennispositie dramatisch verzwakken’, aldus Jackson. ‘SKA is big business. Je doet mee of niet, een tussenweg is er eigenlijk niet.’
→ Volledig persbericht

14 november 2017
De Murchison Widefield Array-radiotelescoop (MWA) in de extreem dunbevolkte outback van West-Australië is tien maal zo gevoelig geworden en kan twee maal zo scherp 'kijken' dan voorheen, dankzij de voltooiing van een geplande uitbreidingsfase die halverwege 2016 van start ging. De MWA bestaat nu uit 256 'tegels' in plaats van de oorspronkelijke 128. Elke 'tegel' bestaat uit zestien eenvoudige dipoolantennes, gevoelig voor laagfrequente radiostraling uit het heelal. Alle antennes in de array zijn onderling gekoppeld via glasvezelkabels; een supercomputer verwerkt de meetgegevens tot kaarten van de sterrenhemel. Het ontwerp van de  MWA vertoont veel overeenkomsten met dat van de Europese LOFAR-telescoop (Low-Frequency Array), waarvan het centrale deel zich in Drenthe bevindt. De MWA is een van de vier 'precursor'-telescopen van de toekomstige Square Kilometre Array (SKA). SKA wordt het grootste radio-observatorium uit de geschiedenis en gaat bestaan uit vele honderden schotelantennes en tienduizenden dipoolantennes, verspreid over zuidelijk Afrika en Australië. (GS)
→ Major milestone for key radio-astronomy project

14 november 2017
Op Palomar Mountain in het zuiden van Californië is de Zwicky Transient Facility (ZTF) officieel in gebruik genomen. Het gaat om een soort kosmisch surveillance-project waarmee jacht wordt gemaakt op supernova's, planetoïden, de optische tegenhangers van gammaflitsen en zwaartekrachtgolven, en andere veranderlijke verschijnselen in het heelal. Het project is genoemd naar de Zwitsers-Amerikaanse astronoom Fritz Zwicky, die in de eerste helft van de vorige eeuw de eerste systematische supernova-survey uitvoerde. De Zwicky Transient Facility maakt gebruik van de 1,2-meter Samuel Oschin Telescope (ook wel bekend als de Palomar Schmidt-telescoop). Dankzij ingrijpende aanpassingen aan de telescoopoptiek heeft die een extreem groot beeldveld van 47 vierkante graden. Met een zeer gevoelige digitale camera met bijna 600 miljoen pixels worden elke heldere nacht honderden opnamen van de gehele zichtbare sterrenhemel gemaakt. Computersoftware gaat in de digitale beelden op zoek naar veranderlijke objecten. Die kunnen vervolgens in detail bestudeerd worden met de andere twee telescopen op de sterrenwacht: een geautomatiseerde 1,5-meter telescoop en de beroemde 5-meter Hale-telescoop. De Zwicky Transient Facility is de opvolger van de succesvolle Palomar Transient Facility. Dankzij het grotere beeldveld en de gevoeliger camera is ZTF wel enorm veel efficiënter: elke drie nachten wordt de volledige zichtbare sterrenhemel vastgelegd. Op de 'first light'-opname is de omgeving van de Paardenkopnevel in het sterrenbeeld Orion vastgelegd. (GS)
→ Caltech: Zwicky Transient Facility Opens Its Eyes to the Cosmos

4 oktober 2017
ESO, de Nederlandse Onderzoekschool voor Astronomie (NOVA), de Radboud Universiteit en de KU Leuven hebben een overeenkomst getekend voor de komst van de BlackGEM-array van telescopen naar ESO’s La Silla-sterrenwacht in Chili. BlackGEM gaat optische vervolgwaarnemingen doen aan de bronnen van zwaartekrachtgolven, zodra de laserinterferometers LIGO (in de VS) en Virgo (in Europa) een detectie hebben gedaan. De BlackGEM-array zal in eerste instantie bestaan uit drie onderling verbonden telescopen, en uiteindelijk uitgroeien naar vijftien telescopen. Hij zal helpen zoeken naar enkele van de meest indrukwekkende gebeurtenissen in het heelal: het samensmelten van neutronensterren en zwarte gaten. De telescopen worden uitgerust met 110 megapixel-groothoekcamera’s en zullen samen een gebied van dertien keer de volle maan in kaart brengen. Tot nu toe hebben de zwaartekrachtgolfdetectoren Advanced LIGO en Advanced Virgo vier detecties van zwaartekrachtgolven - rimpelingen in het weefsel van de ruimtetijd - gemeld, steeds afkomstig van versmeltende zwarte gaten. Door kortstondige visuele signalen te registreren, zal BlackGEM nauwkeurig kunnen vaststellen welke bronnen verantwoordelijk zijn voor zulke verschijnselen, zodat deze met grotere telescopen gedetailleerd onderzocht kunnen worden. De BlackGEM-array zal ook dienst gaan doen als surveytelescoop en een deel van zijn tijd gebruiken om de zuidelijke hemel in kaart te brengen. Hij zal daarnaast andere kortstondige verschijnselen registreren die niets met zwaartekrachtgolven te maken hebben.
→ Volledig persbericht

22 september 2017
Dat de orkaan Maria flink heeft huisgehouden op het Caribische eiland Puerto Rico was al duidelijk. Inmiddels is gebleken dat ook de grote radioschotel van Arecibo de nodige averij heeft opgelopen. Persoonlijke ongelukken lijken zich daarbij niet te hebben voorgedaan. Het zal nog wel een tijdje duren voordat de schade aan de 305 meter grote radioschotel, die in een natuurlijke kom ligt, volledig is geïnventariseerd. Wel staat al vast dat een kleinere schotelantenne van de radiosterrenwacht als verloren moet worden beschouwd en dat de grote schotel fors beschadigd is. Door de storm is een 4,5 ton wegende, 36 meter lange antenne gebroken en van grote hoogte op de ontvangstschotel, die uit bijna 40.000 aluminium panelen bestaat, gevallen. Daarbij zijn meerdere gaten geslagen. Als gevolg hiervan zal de grote Arecibo-radiotelescoop hoe dan ook geruime tijd buiten gebruik zijn. De timing is ongelukkig. De Arecibo-radiosterrenwacht zit al een tijdje in de financiële zorgen. Of er nog fondsen kunnen worden aangeboord om de schade aan de grote radioschotel te repareren, is nog maar de vraag. (EE)
→ Hurricane Damages Giant Radio Telescope

7 september 2017
In Canada is een nieuwe radiotelescoop in gebruik genomen waarmee een driedimensionale kaart van het heelal zal worden gemaakt: het Canadian Hydrogen Intensity Mapping Experiment (CHIME). De radiotelescoop heeft een bijzonder ontwerp: hij bestaat uit vier naast elkaar geplaatste ‘halfpipes’ (halve cilinders) van 20 bij 100 meter. Elke cilinder is in feite een aaneenschakeling van honderden afzonderlijke antennes. Een van de hoofdtaken van CHIME is het detecteren van de zwakke radioruis van waterstofgas op 6 tot 11 miljard lichtjaar van de aarde. De verdeling van dat gas is niet egaal, maar vertoont een subtiel, regelmatig patroon dat het gevolg is van drukgolven die zich in de prille begintijd van het heelal door de hete ‘oersoep’ van straling en deeltjes voortplantten. Deze zogeheten baryonische akoestische oscillaties hebben dichtheidsverschillen veroorzaakt in de grootschalige verdeling van de materie in het heelal. Tot nu toe werd deze verdeling in kaart gebracht door naar het licht van verre sterrenstelsels te kijken. CHIME is het eerste instrument dat in plaats daarvan de ruimtelijke verdeling van waterstofgas in kaart brengt. Het uiteindelijk doel hiervan is om meer inzicht te krijgen in de versnellende uitdijing van het heelal. CHIME zal ook worden ingezet voor de detectie van de zogeheten ‘snelle radioflitsen’. Ook zullen de ‘bliepjes’ van een groot aantal pulsars – de snel rondtollende restanten van geëxplodeerde sterren – routinematig worden geregistreerd. (EE)
→ Canadian Science Minister installs the final piece of Canada’s newest and largest radio telescope

2 augustus 2017
Eén van de vier telescopen die samen de Very Large Telescope vormen – UT4 of ‘Yepun’ – is voorzien van een nieuw adaptief optisch systeem. Adaptieve optiek onderdrukt de beeld-vertroebelende werking van de aardatmosfeer. Op die manier kunnen opnamen worden gemaakt die niet alleen veel scherper zijn, maar ook veel contrastrijker – zelfs in der niet=optimale weersomstandigheden. De nieuwe Adaptive Optics Facility (AOF) bestaat uit een groot aantal onderdelen, waaronder een lasersysteem en een zeer dunne, vervormbare spiegel die, met een middellijn van een meter, de grootste in zijn soort is. Het lasersysteem richt vier 22-watt laserbundels op de hemel om natriumatomen hoog in de atmosfeer aan het gloeien te brengen. Hierdoor ontstaan lichtvlekjes aan de hemel die sterren nabootsen. Speciale sensoren gebruiken deze kunstmatige richtsterren de heersende atmosferische omstandigheden te kunnen vaststellen. Vervolgens wordt duizend keer per seconde berekend hoe de vorm van de dunne spiegel moet worden bijgesteld om de atmosferische verstoringen te compenseren. Na een reeks van tests met het nieuwe systeem hebben astronomen opnamen van een aantal planetaire nevels en sterrenstelsels gemaakt. De beelden laten een indrukwekkende verbetering van de beeldscherpte zien. (EE)
→ Allernieuwste adaptieve-optiekfaciliteit ziet eerste licht

1 augustus 2017
Vanaf vandaag wordt er door drie extreem gevoelige detectoren jacht gemaakt op zwaartekrachtgolven - minieme rimpelingen in de ruimtetijd, veroorzaakt door extreem energierijke verschijnselen in het heelal, zoals botsende zwarte gaten. De Europese Virgo-detector (bij Pisa in Italië) neemt vanaf vandaag deel aan de tweede waarnemingsrun van de twee Amerikaanse LIGO-detectoren, die in het najaar van 2015 voor het eerst zwaartekrachtgolven registreerden. Virgo heeft in de afgelopen jaren een grondige upgrade ondergaan, waardoor de gevoeligheid veel hoger is geworden. Hoewel die gevoeligheid nog steeds lager is dan die van LIGO, kunnen de Virgo-waarnemingen van groot belang zijn voor het bevestigen van nieuwe detecties. Bovendien is het met drie detectoren veel beter mogelijk om de herkomstrichting van zwaartekrachtgolven vast te stellen. Frank Linde, leider van Nikhef’s zwaartekrachtsgolven-programma en hoogleraar aan de Universiteit van Amsterdam, is enthousiast: “Schitterend dat in een paar maanden tijd Virgo’s gevoeligheid met meer dan een factor honderd is verbeterd en nu ruimschoots voldoet aan de vooraf afgesproken criteria om samen met de twee LIGO-detectoren te gaan speuren naar zwaartekrachtgolven. Augustus wordt spannend, hopelijk gaan we voor het eerst een zwaartekrachtgolf gelijktijdig in drie detectoren registreren! Ik kijk er naar uit!” LIGO's tweede waarnemingsrun is op 30 november 2016 van start gegaan en zal eindigen op 25 augustus 2017. Tijdens deze run zijn al voor de derde keer zwaartekrachtgolven van samensmeltende zwarte gaten gedetecteerd, op 4 januari 2017. (GS)
→ Zwaartekrachtsgolvendetector VIRGO bundelt krachten met LIGO voor ‘Observation Run 2’ (O2)

25 juli 2017
Op 27 juli 2017 wordt het nieuwe Low Frequency Array (LOFAR) station in Ierland geopend. Hiermee breidt de grootste radiotelescoop ter wereld, met de centrale antennes in Noord-Nederland, zich uit tot een netwerk van maar liefst tweeduizend kilometer. Sterrenkundigen kunnen nu met nog meer detail de geschiedenis van het heelal bestuderen. Het station zal geopend worden door de Ierse minister voor Training, Vaardigheden, Innovatie, Onderzoek en Ontwikkeling, John Halligan. De internationale LOFAR telescoop (ILT) is een Europees netwerk van radio-antennes, die door middel van een supersnel glasvezelnetwerk zijn verbonden. Met de data van duizenden antennes, nu inclusief de Ierse antennes, wordt in krachtige computers een virtuele schotel met een diameter van tweeduizend kilometer gevormd. Hierdoor krijgt de telescoop een nog scherper en gevoeliger zicht op het heelal. René Vermeulen, directeur van de ILT, is erg enthousiast over deze nieuwe samenwerking. “Dankzij het nieuwe LOFAR-station in Ierland kunnen we het heelal nog gedetailleerder waarnemen. Zo kunnen we bijvoorbeeld met meer detail kijken naar nabije en verafgelegen objecten, van de zon tot zwarte gaten, magneetvelden en het ontstaan van sterrenstelsels in het vroege heelal. Dit zijn belangrijke onderzoeksgebieden voor astronomen in Nederland en andere ILT partner landen.” Het Ierse LOFAR-team staat onder leiding van hoogleraar Peter Gallagher van het Trinity College in Dublin, een expert op het gebied van zonnefysica. Vermeulen: “Het bestuderen van de Zon, inclusief zonnevlammen, is een belangrijke tak van het sterrenkundige onderzoek. Onder andere hierin brengen Ierse onderzoekers voor ons belangrijke versterking.” LOFAR is ontworpen en gebouwd door ASTRON, het Nederlandse instituut voor radioastronomie. Eerder deze maand heeft een team van ASTRON het opgeleverde Ierse station op het landgoed van Birr Castle getest. De antennes, die metingen verrichten op de laagste frequenties die vanaf de aarde waargenomen kunnen worden, werken naar behoren. Het glasvezelnetwerk is ook al succesvol verbonden met de supercomputer in het rekencentrum in Groningen, die de data van de duizenden antennes combineert. De opdracht voor de vervaardiging van alle onderdelen voor het Ierse LOFAR-station is uitgevoerd door AstroTec Holding BV, een dochteronderneming van ASTRON. De productie van elektronische onderdelen voor de ontvangers, de antennes en LOFAR-specifieke signaalbewerkingsapparatuur is vrijwel volledig door Noord-Nederlandse bedrijven uitgevoerd.
→ Origineel persbericht

24 juli 2017
Het ontwerp van wat de grootste radiotelescoop ter wereld moet worden is uit kostenoverwegingen wat ingekrompen. En dat zou de detectie van de signalen van de eerste sterren en sterrenstelsels in het heelal wel eens kunnen bemoeilijken. In zijn uiteindelijk vorm moet de geplande Square Kilometre Array (SKA) vijftig keer zo gevoelig worden als bestaande radiotelescopen. Uiteindelijk zou het instrument moeten gaan bestaan uit ongeveer 2000 radioschotels in Afrika, aangevuld met een miljoen kleine antennes in Australië. Het totale oppervlak waarmee radiostraling uit het heelal kan worden opgevangen bedraagt dan ongeveer een vierkante kilometer. De eerste fase van het project, SKA1, is bescheidener van omvang. Er komen 194 schotels in Zuid-Afrika en ongeveer 130.000 antennes in Australië. Omdat het beschikbare budget van 674 miljoen euro overschreden dreigde te worden, heeft de SKA-raad nu echter moeten besluiten om in de kosten te snijden. Dat wordt onder meer bereikt door de antennes en radioschotels dichter bij elkaar te zetten. Dat laatste heeft tot gevolg dat de resolutie van SKA1 – de ‘beeldscherpte’ – kleiner wordt dan aanvankelijk de bedoeling was. Voor de meeste onderzoeksprojecten heeft dat geen ernstige gevolgen. Maar tegen Nature zegt Heino Falcke, astronoom aan de Radboud Universiteit in Nijmegen, dat de detectie van de zwakke signalen uit de begintijd van het heelal, toen de eerste sterren en sterrenstelsels ontstonden, er mogelijk onder zal lijden. Onder astronomen gaan dan ook stemmen op om de afstanden tussen de SKA-elementen iets te verruimen. Dan moet er echter wel meer geld komen, en het lijkt niet waarschijnlijk dat de tien landen die in het SKA-project samenwerken – waaronder Nederland – een extra bijdrage willen leveren. Ook de kans dat zich nog andere landen zullen aansluiten wordt gering geacht. Zoals het er nu naar uitziet zal de bouw van SKA1 medio 2019 van start gaan. Fase 2 gaat op zijn vroegst halverwege het volgende decennium van start. (EE)
→ Giant radio telescope scaled back to contain costs

20 juli 2017
Het SETI Institute en het Franse startup-bedrijf Unistellar willen samen een nieuwe geavanceerde telescoop voor amateur-astronomen gaan ontwikkelen. De telescoop, eVscope geheten, wordt uitgerust met een opto-elektronisch systeem dat de helderheid van zwakke hemelobjecten versterkt. Deze beeldversterker moet zwakke hemelobjecten, zoals sterrenstelsels, scherp en in kleur zichtbaar maken. Ook krijgt de eVscope een GPS-gestuurd richtsysteem waarmee de kijker gemakkelijk op interessante hemelobjecten kan worden gericht. De bijdrage van het SETI Institute bestaat uit de toevoeging van een ‘campagne-modus’. Deze stelt gebruikers in de gelegenheid om mee te doen aan wereldwijde acties waarbij beeldgegevens worden verzameld van objecten waar professionele onderzoekers op dat moment in geïnteresseerd zijn. Dat kunnen supernova’s zijn, maar ook kometen en planetoïden die de aarde dicht naderen. Deze gegevens worden automatisch doorgezonden naar het hoofdkwartier van het instituut. De eVscope is een compacte spiegeltelescoop met een opening van 11,5 centimeter. Amateurs kunnen aan de verdere ontwikkeling ervan bijdragen door mee te doen aan een crowdfunding-campagne die komend najaar van start moet gaan. In deze voorverkoop zal de telescoop minder dan 1000 dollar gaan kosten. (EE)
→ SETI Institute-Unistellar Partnership Promises to Revolutionize Amateur Astronomy

4 juli 2017
Een oude telecom-antenne in Ghana is met succes omgebouwd tot radiotelescoop. De 32 meter grote schotel van het Ghana Intelsat Satellite Earth Station in Kutunse gaat deel uitmaken van het Afrikaanse VLBI-netwerk. VLBI staat voor Very Long Baseline Interferometry - een techniek waarbij verschillende radioschotels onderling gekoppeld worden om een extreem hoge beeldscherpte te bereiken. De Ghanese schotel werkt onder andere samen met de radiotelescoop in Hartebeesthoek in Zuid-Afrika. De antenne in Ghana zal in de toekomst ook deel gaan uitmaken van het Afrikaanse deel van de Square Kilometre Array (SKA), waarvan de meeste schotelantennes in Zuid-Afrika komen te staan. De ombouw van de telecom-antenne heeft in de afgelopen jaren plaatsgevonden; onlangs zijn met succes de eerste VLBI-waarnemingen uitgevoerd, onder andere aan methanolmoleculen in de interstellaire ruimte en aan pulsars - snel roterende neutronensterren die radiostraling uitzenden. De officiële inauguratie van de schotel in Kutunse vindt in augustus plaats, wanneer er in de Ghanese hoofdstad Accra een ministeriële SKA-bijeenkomst wordt gehouden. (GS)
→ First Success of African Network of Radio Telescopes

30 mei 2017
Tijdens een ceremonie die vandaag is gehouden in het ESO-hoofdkwartier nabij München, zijn de contracten getekend voor de productie van de 39 meter grote hoofdspiegel van de Extremely Large Telescope (ELT). Het Duitse bedrijf SCHOTT zal de glassegmenten vervaardigen en het Franse bedrijf Safran Reosc zal deze polijsten, monteren en testen. Het contract voor het polijsten van de glassegmenten is het op één na grootste contract voor de bouw van de ELT en het op twee na grootste contract dat ESO ooit aan een bedrijf heeft gegund. Het unieke optische systeem van ESO’s Extremely Large Telescope bestaat uit vijf spiegels, die stuk voor stuk een technologische uitdaging vormen. De 39 meter grote hoofdspiegel, die uit 798 afzonderlijke zeshoekige segmenten zal bestaan, elk met een middellijn van 1,4 meter, zal verreweg de grootste zijn die ooit voor een optische telescoop is vervaardigd. Tezamen zullen de segmenten tientallen miljoenen keren zoveel licht opvangen als het menselijk oog. De 798 zeshoekige segmenten die samen de hoofdspiegel van de ELT vormen, zal SCHOTT maken van het keramische materiaal Zerodur, dat een lage uitzettingscoëfficiënt heeft. Eerder zijn SCHOTT ook de contracten gegund voor de productie van de enorme secundaire en tertiaire spiegels en het materiaal wordt ook gebruikt voor de vierde, flexibele spiegel die momenteel wordt vervaardigd. Als de glassegmenten klaar zijn, worden ze overgedragen aan Safran Reosc, dat de montage-elementen ontwerpt, de segmenten in vorm zal slijpen en polijsten, hen met hun onderstel integreert en voor aflevering aan optische tests zal onderwerpen. Tijdens het polijstproces wordt elk segment gepolijst totdat zijn oppervlak vrij is van oneffenheden groter dan ongeveer 10 nanometer. Als zo’n segment zo groot was als Frankrijk, zouden de grootste bobbels niet hoger mogen zijn dan een lieveheersbeestje! Om zo’n groot aantal gepolijste segmenten binnen zeven jaar te kunnen afleveren, staat Safran Reosc voor de uitdaging om toe te werken naar een topproductie van ongeveer één spiegel per dag. Daartoe wordt een nieuwe productiefaciliteit toegevoegd aan de fabriek in Poitiers, die gespecialiseerd is in de vervaardiging van geavanceerde optische en optronische (elektro-optische) apparatuur.
→ Volledig persbericht

26 mei 2017
Vandaag heeft de president van de Republiek Chili, Michelle Bachelet Jeria, de ceremonie bijgewoond waarbij de eerste steen is gelegd van ESO’s Extremely Large Telescope (ELT). De ceremonie vond plaats op ESO’s Paranal-sterrenwacht, dicht bij de locatie van de toekomstige reuzentelescoop in het noorden van Chili. Deze mijlpaal luidde het begin in van de bouw van de koepel en de hoofdstructuur van de grootste optische telescoop ter wereld en is het begin van een nieuw tijdperk in de astronomie. Het evenement markeerde ook de aansluiting van de sterrenwacht op het nationale stroomnet van Chili. Met zijn 39 meter grote hoofdspiegel zal de Extremely Large Telescope (ELT) de grootste optische/infrarood-telescoop ter wereld zijn en de telescoopbouw naar een geheel nieuw plan tillen. Hij zal worden ondergebracht in een enorme draaibare koepel met een middellijn van 85 meter – ruwweg de grootte van een voetbalveld. De ELT zal het grootste ‘oog’ zijn dat ooit op de hemel is gericht en kan onze kijk op het heelal radicaal veranderen. Hij zal een breed scala aan wetenschappelijke uitdagingen aangaan, zoals het zoeken naar tekenen van leven op aarde-achtige exoplaneten, het bestuderen van de aard van donkere energie en donkere materie en het waarnemen van de vroegste stadia van het heelal. Daarnaast zal hij nieuwe onvermoede vragen opwerpen en middels nieuwe technologie en technische doorbraken het leven hier op aarde veraangenamen. Het streven is om de ELT in 2024 zijn eerste licht te laten opvangen.
→ Volledig persbericht

22 mei 2017
Bij glasfabriek SCHOTT in Mainz, Duitsland, is met succes de secundaire spiegel (M2) voor de toekomstige Extremely Large Telescope (ELT) gegoten. De 4,2 meter grote convexe ('bolle') spiegel moet nu eerst langzaam afkoelen, en wordt daarna geslepen en gepolijst in Frankrijk. Hij komt ondersteboven in de ELT te hangen, boven de 39 meter grote hoofdspiegel (M1), die uit vele honderden zeshoekige segmenten gaat bestaan. Op 26 mei 2017 wordt officieel de eerste steen gelegd voor de bouw van de ELT, op Cerro Armazones in Noord-Chili. De reuzentelescoop moet in 2024 in gebruik worden genomen. (GS)
→ Secondary Mirror of ELT Successfully Cast

25 april 2017
‘s Werelds grootste radiotelescoop wordt nóg groter! De Low Frequency Array (LOFAR) wordt uitgebreid met een station in Ierland. Maandag 24 april is een eerste vrachtwagen met daarin meer dan vijftig kilometer aan speciale coaxkabels begonnen aan de reis van Nederland naar Ierland. Vandaag, 25 april, zullen er twee vrachtauto’s met andere onderdelen van Westerbork vertrekken naar Ierland. In de komende weken zullen er nog eens dertien zeecontainers met onderdelen voor het Ierse LOFAR-station via de haven van Rotterdam naar Dublin worden overgebracht. Het ‘hart’ van het LOFAR station, een ‘storingsvrije’ container met daarin alle ontvangers en computerapparatuur gemonteerd, wordt vandaag voorzichtig op een trailer geladen en via Zeebrugge (België) naar Ierland overgevaren. De voorbereidingen voor de bouw van het nieuwe LOFAR-station is al meer dan een jaar aan de gang. Het komt te staan op het landgoed van het kasteel van Birr. Birr Castle kent een lange astronomische geschiedenis: in 1845 bouwde de toenmalige kasteelheer, de 3e Graaf van Ross, er een grote optische telescoop, de ‘Leviathan’, die maar liefst 75 jaar de grootste telescoop ter wereld bleef. Nu komt er dus een stukje van de (voorlopig) grootste radiotelescoop te staan. De LOFAR-telescoop bestaat uit een netwerk van vijftig antennestations, waarvan er 38 in (Noord-)Nederland staan, zes in Duitsland, drie in Polen en elk één in Frankrijk, Zweden, het Verenigd Koninkrijk en binnenkort dus Ierland. Dankzij het nieuwe Ierse station zal de grootste afstand tussen de antennestations toenemen tot 2000 kilometer. Dankzij deze vergrote omvang zal LOFAR nog detailrijkere beelden kunnen maken. (EE)
→ Oorspronkelijk persbericht

9 april 2017
Vandaag is de vernieuwde Hobby-Eberly Telescope op de McDonald-sterrenwacht in de Amerikaanse staat Texas tijdens een ceremoniële opening officieel in gebruik genomen. De Hobby-Eberly Telescope (HET) is al 20 jaar operationeel. Hij heeft een ruim 10 meter grote gesegmenteerde spiegel, en is daarmee een van de grootste telescopen ter wereld. Het ontwerp is echter bijzonder: de telescoop staat altijd op dezelfde hoogte boven de horizon gericht (wat de bouw indertijd veel goedkoper maakte), en kan dus niet de gehele sterrenhemel waarnemen. Dankzij een ingenieus volgsysteem ('tracker') bovenin de telescoop kan een bepaald hemelgebied wel geruime tijd in het oog gehouden worden. De optiek is bovendien minder secuur dan van vergelijkbare grote telescopen, waardoor de HET vooral geschikt is voor spectroscopisch onderzoek, en minder voor het maken van extreem gedetailleerde foto's. Dankzij de upgrade van 40 miljoen dollar is het beeldveld van de telescoop nu enorm veel groter (70 procent van de middellijn van de Volle Maan), en is de 'tracker' compleet vernieuwd. Daardoor is de telescoop nu zeer geschikt voor statistisch onderzoek aan posities en afstanden van verre sterrenstelsels - een essentieel aspect van het Hobby-Eberly Telescope Dark Energy Experiment (HETDEX), waarmee astronomen de invloed van donkere energie op de uitdijing van het heelal in kaart hopen te brengen.  De HET is bovendien uitgerust met vier nieuwe gevoelige spectrografen, waaronder de Habitable Zone Planet Finder, die jacht gaat maken op exoplaneten die zich in de bewoonbare zones van hun moederster bevinden. (GS)
→ Upgraded Hobby-Eberly Telescope to Be Dedicated

5 april 2017
Hij wordt een stuk minder groot dan oorspronkelijk de bedoeling was, maar de bouw van een nieuwe telescoop voor het bestuderen van hoogfrequente submillimeterstraling uit het heelal heeft eindelijk groen licht gekregen. De Cerrro Chajnantor Atacama Telescope-prime (CCAT-p) krijgt een schotelmiddellijn van 6 meter en komt te staan op de 5612 meter hoge bergtop Cerro Chajnantor in Noord-Chili - een van de vulkaantoppen rond de 5000 meter hoge Chajnantor-vlakte waar zich nu het ALMA-observatorium bevindt. Oorspronkelijk wilden de Cornell-universiteit en het California Institute of Technology (Caltech) een 25 meter grote telescoop bouwen (het acroniem CCAT stond eigenlijk voor Cornell Caltech Atacama Telescope), maar de financiering bleek een groot probleem. Mede dankzij particuliere giften van Cornell-alumnus Fred Young is het nu gelukt om van start te gaan met de bouw van een kleiner instrument. Het project wordt gerealiseerd door verschillende instituten in de Verenigde Staten, Duitsland en Canada. Voor het waarnemen van submillimeterstraling is een extreem grote hoogte en een zeer droge atmosfeer van kardinaal belang. Met CCAT-p, die in 2021 operationeel moet zijn, is het mogelijk om de polarisatie van de kosmische achtergrondstraling (de 'echo' van de oerknal) te bestuderen, alsmede de oorsprong van de allereerste sterrenstelsels, de evolutie van de groteschaalstructuur van het heelal (die geregeerd wordt door donkere materie en donkere energie), en de eigenschappen van kosmische neutrino's. (GS)
→ Breakthrough Telescope to Map Origins of Stars, Galaxies and the ‘Cosmic Dawn’

27 maart 2017
NASA heeft een missie geselecteerd die straling van interstellaire materie gaat meten met Nederlandse ver-infrarood camera’s. De ballontelescoopmissie GUSTO geeft een eerste volledige studie van alle fases van de levenscyclus van sterren: van moleculaire wolken, via de geboorte en evolutie van sterren tot de gaswolken van stervende sterren, terug naar het begin van de cyclus. SRON en de TU Delft ontwikkelen de belangrijkste detectortechnologie. GUSTO staat voor Galactic/Extragalactic ULDB Spectroscopic Terahertz Observatory. De missie bestaat uit een telescoop van een meter diameter met drie observatie-instrumenten, die wordt gedragen door een ballon: een Ultra-long Duration Balloon (ULDB). GUSTO gaat 40 kilometer boven Antarctica vliegen, op de grens met de ruimte. Afgelopen december werd GUSTO’s voorganger STO2 gelanceerd als verkenner, waarmee de werking van de technologie van SRON en TU Delft voor GUSTO werd gedemonstreerd. SRON en de TU Delft dragen bij met hete-elektron-bolometercamera’s voor drie verschillende ‘kleuren’ ver-infrarood, een lokale oscillator en een vernieuwende fasetralie, die de detectoren helpt om de precieze ‘kleur’ te bepalen (de precieze ver-infrarood-golflengte, uitgedrukt in terahertz-frequentie). GUSTO meet emissielijnen van koolstof, zuurstof en stikstof. De unieke en vernieuwende combinatie van data helpt complexe vragen over het interstellaire medium te beantwoorden en grote delen van de Melkweg en de Grote Magelhaense Wolk in kaart te brengen.De lancering van GUSTO staat voorlopig gepland voor 2021 vanaf de Amerikaanse McMurdo-basis op Antarctica. De vlucht zal naar verwachting 100 tot 170 dagen duren, afhankelijk van de weersomstandigheden. De missie kost ongeveer 40 miljoen dollar, inclusief de ballonlancering en operationele kosten en data-analyse.
→ Origineel persbericht

6 maart 2017
De Hydrogen Epoch of Reionization Array (HERA) in de Grote Karoo in Zuid-Afrika kan in de nabije toekomst verder worden uitgebreid dankzij een donatie van 5,8 miljoen dollar van de Amerikaanse Gordon and Betty Moore Foundation. HERA bestaat momenteel uit 35 eenvoudige 'schotels' met een middellijn van 14 meter. Dankzij een eerdere subsidie van 9,5 miljoen dollar van de Amerikaanse National Science Foundation was een uitbreiding mogelijk naar 240 schotels. Met de donatie van de Moore Foundation kunnen nu nog eens 110 schotels extra worden gebouwd, waardoor HERA eind 2018 uit 350 schotels bestaat. HERA bestudeert radiostraling van koel waterstofgas in de vroege historie van het heelal, een paar honderd miljoen jaar na de oerknal. Het onderzoek moet antwoord geven op de vraag hoe en wanneer dat waterstofgas geïoniseerd raakte, vermoedelijk door de allereerste generatie van zware sterren. De schotels van HERA kijken recht omhoog, kunnen niet bewegen, en hebben een oppervlak van metaalgaas. De bouw van één schotel kost ongeveer 50.000 dollar. HERA is officieel een van de vier 'precursor'-telescopen van de Square Kilometre Array (SKA), een gigantisch radio-observatorium dat in de komende jaren gebouwd gaat worden in Zuid-Afrika en Australië. (GS)
→ Karoo's HERA Radio Telescope Attracts Even More International Funding

28 februari 2017
Japanse astronomen hebben het eerste deel vrijgegeven van de opnamen van de sterrenhemel die gemaakt zijn met de Hyper Suprime-Cam op de 8,2-meter Subaru-telescoop op Mauna Kea, Hawaii. Hyper Suprime-Cam is een van de grootste astronomische camera's ter wereld, met 104 ccd-detectoren die samen 870 miljoen pixels bevatten. De camera heeft een beeldveld van 1,77 vierkante graad (ter vergelijking: het schijnbare oppervlak van de Volle Maan aan de hemel is 0,2 vierkante graad). Als onderdeel van het Hyper Suprime-Cam Subaru Strategic Program zijn bepaalde delen van de sterrenhemel gedetailleerd vastgelegd, in verschillende golflengtegebieden en met verschillende belichtingstijden. Het programma bestaat in totaal uit 300 waarnemingsnachten, verdeeld over 5 à 6 jaar. Het eerste deel (ruim 60 nachten, uitgevoerd in 2014 en 2015) is nu vrijgegeven voor andere astronomen (en voor het grote publiek). In totaal gaat het om 80 terabyte aan waarnemingsgegevens. De opnamen tonen vele tientallen miljoenen sterren en sterrenstelsels. Ze bieden vooral veel mogelijkheden voor sterrenkundigen die onderzoek doen aan de verdeling van donkere materie in het heelal. (GS)
→ First Public Data Release from Hyper Suprime-Cam

31 januari 2017
Een belangrijk moment voor de Westerbork Synthese Radio Telescoop: de eerste radiobeelden zijn gemaakt met de gloednieuwe radio-ontvanger “Apertif”. Met deze nieuwe ontvangers kunnen veel grotere delen van de hemel veel sneller in kaart gebracht worden. De “oude” Westerbork-ontvangers konden in één waarneming een deel van de hemel ongeveer zo groot als de volle maan bekijken. Met het nieuwe Westerbork/Apertif-systeem kan nu een stuk hemel dat ca. 25 keer zo groot is in één keer bekeken worden. De Apertif-ontvangers, door ASTRON in Dwingeloo ontworpen en gebouwd, zijn het afgelopen jaar in de Westerbork-telescoop geïnstalleerd en zullen later in 2017 volledig operationeel zijn. Met de verbeterde Westerbork-telescoop kunnen nu veel nieuwe studies gedaan worden die tot nu toe niet mogelijk waren. De Apertif-ontvangers zullen met name gebruikt worden om radiobeelden te maken van grote delen van de hemel die nog niet eerder in zulk detail en met zulk oplossend vermogen bestudeerd zijn; ook zal de hemel afgezocht worden naar nieuwe typen sterrenstelsels en sterren. Uiteindelijk zal dit leiden tot een database van beelden en catalogi die beschikbaar zullen zijn voor astronomisch onderzoek door sterrenkundigen uit de hele wereld.
→ Volledig persbericht

10 januari 2017
Het voortbestaan van de op één na grootste radiotelescoop ter wereld, de Arecibo-telescoop op het eiland Puerto Rico, hangt aan een zijden draadje. De eigenaar van de ruim 300 meter grote schotelantenne, de National Science Foundation (NSF), wil deze van de hand doen om geld vrij te maken voor modernere projecten. In mei wordt de knoop doorgehakt. In het ergste geval wordt de aluminium schotelantenne, die in een natuurlijke kom is gestationeerd, gesloopt. Pleitbezorgers van de legendarische radiotelescoop, die onder meer te zien is in bekende speelfilms als Golden Eye, Contact en Species, laten het er uiteraard niet bij zitten. Tijdens de bijeenkomst van de American Astronomical Society, vorige week in Texas, hebben zij betoogd dat de Arecibo-radioschotel belangrijk wetenschappelijk werk doet en wel degelijk een toekomst heeft. De NSF beaamt dat, maar zit simpelweg krap bij kas. Er gaat bijvoorbeeld veel geld zitten in de Large Synoptic Survey Telescope, die momenteel in Chili wordt gebouwd. Overigens staat niet alleen de Arecibo-telescoop op de helling, ook andere astronomische instrumenten zijn of worden (deels) afgestoten. Het jaarbudget voor Arecibo bedraagt 12 miljoen dollar. (EE)
→ Legendary radio telescope hangs in the balance

9 januari 2017
In Tibet, op 5250 meter boven zeeniveau, is een begin gemaakt met de bouw van een nieuwe Chinese telescoop die onderzoek gaat doen aan de polarisatie van de kosmische achtergrondstraling - het afgekoelde en sterk verzwakte overblijfsel van de energierijke straling die tijdens de oerknal werd geproduceerd. Uiteindelijk doel is het detecteren van polarisatiepatronen die veroorzaakt zijn door zwaartekrachtgolven in de eerste fractie van een seconde na de oerknal. De nieuwe Ngari-telescoop gaat deel uitmaken van het Shiquanzhe-observatorium, gelegen nabij de grens met India. Het moet de Chinese concurrent worden van de Amerikaanse South Pole Telescope op de geografische zuidpool en van de internationale Atacama Cosmology Telescope, op 5200 meter hoogte in Noord-Chili. Om de kosmische achtergrondstraling (die het sterkst is op een golflengte van ca. 1 millimeter) te bestuderen, moet een telescoop op een extreem hoge, droge plaats staan - millimeterstraling uit het heelal wordt geabsorbeerd door watermoleculen in de aardse dampkring. Het Ngari-plateau in Tibet (een heilig pelgrimsoord voor Tibetanen en Hindoes) is wat dat betreft een van de beste plaatsen ter wereld. De Ngari No. 1-telescoop moet in 2021 in gebruik genomen worden. De tweede fase van het project bestaat uit een reeks telescopen op 6000 meter hoogte. Het project is een initiatief van het Chinese instituut voor hoge-energiefysica, de nationale astronomische observatoria, en een technologisch instituut in Shanghai. (GS)
→ Nieuwsbericht op www.womenofchina.cn

5 januari 2017
De telescoop van de Lowell-sterrenwacht waarmee Clyde Tombaugh in 1930 de (dwerg)planeet Pluto ontdekte krijgt een grote opknapbeurt. Het meerjarenplan, dat op 12 januari van start gaat, behelst de restauratie van zowel het historische instrument als de houten koepel waarin dit is ondergebracht. De Pluto-telescoop en zijn koepel dateren van eind jaren twintig van de vorige eeuw. Ze zijn speciaal gebouwd om naar een planeet voorbij de baan van Neptunus te zoeken. Strikt genomen is de Pluto-telescoop overigens geen telescoop, maar een astrograaf. Zo’n instrument is voornamelijk bedoeld voor het maken van (grote aantallen) foto’s die vervolgens met een speciaal instrument (bijvoorbeeld een blinkcomparator) worden bekeken. Op die manier kunnen objecten worden opgespoord die zich ten opzichte van de vaste sterren verplaatsen. Dat kunnen planeten zijn, maar ook kometen en planetoïden. De renovatie van de Pluto-telescoop wordt uitgevoerd door hetzelfde team dat twee jaar geleden een andere historische telescoop van de Lowell-sterrenwacht onder handen heeft genomen. Dat was de 50-cm lenzenkijker waarmee Percival Lowell de planeet Mars bestudeerde. Met een opening van 33 centimeter is de Pluto-telescoop een slag kleiner. (EE)
→ Lowell Observatory to Renovate Pluto Discovery Telescope

21 december 2016
De Atacama Large Millimeter/submillimeter Array (ALMA) in Chili kan sinds kort een nieuw stukje van het elektromagnetische spectrum waarnemen. Dit is mogelijk dankzij nieuwe ontvangers die in de antennes van de telescoop zijn geïnstalleerd, die radiogolven met golflengten van 1,4 tot 1,8 millimeter kunnen detecteren. De upgrade stelt astronomen in staat om de zwakke signalen van water in het nabije heelal op te vangen. ALMA neemt radiostraling uit het heelal waar aan het laag-energetische uiteinde van het elektromagnetische spectrum. Dankzij de recent geïnstalleerde Band 5-ontvangers kan ALMA nu een compleet nieuw deel van dit radiospectrum ontsluiten. Het is ALMA’s unieke locatie, 5000 meter hoog op de dorre Chajnantor-hoogvlakte in Chili, die dergelijke waarnemingen überhaupt mogelijk maakt. Omdat ook de aardatmosfeer water bevat, kost het sterrenwachten op lagergelegen en minder droge locaties veel meer moeite om de emissie van watermoleculen in de ruimte te kunnen herkennen. Om de pas geïnstalleerde ontvangers te testen zijn verschillende objecten waargenomen, waaronder de botsende sterrenstelsels van Arp 220, een groot stervormingsgebied nabij het centrum van de Melkweg en een stoffige rodereuzenster die op het punt staat om zijn bestaan af te sluiten met een supernova-explosie.
→ Volledig persbericht

12 december 2016
Op basis van testmetingen gedurende ruim anderhalf jaar concluderen Chinese en Amerikaanse astronomen dat Dome A op Antarctica bij uitstek geschikt is voor radiowaarnemingen op terahertzfrequenties. Hun bevindingen zijn deze week online gepubliceerd in Nature Astronomy. Dome A is het hoogst gelegen punt op de Antarctische ijskap (ruim 4000 meter boven zeeniveau). De lage temperatuur, de grote hoogte, de lage windsnelheden en vooral de extreme droogte maken de locatie bij uitstek geschikt voor het waarnemen van deze relatief hoogfrequente radiostraling. Terahertzgolven hebben frequenties in de orde van één biljoen hertz en hoger, en golflengten van minder dan 0,3 millimeter. Het ALMA-observatorium in Noord-Chili (op 5000 meter hoogte) doet waarnemingen op submillimetergolflengten, maar de hoogste frequenties die ALMA kan waarnemen liggen rond de 950 gigahertz (0,95 terahertz). De zeer kortgolvige radiostraling, grenzend aan het ver-infrarood, wordt geproduceerd door koude gas- en stofwolken in het heelal; de metingen kunnen nieuwe inzichten opleveren over het ontstaan van sterrenstelsels, sterren en planeten. De ontwikkeling van Dome A tot een operationeel observatorium zal nog wel wat voeten in aarde hebben. In tegenstelling tot de geografische Zuidpool, waar ook veel astronomische instrumenten staan, kunnen er op Dome A geen vliegtuigen landen. Al het transport moet plaatsvinden over land (of liever gezegd over ijs), vanaf de kust - een afstand van 1200 kilometer. (GS)
→ Antarctic Site Promises to Open a New Window on the Cosmos

30 november 2016
Vanaf nu zijn de twee detectors van LIGO, de Laser Interferometer Gravitational-wave Observatory, weer ‘online’. Bijna een jaar lang is hard gewerkt om de lasers, elektronica en optiek van de Amerikaanse zwaartekrachtgolfdetectoren te verbeteren. Naar verwachting is hun gevoeligheid daarmee met 10 tot 25 procent toegenomen. Er kunnen vanaf nu dus zwaartekrachtgolven worden waargenomen die van verder uit het heelal komen. Op 14 september vorig jaar deden de LIGO-detectoren de eerste detectie van zwaartekrachtgolven uit het heelal. De analyse van de gegevens heeft laten zien dat deze werden veroorzaakt door een botsing tussen twee zwarte gaten op 1,3 miljard lichtjaar van de aarde. Drie maanden later werd een vergelijkbaar signaal geregistreerd. Dankzij de laatste upgrades hopen wetenschappers nog vaker zwaartekrachtgolven te kunnen detecteren. LIGO meet zwaartekrachtgolven door uiterst kleine variaties te detecteren in de reistijd van laserbundels die honderden malen heen en weer worden gekaatst in kilometerslange vacuümtunnels. Deze variaties ontstaan wanneer rimpelingen in de ruimtetijd, veroorzaakt door snel bewegende ‘zware’ hemelobjecten, voorbijtrekken aan de aarde. (EE)
→ LIGO back online, ready for more discoveries

8 oktober 2016
De radiosterrenwacht in Green Bank, West-Virginia, is vandaag geïnaugureerd als zelfstandig observatorium. Voorheen maakte de sterrenwacht deel uit van het National Radio Astronomy Observatory (NRAO). Die organisatie heeft zich de laatste tijd echter - ook in financieel opzicht - vooral gericht op de internationale Atacama Large Millimeter/submillimeter Array (ALMA) in Noord-Chili. Fondsen om de historische Green Bank-sterrenwacht 'in de lucht' te houden kwamen daardoor onder druk te staan. Het observatorium, met zijn reusachtige 100-meter Green Bank Telescope en een aantal kleinere instrumenten, wordt nu gerund onder de auspiciën van Assoiciated Universities, Inc. (AUI) en ontvangt financiële ondersteuning van de Amerikaanse National Science Foundation (NSF), het SETI-project Breakthrough Listen, West Virginia University en het North American Nanohertz Observatory for Gravitational Waves (NANOGrav). De GReen Bank-sterrenwacht dateert uit 1956; de 90 meter grote voorloper van de huidige Green Bank Telescope werd opgeleverd in 1962. Die stortte in 1988 in elkaar (als gevolg van metaalmoeheid); de huidige telescoop is in gebruik sinds 2001. (GS)
→ Astronomers Celebrate Inauguration of Green Bank Observatory

4 oktober 2016
De eerste foto van een zwart gat. Die willen Heino Falcke en zijn collega astrofysici van de Radboud Universiteit graag op hun naam schrijven. Om deze ambitie waar te maken is de bouw van een radiotelescoop in zuidelijk Afrika nodig. Op 4 oktober ondertekende collegevoorzitter Gerard Meijer van de Radboud Universiteit in Windhoek een overeenkomst met de universiteit van Namibië (UNAM) als de start van de samenwerking voor het Africa Millimetre Telescope-project. De AMT wordt ontworpen als een radiotelescoop met een doorsnede van 15 meter die gevoelig zal zijn in het millimetergolflengtegebied. De telescoop zal voor de nodige uitbreiding van het netwerk van radiotelescopen over de hele wereld zorgen, en daarmee de gevoeligheid van het hele systeem significant verbeteren. De bedoeling is om deze telescoop samen met UNAM te bouwen en te exploiteren. Zo zal het project de ontwikkeling van de Afrikaanse astronomie stimuleren en voor lokale werkgelegenheid zorgen. Voor de bouw van de AMT wordt private financiering gezocht. De locatie is al gevonden: de Gamsberg, een tafelberg van 2350 meter hoogte in een kurkdroge (dus heldere) omgeving. De Gamsberg is in bezit van het Max–Planck Gesellschaft en bestemd voor de bouw van een telescoop.
→ Origineel persbericht

19 september 2016
Het noordelijk deel van de toekomstige internationale Cherenkov Telescope Array (CTA) zal gebouwd worden op de Roque de los Muchachos-sterrenwacht, op 2200 meter hoogte op het Canarische eiland La Palma. De overeenkomst daarvoor is vandaag ondertekend door Ulrich Straumann van het Cherenkov Telescope Array Observatory en Rafael Rebolo van het Spaanse Instituto de Astrofisica de Canarias. De CTA gaat bestaan uit 118 spiegelende schotels met een middellijn van 12 meter die zwakke Cherenkov-straling in de dampkring van de aarde registreren. Zulke straling ontstaat wanneer hoogenergetische gammafotonen de atmosfeer binnendringen en in botsing komen met atoomkernen. Met grote netwerken van Cherenkov-telescopen is het dus mogelijk om de herkomst van kosmische gammastraling te bestuderen. Op La Palma staan al twee Cherenkov-telescopen (de zogeheten MAGIC-telescopen, wat staat voor Major Atmospheric Gamma Imaging Cherenkov); Duitsland heeft in Namibië vier grote spiegels in gebruik die samen het H.E.S.S.-observatorium vormen (High Energy Stereoscopic System). De internationale CTA krijgt twee locaties: op La Palma komen 19 spiegels te staan; op het zuidelijk halfrond moeten er 99 geplaatst worden. Naar verwachting zal nog voor het eind van dit jaar een overeenkomst worden getekend met de Europese Zuidelijke Sterrenwacht (ESO), voor plaatsing van het zuidelijke deel van de CTA in de buurt van de Paranal-sterrenwacht in Chili. De bouw van de eerste spiegels op La Palma moet in 2017 nog van start kunnen gaan. (GS)
→ Instituto de Astrofisica de Canarias and CTA Observatory Sign Agreement on Hosting CTA's Northern Hemisphere Array

23 augustus 2016
De Europese Zuidelijke Sterrenwacht (ESO) heeft een contract ondertekend met een consortium onder leiding van het Leibniz Institute for Astrophysics Potsdam voor de bouw van 4MOST, een grote, gevoelige spectroscoop die in 2022 geplaatst moet worden op de VISTA-telescoop op de Paranal-sterrenwacht in Noord-Chili. De 4-meter VISTA-telescoop (Visible and Infrared Survey Telescope for Astronomy) is momenteel uitgerust met een gevoelige infraroodcamera. 4MOST (4-metre Multi-Object Spectroscopic Telescope) gaat geen foto's maken, maar gedetailleerd onderzoek doen aan de samenstelling van het licht van sterren en sterrenstelsels, voornamelijk op zichtbare golflengten. 4MOST is in staat om van 2400 afzonderlijke objecten tegelijkertijd spectra te verzamelen, in een gebied aan de sterrenhemel dat twintig maal zo groot is als de Volle Maan. In de loop van de geplande operationele levensduur van 15 jaar zal de spectroscoop van niet minder dan 75 miljoen objecten spectroscopische informatie achterhalen. De waarnemingen van 4MOST bieden ondersteuning aan metingen van andere telescopen op de grond en in de ruimte. Astronomen verwachten vooral veel te leren over de evolutie van sterrenstelsels en van de grote-schaalstructuur van het heelal. Het 4MOST-consortium bestaat uit vijftien instituten in verschillende Europese landen, waaronder NOVA/ASTRONen de Rijksuniversiteit Groningen in Nederland. (GS)
→ ESO and AIP Sign Agreement to Build 4MOST

22 augustus 2016
Een prototype van de software voor de toekomstige SKA-radiotelescoop (Square Kilometre Array) is met succes getest op de op één na snelste supercomputer ter wereld. Het gaat om de zogeheten SKA Science Data Processor software, die de vele meetgegevens van de reuzentelescoop in real time moet analyseren en verwerken. De test van het prototype is uitgevoerd op de Chinese Tianhe-2 supercomputer. SKA gaat uit twee observatoria bestaan, in Zuid-Afrika en West-Australië. Beide onderdelen van SKA bestaan zelf weer uit honderden radioschotels (Zuid-Afrika) en tienduizenden eenvoudige dipoolantennes (Australië). De hoeveelheid meetgegevens die SKA uiteindelijk gaat opleveren is genoeg om de harde schijf van een gemiddelde laptop in één seconde te vullen. (GS)
→ World's Biggest Telescope Meets Second-Fastest Supercomputer

16 juli 2016
Het Zuid-Afrikaanse MeerKAT-radio-observatorium heeft zijn officiële 'first light'-waarneming verricht en gepubliceerd. In een klein stukje sterrenhemel (minder dan een honderdste procent van de gehele hemel) registreerde MeerKAT de radiostraling van maar liefst 1300 verre sterrenstelsels. Eerdere radiowaarnemingen lieten in hetzelfde stukje hemel slechts ca. 70 stelsels zien. De 'first light'-waarneming is verricht met 16 van de uiteindelijk 64 radioschotels van MeerKAT - het observatorium is nog steeds in aanbouw. Eerder dit voorjaar werd al een testopname vrijgegeven die met slechts vier schotelantennes was gemaakt. Het nieuwe resultaat toont aan dat MeerKAT nu al het beste radio-observatorium op het zuidelijk halfrond is. In de toekomst zullen de 13,5-meter grote schotelantennes van MeerKAT deel gaan uitmaken van het Zuid-Afrikaanse deel van de Square Kilometer Array (SKA) - het grootste observatorium ooit gebouwd. (GS)
→ MeerKAT joins the ranks of the world's great scientific instruments through its First Light image

28 juni 2016
Onderzoekers van de Radboud Universiteit, ASTRON en het Delftse bedrijf ISIS gaan een nieuw instrument ontwikkelen dat in 2018 op een Chinese satelliet meereist naar een plek achter de maan. Met het instrument willen sterrenkundigen radiostraling meten van de eerste sterren en sterrenstelsels die direct na de oerknal zijn gevormd. Het Netherlands Space Office (NSO) en de Chinese ruimtevaartorganisatie CNSA hebben daarover gisteren in Beijing een samenwerkingsovereenkomst getekend die voortkomt uit een Memorandum Of Understanding (MOU) uit 2015. De antenne op de satelliet is het eerste Nederlandse wetenschappelijke instrument ooit dat meereist met een Chinese ruimtemissie en opent een nieuw hoofdstuk in de radioastronomie. ‘Er liggen wezenlijke vragen over het ontstaan van het heelal en dit instrument gaat helpen om daarvoor antwoorden te vinden’, aldus Gert Kruithof van ASTRON. ‘We gaan hiermee een nieuwe mijlpaal in de astronomie zetten.’ Sterrenkundigen van de Radboud Universiteit Heino Falcke en Marc Klein Wolt zijn de wetenschappelijk adviseurs voor het project. Naar deze belangrijke stap werken ze al jaren toe. ‘Het instrument dat we gaan maken is de voorloper voor een toekomstige radiotelescoop in de ruimte, bijvoorbeeld een LOFAR nabij de maan,’ aldus Klein Wolt, directeur van het Radboud Radio Lab. ‘Zo’n faciliteit gaan we uiteindelijk nodig hebben om de evolutie van de eerste structuren in het vroege heelal in kaart te brengen en zo een beeld te krijgen van de vorming van de allereerste sterren en sterrenstelsels.’ Albert-Jan Boonstra, programmamanager bij ASTRON legt uit: ‘We gebruiken onze jarenlange ervaring in het bouwen van Westerbork, LOFAR en de Square Kilometre Array voor dit nieuwe instrument.’ Ruimtevaartbedrijf ISIS, expert in het ontwerpen van innovatieve satellietsystemen, zorgt uiteindelijk voor de systeemimplementatie van het instrument en de accommodatie op de Chang’e4 satelliet. Waarom zijn meetinstrumenten aan de achterkant van de maan zo belangrijk? Heino Falcke: ‘Radioastronomen bestuderen het heelal met behulp van radiogolven, licht dat wij met het blote oog niet kunnen zien en dat afkomstig is van bijvoorbeeld sterren en planeten. Hier op aarde kunnen we bijna alle radiostraling uit het heelal ontvangen. Maar tot het deel onder de 30 MHz hebben wij geen toegang, omdat die straling wordt geblokkeerd door onze dampkring. Juist in die frequenties zit informatie over het vroege heelal, die wij willen meten.’ Omdat dit deel van het radiostralingspectrum vrijwel onontgonnen is, kunnen de metingen met de Nederlandse radioantenne op de Chinese satelliet voor het eerst een beeld geven van de ontwikkeling van de eerste structuren in het heelal. Daarmee kunnen sterrenkundigen de theorie van de oerknal helpen bevestigen. Maar omdat het signaal zo zwak is moet de satelliet eerst naar de achterkant van de maan. Alleen daar is de verstorende invloed van aardse radiozenders klein genoeg om de gewenste straling van het vroege heelal goed te kunnen meten. Een andere taak van de antenne is het meten van het ‘weer’ in de ruimte, oftewel space weather. Heftige gebeurtenissen zoals stormen op de zon kunnen hier op aarde de telecommunicatie beïnvloeden. Klein Wolt: ‘Met meer kennis over de invloed van zulke uitbarstingen op de omgeving, kunnen we dergelijke gebeurtenissen beter voorspellen. Daarnaast willen we sterke radiopulsen van planeten als Jupiter en Saturnus meten. Zo krijgen we nieuwe informatie over hun draaisnelheid.’ Bovendien wil het team voor het eerste een redelijk nauwkeurige kaart van de hemel maken op deze lage frequenties, wat na een paar volledige rotaties van de satelliet en de maan rondom de aarde mogelijk zou moeten zijn. Klein Wolt blikt vast verder vooruit: ‘Hopelijk zal na een jaar of twee aan metingen en data-analyse het signaal vanuit het vroege heelal langzaam boven komen drijven.’
→ Origineel persbericht

24 juni 2016
‘KM3NeT’, een Europees samenwerkingsverband waar ook enkele Nederlandse instituten aan deelnemen, heeft de wetenschappelijke doelen, technologie en kosten uit de doeken gedaan van de kolossale neutrinodetector die in de Middellandse Zee moet ‘verrijzen’. De KM3NeT-detector moet meer inzicht geven in de evolutie van het heelal en in de fundamentele eigenschappen van de moeilijk detecteerbare neutrino’s (Journal of Physics G: Nuclear and Particle Physics, 24 juni). Neutrino’s zijn ideale ‘boodschappers’ uit de kosmos. De stabiele subatomaire deeltjes kunnen enorme afstanden afleggen zonder dat ze zich laten verstoren door de materie of magnetische velden die ze onderweg tegenkomen. Maar aan dat voordeel kleeft een groot nadeel: het maakt de deeltjes heel moeilijk detecteerbaar. Om neutrino’s te kunnen opvangen, heb je daarom een kolossale detector nodig. Zo’n detector maakt veelal gebruik van het feit dat wanneer een neutrino toevallig tóch een interactie aangaat met een atoomkern, er een ‘lawine’ aan snel bewegende geladen deeltjes ontstaat. Wanneer deze deeltjes zich een weg banen door een medium – een vloeistof bijvoorbeeld of een dikke laag ijs – produceren ze zogeheten Tsjerenkovlicht En dit blauwe schijnsel laat zich wél (relatief) gemakkelijk detecteren. Om de wetenschappers een handje te helpen heeft Moeder Natuur al voor enkele geschikte mediums gezorgd: het dikke ijs op Antarctica en het diepe, heldere water van het Baikalmeer en de Middellandse Zee. In laatstgenoemde wordt de KM3NeT-detector ondergebracht – voor een deel ten zuidoosten van het Italiaanse eiland Sicilië, voor een ander deel ten zuiden van de Zuid-Franse stad Toulon. De eerste fase van de KM3NeT-detector bestaat uit 31 honderden meters lange flexibele kabels die op onderlinge afstanden van ongeveer 95 meter in de zeebodem worden verankerd. Aan die kabels worden op regelmatige afstanden boeien met optische sensors bevestigd voor het opvangen van het Tsjerenkovlicht. Dit deel van de detector, waar een prijskaartje van ongeveer 31 miljoen euro aan hangt, zal naar verwachting in 2017 gereed zijn. In zijn volle omvang zal de KM3NeT-detector bestaan uit drie ‘bouwstenen’ van elk 115 kabels en 18 optische sensors. Deze tweede fase – kostprijs 95 miljoen euro – is op zijn vroegst in 2020 voltooid. (EE)
→ KM3NeT Unveils Detailed Plans For Largest Neutrino Telescope In The World

23 juni 2016
Op de ESO-sterrenwacht op Paranal (Chili) is het nieuwe GRAVITY-instrument van de Europese Very Large Telescope (VLT) in gebruik genomen. Het instrument combineert het licht van de vier 8,2-meter telescopen van de VLT om zo scherp mogelijke beelden te kunnen maken. GRAVITY zal onder meer gedetailleerde waarnemingen gaan doen van de naaste omgeving van het 4 miljoen zonsmassa’s zware zwarte gat in het centrum van de Melkweg. Dicht rond dat zwart draait een aantal sterren. Het is de bedoeling dat GRAVITY precisiemetingen gaat doen van de bewegingen van dit stellaire gezelschap. Op die manier kan het zwaartekrachtveld rond het zwarte gat nauwkeurig in kaart worden gebracht en Einsteins algemene relativiteitstheorie worden getoetst. De eerste waarnemingen met GRAVITY waren direct al heel succesvol. Binnen enkele minuten lukte het om ’S2’ op te sporen, een ster die in slechts 16 jaar een rondje om het centrale zwarte gat draait. In 2018 zal S2 zijn kleinste afstand tot het zwarte gat bereiken (slechts 17 lichtuur), waarbij hij een snelheid van bijna 30 miljoen kilometer per uur ontwikkelt (2,5% van de lichtsnelheid). Dan zullen de relativistische effecten het duidelijkst merkbaar zijn en zullen de GRAVITY-waarnemingen hun belangrijkste vruchten afwerpen. (EE)
→ Geslaagde eerste waarnemingen van galactisch centrum met GRAVITY

14 juni 2016
Het hoofdkwartier van de Cherenkov Telescope Array (CTA), de grootste detector van kosmische gammastraling ter wereld, zal worden gehuisvest in de Italiaanse stad Bologna. Het dataverwerkingscentrum komt in Berlijn. Dat hebben de landen die betrokken zijn bij dit grote project, waar ook Nederland aan deelneemt, besloten. De CTA moet meer inzicht geven in de meest energierijke verschijnselen die zich in het heelal afspelen. Daarbij gaat het onder meer om de kosmische straling (afkomstig van supernova-explosies) en de deeltjes-versnellende processen die zich afspelen in de omgeving van superzware zwarte gaten. De telescopen van de CTA komen deels op het Canarische eiland La Palma en deels in het noorden van Chili (Paranal) te staan. Een prototype, de Gamma-ray Cherenkov Telescope (GCT), is al in bedrijf en heeft zijn eerste waarnemingen verricht. De telescopen registreren het zeer zwakke Cherenkov-schijnsel in de aardse dampkring dat ontstaan wanneer een energierijk gammafoton (of een deeltje uit de kosmische straling) de atmosfeer binnendringt. (EE)
→ Headquarters And Science Data Management Centre Sites Selected For World's Largest Gamma-Ray Detector

25 mei 2016
Vandaag (25 mei) zijn in het ESO-hoofdkwartier in Garching bei München (Duitsland) de handtekeningen gezet onder het megacontract voor de bouw van de nieuwe toekomstige Europese reuzentelescoop E-ELT. Het contract – het grootste in de geschiedenis van de astronomie op vaste grond – is gegund aan een consortium van Italiaanse bedrijven. Bij deze gelegenheid is tevens een nieuw gedetailleerd bouwontwerp van de telescoop gepresenteerd. De E-ELT zal, met zijn 39 meter grote hoofdspiegel, de grootste optische telescoop ter wereld worden. Hij wordt gebouwd in het noorden van Chili, op een locatie die al bouwrijp is gemaakt. Het vandaag ondertekende contract behelst de constructie van de koepel en de telescoopstructuur (de ‘buis’ waarin de spiegel is opgehangen). Aan de bouw van de beide cruciale onderdelen hangt een prijskaartje van ongeveer 400 miljoen euro. Maar dan heb je ook wat: een koepel met een middellijn van 85 meter en een hoogte van 80 meter – ruwweg vergelijkbaar met de Amsterdam Arena. Dit draaibare gevaarte heeft van zichzelf een gewicht van 5000 ton, en daar komt dan ook nog de 3000 ton van de telescoopbuis en -ophanging bij. De E-ELT wordt gebouwd op Cerro Armazones, een 3000 meter hoge piek op ongeveer twintig kilometer van de ESO-sterrenwacht op Paranal. De toegangsweg en het afvlakken van de top zijn al voltooid en naar verwachting zullen de werkzaamheden aan de koepel ter plaatse in 2017 beginnen. (EE)
→ ESO-persbericht

27 april 2016
Op de ESO-sterrenwacht op Paranal, in het noorden van Chili, is een nieuw systeem in gebruik genomen dat, met behulp van krachtige lasers, vier kunstmatige sterren op de hemel kan projecteren. Deze ‘richtsterren’ worden gebruikt voor de adaptieve optische systemen van de Very Large Telescope, waarmee wordt gecorrigeerd voor de vertroebelende werking van de aardatmosfeer. De Four Laser Guide Star Facility (4LGSF) bestaat uit vier 22-watt lasers. Door deze op de hemel te richten worden natriumatomen in de hoge atmosfeer zodanig aan het gloeien gebracht dat zij op echte sterren lijken. Deze kunststerren stellen de systemen in staat om scherpe hemelopnamen te maken. Met vier lasers kan de atmosferische turbulentie veel nauwkeuriger in kaart worden gebracht dan met één laser, en kunnen scherpe opnamen van een groter stukje hemel worden gemaakt. De 4LGSF-lasers van ESO zijn ontwikkeld in samenwerking met de industrie. Een van de laseronderdelen is geleverd door het Nederlandse bedrijf TNO. Ook andere grote sterrenwachten maken gebruik van deze lasers of zullen dat in de toekomst gaan doen. (EE)
→ Vier lasers boven Paranal

8 maart 2016
Na een tijdje te hebben proefgedraaid is de ESA-satelliet LISA Pathfinder begonnen aan haar wetenschappelijke missie: het testen van technologieën en technieken die nodig zijn om zwaartekrachtsgolven vanuit de ruimte te meten. LISA Pathfinder werd op 3 december 2015 gelanceerd en kwam op 22 januari jl. aan in een punt op 1,5 miljoen kilometer afstand van de aarde, in de richting van de zon. Daar moet de ruimtesonde het komende jaar ervaring opdoen met technologieën die in de toekomst nodig zijn voor het eLISA-project, een grote zwaartekrachtsgolfdetector die in 2034 gelanceerd moet worden. Het bestaan van zwaartekrachtsgolven is al in 1916 voorspeld door Albert Einstein. Einstein stelde de zwaartekracht voor als een vervorming van de ruimtetijd: hoe zwaarder een object des te sterker die vervorming. Twee extreem zware objecten die snel om elkaar heen draaien of botsen, zoals samensmeltende superzware zwarte gaten, zouden bovendien rimpelingen in die ruimtetijd moeten veroorzaken. Onlangs is het onderzoekers voor het eerst gelukt om zulke rimpelingen te registreren met een grote detector op aarde. De zwaartekrachtsgolven die de toekomstige eLISA-satelliet moet gaan detecteren hebben echter een langere golflengte dan de golven die met detectors op aarde kunnen worden gedetecteerd. Dat is essentieel voor het onderzoek van de zwaarste objecten in het heelal: de superzware zwarte gaten in de kernen van sterrenstelsels. LISA Pathfinder kan zelf geen zwaartekrachtgolven meten. Doel van de missie is om te onderzoeken of het mogelijk is om twee testmassa’s zó volmaakt stil op hun plek te houden, dat hun onderlinge positie tot op een miljardste millimeter gelijk blijft. Alleen als die nauwkeurigheid wordt bereikt, zal eLISA straks in staat zijn om zwaartekrachtsgolven te meten. De testmetingen met LISA Pathfinder gaan een half jaar duren. (EE)
→ A Perfectly Still Laboratory In Space

18 februari 2016
De regering van India heeft toestemming gegeven voor de bouw van een grote laserinterferometer voor de detectie van zwaartekrachtsgolven. ‘LIGO-India’ krijgt dezelfde opzet als de beide LIGO-detectoren in de VS. Hoe meer van deze detectoren in bedrijf zijn, des te gemakkelijker wordt het om de herkomst van waargenomen zwaartekrachtsgolven vast te stellen. Zwaartekrachtsgolven zijn minieme rimpelingen in de ruimtetijd die honderd jaar geleden al werden voorspeld door Albert Einstein. Eerder deze maand maakten wetenschappers bekend dat het voor het eerst was gelukt om zwaartekrachtsgolven te meten van twee om elkaar cirkelende zwarte gaten die uiteindelijk zijn versmolten. Omdat er maar twee detectors bij betrokken waren, kon echter niet precies worden vastgesteld waar de zwaartekrachtsgolven vandaan kwamen. Naar verwachting zal LIGO-India eind 2023 bedrijfsklaar zijn. Bij de constructie ervan wordt nauw samengewerkt met wetenschappers en technici van de Amerikaanse LIGO-tak. Voor die tijd zullen overigens nog twee grote zwaartekrachtsgolfdetectors in bedrijf komen: VIRGO in Italië (2016) en KAGRA in Japan (2018). (EE)
→ LIGO-India Gets Green Light

11 februari 2016
Het SKA-project (Square Kilometre Array, een gigantisch toekomstig radio-observatorium) heeft vijf miljoen euro subsidie gekregen uit het Horizon 2020-programma van de Europese Unie. De subsidie onderstreept het Europese belang van het internationale project. SKA wordt een gigantische verzameling schotels en antennes, verspreid over twee uitgestrekte gebieden, in West-Australië en in zuidelijk Afrika. Momenteel is 150 miljoen euro beschikbaar voor de pre-constructiefase. De EU-bijdrage wordt aangewend voor de ontwerpfase van de infrastructuur op de twee SKA-locaties. Hoewel het verhoudingsgewijs om een zeer bescheiden subsidie gaat, spreekt Simon Berry van SKA toch van 'schitterend nieuws'. (GS)
→ SKA awarded €5M funding from the European Union

26 januari 2016
Door radiotelescopen op aarde te 'koppelen' met een radioastronomische satelliet in een wijde baan om de aarde hebben sterrenkundigen de scherpste sterrenkundige afbeelding ooit weten te creëren. De radio-'foto' toont de zogeheten jet (straalstroom) van een superzwaar zwart gat in de kern van het sterrenstelsel BL Lacertae. De nieuwe resultaten zijn gepubliceerd in The Astrophysical Journal. De scherpte van een astronomische foto wordt in eerste instantie bepaald door de middellijn van de gebruikte telescoop: hoe groter de telescoop (of de radioschotel), hoe meer kleine details er in het resulterende beeld te zien zijn. In de radiosterrenkunde wordt de interferometrietechniek gebruikt om afzonderlijke radioschotels onderling met elkaar te koppelen, zodat een beeldscherpte verkregen wordt die overeenkomt met die van een denkbeeldig instrument dat even groot is als de afstand tussen de twee verst uiteen gelegen schotels. Zo levert de Westerbork-radiotelescoop (14 schotels verspreid over een afstand van ca. 3 kilometer) even scherpe beelden op als een denkbeeldige radioschotel met een middellijn van 3 kilometer. De nieuwe waarnemingen van de jet van BL Lacertae zijn verkregen door metingen van de Russische kunstmaan Spektr-R te combineren met gelijktijdig verrichte waarnemingen van radioschotels in Europa en de Verenigde Staten. Op die manier ontstond een denkbeeldige telescoop met afmetingen van ca. 100.000 kilometer - acht maal de middellijn van de aarde. De bijbehorende beeldscherpte - een maat voor de hoeveelheid detail die zichtbaar is - zou voldoende zijn om een euromunt op de maan te kunnen zien. BL Lacertae bevindt zich op een afstand van ca. 900 miljoen lichtjaar; de jet heeft een lengte van ongeveer 2 lichtjaar. (GS)
→ Space-Earth System Produces Highest-Resolution Astronomical Image >

26 januari 2016
Een internationaal team van sterrenkundigen met Nederlandse inbreng gaat een instrument ontwikkelen voor de in aanbouw zijnde European Extremely Large Telescope (E-ELT). Het instrument, MOSAIC, is een multi-objectspectrograaf. De spectrograaf ontrafelt het licht van honderden objecten tegelijk. Met het instrument wordt het voor het eerst mogelijk individuele sterren in duizenden nabije sterrenstelsels waar te nemen. De Europese Zuidelijke Sterrenwacht (ESO) stelt 150.000 euro beschikbaar voor een zogeheten fase-A-studie. Frankrijk, Nederland, het Verenigd Koninkrijk, Brazilië en Duitsland leveren de benodigde menskracht om de plannen voor de spectrograaf verder te ontwikkelen. MOSAIC staat voor Multi-Object Spectrograph for Astrophysics, Inter-galactic medium studies and Cosmology. De spectrograaf sorteert het licht per object op kleur. Daarbij ontstaat een soort streepjescode met informatie over de temperatuur en de chemische samenstelling van de het onderzochte object. Met behulp van honderden glasvezels en vervormbare spiegels (adaptieve optiek) kunnen de astronomen gegevens ontrafelen van individuele sterren in duizenden nabije sterrenstelsels. Ook kunnen ze op zoek naar extragalactische planeten. Dat zijn planeten buiten onze Melkweg. Verder zullen ze honderden sterrenstelsels tegelijk bestuderen die zich ver weg, aan de rand van het zichtbare heelal bevinden.
→ Volledig persbericht

13 januari 2016
Op de ESO-sterrenwacht op Paranal, in het noorden van Chili, is een nieuw instrument in gebruik genomen dat straks zal ‘inzoomen’ op zwarte gaten. Het instrument, dat GRAVITY heet, maakt deel uit van de zogeheten VLT Interferometer – een ‘virtuele telescoop’ die bestaat uit een aantal (hulp)telescopen van de Europese Very Large Telescope. Al tijdens zijn eerste waarnemingen heeft GRAVITY een bescheiden ontdekking gedaan. Door het licht van meerdere telescopen te combineren kan het GRAVITY-instrument een virtuele telescoop met een middellijn van maximaal 200 meter te vormen. Deze techniek, die interferometrie heet, stelt astronomen in staat om veel fijnere details in hemelobjecten te detecteren dan met een enkelvoudige telescoop mogelijk is. Als onderdeel van de eerste waarnemingen hebben astronomen nauwkeurig gekeken naar de heldere jonge sterren van het zogeheten Trapezium, in het hart van het stervormingsgebied in het sterrenbeeld Orion. Bij deze eerste proefwaarnemingen heeft GRAVITY ontdekt dat een van de leden van de sterrenhoop, Thèta1 Orionis F, een dubbelster is. UIteindelijk zal GRAVITY vooral worden ingezet voor waarnemingen van de naaste omgeving van superzware zwarte gaten, zoals dat in het centrum van onze Melkweg. De detector zal onder meer laten zien hoe zwarte gaten materie uit hun omgeving opslokken en deels in de vorm van ‘jets’ weer uitstoten. Dit accretieproces speelt zich ook bij andere objecten af – bij pasgeboren sterren bijvoorbeeld. Het instrument is ook bij uitstek geschikt voor het meten van de snelheden van dubbelsterren, exoplaneten en jonge stellaire schijven, en het maken van opnamen van de oppervlakken van sterren.Tot nu toe is GRAVITY alleen getest met de vier 1,8-meter hulptelescopen van de VLT. De eerste waarnemingen met de vier 8-meter hoofdtelescopen staan later dit jaar op het programma. (EE)
→ Volledig persbericht

12 januari 2016
De grootste radiotelescoop ter wereld zal nog groter worden. LOFAR (Low Frequency Array) gaat zich uitbreiden naar Ierland. Dit is niet alleen goed nieuws voor de Ierse astrofysica, maar ook voor de International LOFAR Telescope (ILT). De plannen voor een LOFAR station in Ierland zijn er al langer, maar nu is het officieel: dit jaar wordt er een LOFAR station gebouwd in Ierland. I-LOFAR (het Ierland-LOFAR-consortium) heeft € 1.4 miljoen toegekend gekregen van de Science Foundation Ireland (SFI). Samen met € 0.5 miljoen, bestaande uit filantropische subsidies en contributies van I-LOFAR leden, is het mogelijk om het LOFAR station te bouwen en te exploiteren. Het LOFAR station zal centraal in Ierland op de grond van het Birr Castle gebouwd worden. De toekenning van €1.4 miljoen is vandaag, tijdens een meeting in het Birr Castle, gedaan door de Ierse ministers Bruton (werk, ondernemingen en innovatie) en English (educatie en skills). De toekenning is onderdeel van een investering van € 30 miljoen in wetenschap. LOFAR is een faciliteit voor astronomische studies van wereldniveau. LOFAR helpt bij zeer gedetailleerd onderzoek naar nabij en ver weg gelegen sterrenstelsels. Namens de ILT wordt LOFAR ontwikkeld en beheert door ASTRON, het Nederlands instituut voor radioastronomie. De International LOFAR Telescope is de grootste verbonden radiotelescoop ter wereld. De telescoop wordt sinds de opening in 2010 door toenmalig koningin Beatrix steeds verbeterd. Er zijn momenteel zes partnerlanden: van de 50 antenne stations zijn er 38 in Nederland, 6 in Duitsland, 3 in Polen en 1 in Frankrijk, Engeland en Zweden. Samen hebben zij duizenden ontvangende elementen. De toevoeging van het nieuwe Ierse station zal de afstand vergroten tussen antennestations, hierdoor worden de afbeeldingen scherper.
→ Volledig persbericht

14 december 2015
's Werelds gevoeligste detector voor donkere materie is dankzij nieuwe kalibratietechnieken nog eens ruim twintig maal zo gevoelig geworden. De LUX-detector (Large Underground Xenon-detector) in Zuid-Dakota maakt jacht op mysterieuze donkeremateriedeeltjes door de zeldzame lichtflitsjes te meten die zo'n deeltje produceert wanneer het héél af en toe in botsing komt met de kern van een xenon-atoom. De detector, die ruim 300 kilogram vloeibaar xenon bevat, bevindt zich in de Sanford Underground Research Facility in een verlaten mijn onder de Black Mountains. Hij is in 2013 in gebruik genomen. In een artikel in Physical Review Letters zetten de LUX-onderzoekers uiteen hoe ze de gevoeligheid hebben opgekrikt dankzij betere kalibratietechnieken. Die zijn gebaseerd op experimenten met neutronen: de botsing van een neutron met een xenon-atoom vertoont volgens de gangbare opvattingen veel overeenkomsten met de botsing van een WIMP (weakly interacting massive particle - de populairste kandidaat voor donkere materie). WIMP-botsingen zijn alleen zo'n quadriljoen keer zo zwak. Door de betere kalibratie lukt het om in de LUX-meetgegevens nog beter op zoek te gaan naar WIMPs met een geringe massa. Tot op heden is donkere materie echter nog steeds niet direct gedetecteerd. (GS)
→ World’s most sensitive dark matter detector gets better

8 december 2015
Op het Observatorium van Parijs zijn de eerste succesvolle waarnemingen verricht met een prototype van de Gamma-ray Cherenkov Telescope (GCT) - een relatief kleine, gevoelige groothoektelescoop die extreem snelle metingen verricht aan het zeer zwakke Cherenkov-schijnsel in de aardse dampkring dat ontstaan wanneer een energierijk gammafoton (of een deeltje uit de kosmische straling) de atmosfeer binnendringt. Vijfendertig van dergelijke GCT-telescopen zullen in de toekomst deel gaan uitmaken van de Cherenkov Telescope Array (CTA) - het grootste observatorium voor gammastraling en kosmische straling ter wereld. De GCT-telescopen richten zich daarbij vooral op de gammastraling met de allerhoogste energie, tussen 1 en 300 tera-elektronvolt. Naast de GCT-telescopen zullen nog verschillende andere typen telescopen gebruikt worden, waaronder grotere schotelinstrumenten. (GS)
→ CTA Prototype Telescope Achieves "First Light"

8 december 2015
Op de 10-meter Keck-telescopen op Maunakea, Hawaii, is op 1 december met suscces een nieuw lasersysteem in gebruik genomen voor adaptieve optiek. Met een krachtige laser worden natriumatomen op ca. 90 kilometer hoogte in de aardse dampkring in aangeslagen toestand gebracht. De atomen beginnen te gloeien, zodat een 'kunstmatige ster' ontstaat. Precisiemetingen aan die kunstster brengen de trillingen in de dampkring in kaart; snel vervormbare spiegels kunnen vervolgens voor die atmosferische trillingen compenseren, zodat foto's van de sterrenhemel spatscherp zijn en niet te lijden hebben onder de voortdurende luchtonrust. Het eerste lasersysteem voor adaptieve optiek op de Keck II telescoop werd in 2004 in gebruik genomen; een tweede versie volgde zeven jaar later op de Keck I telescoop. Het nieuwe systeem, ontwikkeld in samenwerking met de Europese Zuidelijke Sterrenwacht (ESO), is veel sneller en gebruikt minder energie (1,2 kilowatt). De verwachting is dat alle grote telescopen in de toekomst gebruik zullen maken van adaptieve optiek-lasers van ditzelfde type. De ontwikkeling van het Next Generation Laser System kostte 4 miljoen dollar. (GS)
→ $4 Million Laser Marks Ground Zero for Adaptive Optics Science

3 december 2015
Er is grote onzekerheid ontstaan over de toekomst van de Thirty Meter Telescope – de eerste van een nieuwe generatie van reuzentelescopen die op Mauna Kea, Hawaï, zou worden gebouwd. Het hooggerechtshof van de staat Hawaï heeft de bouwvergunning die in 2011 voor het project werd gegeven nietig verklaard. De reden: de vergunning is afgegeven voordat er een fatsoenlijke hoorzitting was gehouden. Om de bouw van de TMT alsnog mogelijk te maken, moet het hele vergunningstraject, inclusief bezwaarprocedure, opnieuw worden doorlopen. Over de goede afloop daarvan – voor de TMT dan – bestaat de nodige onzekerheid. Inheemse groeperingen op Hawaï protesteren al jaren tegen de bouw van nóg een telescoop op Mauna Kea, die als een heilige plek wordt beschouwd. Ter compensatie worden weliswaar enkele kleinere sterrenwachten opgedoekt, maar dat heeft niet kunnen voorkomen dat de bouwwerkzaamheden onder druk van protestacties dit voorjaar stil kwamen te liggen. (EE)
→ Hawaiian high court blocks construction of giant telescope

16 november 2015
Instituten en bedrijven in Zuid-Afrika en Nederland hebben vandaag een Memorandum of Understanding ondertekend voor het ontwikkelen van nationale en regionale datacentra voor de toekomstige Square Kilometre Array radiotelescoop (SKA). De ondertekening maakt deel uit van de Nederlandse handelsmissie naar Zuid-Afrika onder leiding van minister-president Mark Rutte. SKA gaat uit twee gigantische netwerken van radiotelescopen en -antennes bestaan, één in Australië en Nieuw-Zeeland en één in zuidelijk Afrika. De telescoop zal kolossale hoeveelheden waarnemingsgegevens opleveren, in de orde van enkele petabytes per dag. Radiosterrenkundigen in Zuid-Afrika en Nederland doen al ervaring op met het verwerken en analyseren van zulke grote hoeveelheden data van de SKA-voorlopers LOFAR in Noordwest-Europa en MeerKAT in Zuid-Afrika. De verwachting is dat er in de toekomst op z'n minst twee grote SKA-datacentra zullen bestaan, één in Nederland, bij ASTRON Netherlands Institute for Radio Astronomy, en één in Zuid-Afrika. (GS)
→ SA-Dutch SKA data science partnership seeks to address big data conundrum

11 november 2015
Vandaag heeft een internationaal samenwerkingsverband van wetenschappers in het ondergrondse Gran Sasso laboratorium in Italië het nieuwe XENON1T-experiment in gebruik genomen. XENON1T is ontworpen om met een ongeëvenaarde gevoeligheid naar donkere materie te zoeken. Donkere materie is een van de basisingrediënten van het heelal en al decennialang wordt er in laboratoriumexperimenten naar gezocht. Maar tot nu toe is donkere materie alleen indirect waargenomen, via de zwaartekrachtinteracties die de bewegingen van hemellichamen bepalen. Op basis hiervan verwachten wetenschappers dat donkere materie bestaat uit stabiele elementaire deeltjes die tot nu toe aan detectie zijn ontsnapt. XENON1T bevindt zich in het Laboratori Nazionali del Gran Sasso in Italië, in een watertank, 1400 meter onder de grond. Dat is om te voorkomen dat andere vormen van (deeltjes)straling de metingen verstoren. Zijn naam dankt XENON1T aan het edelgas xenon waarmee het instrument gevuld is. Een botsing tussen donkere materie en xenon resulteert in een minuscule lichtflits. Met 248 uiterst gevoelige lichtsensoren gaat naar zulke lichtflitsen gezocht worden.Aan de realisatie van het experiment is vijf jaar gewerkt door twintig onderzoeksgroepen uit tien landen. De eerste resultaten van XENON1T worden begin 2016 verwacht.
→ Volledig persbericht

10 november 2015
Pierre Auger, het observatorium voor kosmische deeltjes in Argentinië, krijgt nieuwe, verbeterde detectoren. De Nederlandse deelnemers aan het internationale onderzoeksproject dragen in belangrijke mate bij aan de ‘Scintillator Surface Detector’, een van de belangrijkste nieuwe onderdelen. Hiermee hopen de onderzoekers de exacte eigenschappen van de aankomende hoogst-energetische kosmische straling te kunnen meten. Het Pierre Auger Observatorium in de provincie Mendoza, Argentinië, is de belangrijkste meetinstallatie voor het onderzoek aan kosmische straling, die veroorzaakt wordt door geladen deeltjes uit de ruimte. Ruim 500 wetenschappers uit 16 verschillende landen werken er aan de vraag waar de hoogst energetische deeltjes uit het heelal vandaan komen. Sinds de metingen begonnen in 2005 hebben meer dan 220 jonge wetenschappers hun proefschrift op Auger-metingen gebaseerd. Vanaf 2005 is een Nederlandse Auger-groep actief, een samenwerkingsverband tussen Nikhef en KVI-CART. Ook onderzoekers van het Institute for Mathematics, Astrophysics and Particle Physics van de Radboud Universiteit doen hierin mee. De groep heeft een vooraanstaande rol in de analyse en interpretatie van de data, met name voor de bepaling uit welke soorten deeltjes de kosmische straling bij de hoogste energie bestaat. Ook bij de geplande verbeteringen hebben Nederlandse wetenschappers een belangrijke rol. De nieuwe Scintillator Surface Detector voegt een nieuwe detectielaag toe die met de al bestaande detector het verschil kan meten tussen elektronen en muonen. Als een ultrahoog energetisch kosmisch deeltje op de atmosfeer botst, ontstaat er een lawine van secondaire deeltjes, bestaande uit muonen, elektronen en kerndeeltjes, al komen deze laatste vrijwel niet op het aardoppervlak aan. De muonen zijn vooral afkomstig van de eerste botsingen in de atmosfeer, terwijl elektronen later in de deeltjeslawine ontstaan. Met de aparte informatie over muonen en elektronen kan worden vastgesteld wat voor soort kern het inkomende kosmische deeltje is. Deze informatie is cruciaal om de herkomst in het heelal van deze deeltjes te kunnen achterhalen.
→ Volledig persbericht

<b>9 november 2015 </b><br>
Vandaag zijn twee SRON-onderzoekers aangekomen op Antarctica, waar ze een ballonmissie van de NASA voorbereiden. Half december tilt deze ballon infrarood-detectoren van SRON/TU Delft naar de stratosfeer, om daar vanaf de rand van de ruimte onderzoek te doen naar het ontstaan van sterren en planeten. Systems engineer Wouter Laauwen doet hier in blogs regelmatig verslag van.

Op een hoogte van 40 kilometer is de lucht boven Antarctica kristalhelder. Er is bijna geen waterdamp die de ver-infrarode straling uit de ruimte (ofwel terahertzstraling) blokkeert. De rand van de ruimte is daarom een perfecte omgeving om het ver-infrarode licht uit de ruimte op te vangen. Dit licht bevat veel informatie over het ontstaan van sterren en planeten uit gaswolken tussen de sterren. NASA gebruikt daarom super-hoge-druk-ballonnen om telescopen met ultragevoelige detectoren naar deze hoogte te brengen.

In 2012 maakte het eerste Stratospheric Terahertz Observatory (STO) al een rondvlucht van veertien dagen boven Antarctica. Ook STO-2 gaat &eacute;&eacute;n of twee veertiendaagse rondvluchten maken boven de Zuidpool. STO-2 gaat op 40 km hoogte boven de Zuidpool cirkelen door gebruik te maken van de stabiele poolwind, en brengt dan een deel van de sterrenhemel in kaart. STO-2 is net als zijn voorganger uitgerust met een telescoop met een diameter van bijna 1 meter maar beschikt over gevoeliger detectoren op drie ultrakorte golflengtes, gebouwd door SRON en de TU Delft. Vooral de zogenoemde 4.7 terahertz-ontvanger is bijzonder. Sterrenkundigen kunnen nu voor eerst vanaf de rand van de ruimte infraroodstraling op deze specifieke frequentie meten.

"Dat betekent dat STO-2 op dit gebied pionierswerk doet en als springplank kan fungeren voor toekomstige ruimtemissies," zegt SRON-teamleider Jian-Rong Gao. "De levenscyclus van sterren en planeten stelt onderzoekers nog voor veel raadsels. Met de nieuwe infrarooddetectoren kunnen we ontbrekende stukjes van de puzzel vinden.""We kunnen we nu atomair zuurstof meten: een lang gekoesterde wens van sterrenkundigen, "zegt SRON-astronoom Floris van der Tak. "De zuurstof-lijn vertelt ons welke plekken in de gaswolken tussen de sterren bijzonder warm zijn, opgewarmd door pas gevormde sterren. We kunnen zo dus de kraamkamers van nieuwe sterren direct opsporen."

Met de resultaten van dit onderzoek kunnen sterrenkundigen een model maken van de levenscyclus van sterren en planeten in onze Melkweg, dat we vervolgens kunnen toetsen aan andere sterrenstelsels. De wetenschappelijke leiding van de missie is in handen van de Universiteit van Arizona. De teams van prof. dr. Alexander Tielens (Universiteit Leiden) en prof. dr. Floris van der Tak (SRON/Rijksuniversiteit Groningen) dragen straks bij aan de internationale wetenschappelijke analyse van de waarnemingen. Het project wordt gefinancierd door NASA, NWO, SRON en de provincie Groningen.<br>&#8594; <a href="http://www.sron.nl/press-releases-news-754/4304-count-down-has-started-for-balloon-mission-on-antarctica" target="_blank">Origineel persbericht</a>

4 november 2015
Het Atacama Pathfinder Experiment (APEX), een 12-meter grote radioschotel hoog in de Chileense Andes, is uitgerust met een nieuwe ontvanger waarmee water en andere moleculen in het heelal kunnen worden gedetecteerd. Deze ‘Swedish-ESO PI receiver for APEX’ (SEPIA) is gevoelig voor straling met golflengten in het bereik van 1,4 tot 1,9 millimeter. De nieuwe SEPIA-ontvanger is in 2015 al ingezet bij astronomische testwaarnemingen met APEX. Dezelfde ontvangers worden ook geïnstalleerd op de antennes van de Atacama Large Millimeter/submillimeter Array (ALMA). Deze laatste doet waarnemingen in hetzelfde golflengtegebied, maar bestaat uit 66 schotelantennes die met elkaar verbonden zijn om een grotere beeldscherpte te bereiken. Zowel ALMA als SEPIA staat op de 5000 meter hoge Chajnantor-hoogvlakte. Deze uiterst droge locatie is bij uitstek geschikt om de zwakke signalen van kosmische watermoleculen op te pikken. Astronomen gebruiken SEPIA om interessante objecten te selecteren voor nader onderzoek met ALMA. Het onderzoek van water in de ruimte – in moleculaire wolken, in stervormingsgebieden en zelfs in kometen binnen ons zonnestelsel – zal naar verwachting belangrijke informatie opleveren over de rol van water in de Melkweg en in de geschiedenis van de aarde. (EE)
→ Eerste waarnemingen met SEPIA

2 november 2015
Na een ingrijpende upgrade is op de McDonald-sterrenwacht de Hobby-Eberly Telescope (HET) van de Universiteit van Texas in Austin opnieuw in gebruik genomen. De HET is voorzien van nieuwe optiek, nieuwe mechanische componenten en nieuwe software - eigenlijk is alleen de grote, licht elliptische gesegmenteerde hoofdspiegel van de telescoop ongewijzigd gebleven. De spiegel van de HET meet 10 bij 11 meter, maar door de gebruikte constructie werd daarvan altijd maar een (steeds wisselend) deel gebruikt, met een middellijn van 9,2 meter. Dankzij een nieuwe optische corrector is het beeldveld van de telescoop nu sterk vergroot, en wordt bovendien altijd een spiegeloppervlak met een middellijn van 10 meter benut, waardoor de HET nu de op drie na grootste optische telescoop ter wereld is, na de twee Keck-telescopen op Hawaii en de Gran Telescopio Canarias op La Palma. De complexe corrector, bestaande uit drie grote zorgvuldig ontworpen en geslepen spiegels, corrigeert bovendien de beeldfouten die ontstaan doordat de hoofdspiegel van de HET niet parabolisch is maar sferisch. Die keuze werd eind jaren negentig gemaakt om kosten te besparen; de HET zou bovendien vooral gebruikt worden voor spectroscopisch onderzoek, waarbij spatscherpe afbeeldingen minder belangrijk zijn. (Overigens kan de beeldkwaliteit nog steeds niet tippen aan die van veel duurdere telescopen zoals de Europese Very Large Telescope in Chili.) Dankzij de upgrade zal de Hobby-Eberly Telescope in de toekomst intensief gebruikt kunnen worden voor het vastleggen van posities, afstanden en vormen van talloze ver verwijderde sterrenstelsels. Op die manier hopen kosmologen meer inzicht te krijgen in de ware aard en de verdeling van donkere materie en donkere energie in ruimte en tijd. (GS)
→ Upgraded Hobby-Eberly Telescope Sees First Light

13 oktober 2015
Op donderdag 15 oktober wordt Stratos II+, een raket die volledig gebouwd is door studenten van de TU Delft, opnieuw gelanceerd. De eerste poging, in oktober 2014, mislukte door technische problemen. Aan boord van de raket bevindt zich een antenne voor het opvangen van radiosignalen onder de 30 megahertz en een digitale ontvanger, gemaakt door astronomen van het Radboud Radio Lab van de Radboud Universiteit. Het experiment is een belangrijke opmaat voor een radiotelescoop op de maan. Zo’n radiotelescoop op de maan kan het voor het eerst mogelijk maken om de radiostraling van kort na de oerknal te meten. Doordat onze atmosfeer straling met lange golflengtes reflecteert en dus niet doorlaat, en doordat we zelf veel straling van deze frequenties produceren, is deze straling ‘onzichtbaar’ voor radiotelescopen op de aarde. Het belangrijkste doel van Stratos II+ is om de werking van de technologie te demonstreren. De raket is ook beladen met apparatuur voor de stroomvoorziening, het opslaan van de gegevens van de antenne en het analyseren van die gegevens. Als de technologie deze test doorstaat, kan ze te zijner tijd worden toegepast in een professionele ruimtemissie. Het Radboud Radio Lab team zal de vijftig centimeter lange antenne ook gebruiken om de Radio Frequentie Interferentie (RFI) in de atmosfeer meten, en hoe de sterkte van deze door onszelf geproduceerde straling toeneemt wanneer de raket tot vijftig kilometer hoogte klimt. De astronomen hopen zo een beter idee te krijgen van de hoeveelheid RFI die in de ruimte te verwachten valt. [Update: de lancering van de raket is donderdag mislukt. Maar op vrijdag 16 oktober lukte het wel. De raket heeft een recordhoogte van 21.457 meter gehaald en inmiddels is de Nijmeegse payload intact uit de teruggekeerde raket verwijderd.]
→ Volledig persbericht

12 oktober 2015
De oude en relatief kleine 2,1 meter-telescoop op de Kitt Peak-sterrenwacht in Arizona, die al in 1964 in gebruik werd genomen, is uitgerust met een geautomatiseerd systeem voor adaptieve optiek, Robo-AO geheten. Adaptieve optiek is een techniek waarbij gecorrigeerd wordt voor de storende trillingen van de aardse dampkring, die de beeldscherpte van een telescoop op aarde degraderen. Daarbij wordt gebruik gemaakt van metingen aan een kunstmatig gegenereerde 'ster' op tientallen kilometers hoogte, geproduceerd door een laser. Dankzij de adaptieve optiek kan de telescoop ingezet worden voor precisiewaarnemingen aan uiteenlopende astronomische objecten, zoals bijvoorbeeld planeten bij andere sterren, dubbelplanetoïden, weersverschijnselen op planeten in ons eigen zonnestelsel, enzovoorts. Robo-AO, ontwikkeld door de Universiteit van Hawaii, was tot voor kort in bedrijf op de 1,5 meter-telescoop van de Palomar-sterrenwacht in Californië. Zoals de naam al aangeeft werkt Robo-AO vrijwel geheel automatisch. (GS)
→ A Sharp-Eyed Future for Historic Kitt Peak Telescope

7 oktober 2015
De ontwikkeling van het eerste wetenschappelijke instrument voor de (nog te bouwen) European Extremely Large Telescope (E-ELT), de camera MICADO, heeft een nieuwe mijlpaal bereikt. De deelnemende instituten in Duitsland, Frankrijk, Italië, Nederland en Oostenrijk hebben met de ondertekening van een intentieverklaring het startschot gegeven voor de ontwikkeling van het instrument. Daarmee gaat MICADO, die mede wordt ontworpen en gebouwd door wetenschappers en technici van de Rijksuniversiteit Groningen en het Nederlands instituut voor radioastronomie Astron in Dwingeloo, zijn ontwerpfase in. MICADO staat voor Multi-AO Imaging Camera for Deep Observations. De camera moet de E-ELT in staat stellen om uiterst scherpe opnamen te maken in het nabij-infrarode deel van het spectrum. Om de beeldvertroebeling van de aardatmosfeer tegen te gaan, wordt MICADO uitgerust met een geavanceerd adaptief optisch systeem. De bouw van de camera zal bijna tien jaar gaan duren: de ingebruikneming van zowel MICADO als de E-ELT staat gepland voor 2024. De European Extremely Large Telescope wordt de grootste optische telescoop die ooit is gebouwd. De telescoop krijgt een hoofdspiegel met een effectieve diameter van 39 meter. Daarmee is zijn licht-opvangende oppervlak veertien keer zo groot als dat van de grootste telescoop van dit moment, de Gran Telescopio Canarias. De E-ELT wordt gestationeerd op de Cerro Armazones, een 3064 meter hoge berg in het droge noorden van Chili. (EE)
→ Kick-off for a new era of precision astronomy

22 september 2015
Onder leiding van de University of Oxford en het UK Astronomy Technology Centre zullen Britse onderzoekers een van de eerste wetenschappelijke instrumenten gaan ontwikkelen en bouwen voor de toekomstige 39,2-meter European Extremely Large Telescope (E-ELT). De HARMONI-spectrograaf is een van de drie zogeheten first light-instrumenten van de E-ELT, die gebouwd gaat worden op Cerro Armazonas in Noor-Chili. Met de ontwikkeling en bouw van HARMONI is een bedrag van bijna 30 miljoen euro gemoeid. HARMONI is een zogeheten 'integral field spectrograph': het instrument kan van elk waargenomen object in het beeldveld van de telescoop nauwkeurig de positie aan de hemel én het spectrum vastleggen - de manier waarop de uitgestraalde energie verdeeld is over verschillende golflengten. Uit zo'n spectrum leiden sterrenkundigen waardevolle informatie af over o.a. de beweging en de samenstelling van een hemellichaam. HARMONI zal in de eerste periode na de ingebruikname van de E-ELT voor alle denkbare waarnemingen worden ingezet, van planeten bij andere sterren tot zwarte gaten en sterrenstelsels aan de rand van het waarneembare heelal. (GS)
→ UK Scientists Seal Deal on European Extremely Large Telescope’s First-Light Spectrograph

21 september 2015
Het Amerikaanse Department of Energy heeft de financiering van het Dark Energy Spectroscopic Instrument (DESI) goedgekeurd. DESI zal gemonteerd worden op de 4-meter Mayall-telescoop op de Kitt Peak-sterrenwacht in Arizona, onderdeel van het National Optical Astronomy Observatory. Het 5 ton zware instrument zal in de loop van vijf jaar spectra vastleggen van ruim 30 miljoen sterrenstelsels en quasars. Uit het spectrum van een sterrenstelsel is onder andere de afstand af te leiden. Met behulp van DESI hopen astronomen de grootste en meest gedetailleerde 3D-kaart van de groteschaalstructuur van het universum samen te stellen. Op die manier kan inzicht worden verkregen in de rol van donkere materie en donkere energie tijdens de evolutie van het heelal. DESI krijgt een beeldveld van maar liefst 8 graden en kan van 5000 sterrenstelsels tegelijk het spectrum vastleggen. Daartoe wordt het instrument uitgerust met 5000 glasvezels die met behulp van even zoveel kleine robotjes binnen één minuut naar de juiste positie gemanoeuvreerd kunnen worden om elk het licht van één sterrenstelsel in het beeldveld op te vangen en naar de spectroscoop te leiden. De robotjes gaan gebouwd worden door de University of Michigan. Het is de bedoeling dat DESI in 2019 in gebruik wordt genomen. Het Amerikaanse National Optical Astronomy Observatory werkt al langer samen met het Department of Energy in het onderzoek aan donkere materie en donkere energie, onder andere in de vorm van de Dark Energy Camera op de 4-meter Blanco-telescoop op de Cerro Tololo-sterrenwacht in Chili en de bouw van de Large Synoptic Survey Telescope op Cerro Pachón, eveneens in Chili. (GS)
→ Dark Energy Spectrometer for Kitt Peak Receives Funding Green Light

31 augustus 2015
De gigantische digitale camera van de toekomstige Large Synoptic Survey Telescope (LSST) zal gebouwd worden door het Stanford Linear Accelerator Center in Californië. De bouw van de camera - met 3,2 miljard pixels de grootste digitale camera ter wereld - heeft definitief groen licht gekregen van het Amerikaanse Department of Energy. De camera krijgt de afmetingen van een kleine auto en weegt ca. drie ton. Wanneer de 8,4 meter Large Synoptic Survey Telescope gereed is (in 2022) zal de camera een paar keer per week de gehele zichtbare sterrenhemel extreem gedetailleerd vastleggen: in tien jaar tijd zullen naar verwachting enkele tientallen miljarden sterrenkundige objecten (sterren en sterrenstelsels) gecatalogiseerd worden. Er zijn 1500 HDTV-schermen nodig om één opname van de camera in volledige resolutie weer te geven. De voorbereidingen voor de bouw van de LSST, op Cerro Pachón in Noord-Chili, zijn al in volle gang. (GS)
→ World’s Most Powerful Digital Camera Sees Construction Green Light

16 juli 2015
De Cherenkov Telescope Array (CTA), een internationaal project waaraan ook Nederland bijdraagt, komt te staan in het noorden van Chili en op het Canarische eiland La Palma. Dat heeft de CTA Resource Board bekendgemaakt. De twee locaties krijgen de voorkeur boven die in Namibië en Mexico. De CTA zal gaan bestaan uit 120 telescopen, waarvan er 100 dicht bij de Europese sterrenwacht op Paranal komen te staan, verspreid over een oppervlakte van 3 vierkante kilometer. De overige twintig komen op de locatie van de Instituto Astrofisica de Canarias Observatorio del Roque de los Muchachos. De gesegmenteerde spiegels van de telescopen krijgen afmetingen variërend van 4 tot 24 meter.Daarmee wordt de CTA vele malen groter dan bestaande Cherenkov-telescopen, zoals de H.E.S.S. in Namibië. De instrumenten zijn bedoeld om de lichtflitsjes te registreren die ontstaan wanneer zeer energierijke gammastraling uit het heelal de aardatmosfeer binnenkomt. Deze straling is afkomstig van objecten als supernova’s, pulsars en actieve zwarte gaten in de kernen van sterrenstelsels, maar ook de zogeheten donkere materie kan een bron zijn. (EE)
→ Paranal and La Palma Sites Chosen for Final Negotiations to Host World’s Largest Array of Gamma Ray Telescopes

7 juli 2015
Wetenschappers van de Rijksuniversiteit Groningen en van NWO-instituut ASTRON zijn klaar voor de enorme gegevensstroom die de 'opgevoerde' Nederlandse radiotelescopen bij Westerbork vanaf december beginnen te produceren. In een artikel dat binnenkort verschijnt in Astronomy & Computing laten ze zien hoe ze snel en geautomatiseerd de hemel in 3D kunnen ontdekken. De astronomen keken de techniek af van medici die CT-scans en MRI-scans analyseren. Op dit moment zijn technici hard aan het werk om de nieuwe APERTIF-antennesystemen te installeren op de Westerbork Synthese Radio Telescoop. Het merendeel van de oude radioantennes wordt vervangen door een rooster van elf bij elf antennes per telescoop. In plaats van een gebied ter grootte van één volle maan kunnen de telescopen dan binnenkort een blok van zes bij zes volle manen zien. Daarnaast wordt het golflengtebereik van een enkele meting twee maal zo groot. De installatie is in volle gang en moet eind volgend jaar afgerond zijn.Al met al zullen er honderd keer meer gegevens op de astronomen afkomen dan nu het geval is. Dit betekent dat de verwerking en analyse van de meetgegevens in hoge mate geautomatiseerd moet worden. Wetenschappers op het Kapteyn Instituut (Rijksuniversiteit Groningen) en bij ASTRON hebben alvast gedaan alsof APERTIF al in gebruik genomen is. Ze hebben een afbeelding gemaakt van 35 losse, oude Westerbork-waarnemingen en zijn daar mee gaan testen. In een artikel voor Astronomy & Computing laten ze zien hoe ze de sterrenstelsels in 3D in beeld kunnen brengen. Het duidelijkst wordt het in een filmpje. De onderzoekers kunnen sterrenstelsels draaien en van alle kanten bekijken. De techniek die de astronomen gebruiken om het heelal zichtbaar te maken is oorspronkelijk ontwikkeld voor het analyseren van CT-scans en MRI-scans. De Groningse promovendus Davide Punzo paste de software aan zodat nu ook sterrenkundigen het kunnen gebruiken. Groepsleider en medeauteur Thijs van der Hulst (Rijksuniversiteit Groningen): 'Het werk van Davide is essentieel voor een goede analyse van de gegevensstroom. Het gaat ons niet alleen op korte termijn bij APERTIF helpen, maar ook op de lange termijn bij de toekomstige reuzentelescoop SKA.'
→ Origineel persbericht

15 juni 2015
De University of Utah heeft plannen voor een grootschalige uitbreiding van de Telescope Array - een observatorium voor energierijke kosmische straling dat uit honderden detectoren bestaat, verspreid over een groot gebied ten westen van Delta, Utah. De uitbreiding zou een verviervoudiging betekenen voor de totale oppervlakte van het observatorium, dat daarmee ongeveer even gevoelig wordt als het vergelijkbare Pierre Auger Observatory in Argentinië. Kosmische straling bestaat uit energierijke elektrisch geladen deeltjes uit het heelal - voornamelijk protonen en elektronen. Sommige kosmische-stralingsdeeltjes hebben een onvoorstelbaar hoge energie; de herkomst van deze UHECR's (ultra-high-energy cosmic rays) is een raadsel. Met de Telescope Array - een gezamenlijk project van Amerikaanse en Japanse onderzoekers - is vorig jaar wel ontdekt dat er verhoudingsgewijs veel van deze UHECR's afkomstig zijn uit een relatief klein gebied aan de hemel, ten zuiden van de Grote Beer. Met de uitbreiding van de Telescope Array zal het mogelijk zijn deze hot spot in detail te bestuderen, zodat het raadsel van de extreem energierijke kosmische deeltjes misschien voorgoed kan worden opgelost. Een groot deel van de benodigde 6,4 miljoen dollar is al toegezegd door Japan; de University of Utah hoopt begin volgend jaar de rest van het geld bijeen te hebben. (GS)
→ Cosmic ray observatory to expand

3 juni 2015
De Giant Magellan Telescope Organization heeft de meer dan 500 miljoen dollar bij elkaar die nodig is om een begin te maken met de bouw van de eerste van een nieuwe generatie van extreem grote telescopen. Eenmaal voltooid is deze Giant Magellan Telescope (eventjes) de grootste optische telescoop ter wereld. De zeven 8,4-meter spiegels van de telescoop zullen meer dan zes keer zoveel licht verzamelen als de grootste optische telescopen van dit moment. En de opnamen die ermee worden gemaakt kunnen tot wel tien keer zo scherp zijn als die van de Hubble-ruimtetelescoop. Met deze specificaties moet de GMT in staat zijn om aarde-achtige planeten bij nabije sterren te ontdekken. Ook zal hij de sterrenstelsels kunnen opsporen die verder weg staan dan de verste stelsels die tot nu toe zijn waargenomen. De nieuwe telescoop wordt gebouwd op Cerro Las Campanas, een 2400 meter hoge berg in de Chileense Atacama-woestijn, waar ook al diverse andere telescopen staan. Naar verwachting zal de GMT in 2021 zijn eerste licht opvangen en in 2024 volledig in bedrijf zijn. Niet lang daarna zullen ook de (nog grotere) European Extremely Large Telescope en Thirty Meter Telescope gereed zijn. (EE)
→ Construction to Begin on Largest Telescope

2 juni 2015
De bouw van de Thirty Meter Telescope (TMT) op de top van de Mauna Kea (Hawaï) heeft gevolgen voor andere telescopen die daar zijn gestationeerd. Eind mei heeft de gouverneur van Hawaï groen licht gegeven aan de bouw van de TMT, onder voorwaarde dat drie of vier van de bestaande sterrenwachten op de berg binnen tien jaar worden ontmanteld. Door zijn gunstige ligging heeft Mauna Kea zich kunnen ontwikkelen tot een van de belangrijkste astronomische centra ter wereld. Niet iedereen is daar blij mee: de inheemse bevolking beschouwt Mauna Kea als een heilige berg. Door de komst van TMT laaiden de protesten weer zodanig op, dat de nog maar net begonnen bouw van de reuzentelescoop in april moest worden stilgelegd. Om aan de wensen van de Hawaïanen tegemoet te komen, heeft de gouverneur nu besloten dat een kwart van de bestaande sterrenwachten dicht moet vóórdat de TMT rond 2025 in bedrijf wordt genomen. Het eerste ‘slachtoffer’ is de Caltech Submillimeter Observatory, die overigens al sinds 2009 op de nominatie staat om gesloten te worden. Dit instrument wordt nu in september ontmanteld. Welke er nog meer gaan sneuvelen, is onzeker. Vast staat wel dat de grote optische telescopen Keck, Gemini en Subaru, waarover tot eind 2033 internationale afspraken bestaan, ongemoeid worden gelaten. Ook is nog onduidelijk wanneer de bouw van de TMT wordt hervat. Tegen dit project lopen nog verschillende rechtszaken. (EE)
→ Hawaii prunes Mauna Kea telescope hub

20 mei 2015
De Radboud Universiteit investeert 1,3 miljoen euro in de oprichting van het nieuwe ’Radboud Radio Lab’, een expertisecentrum rond een sterke troef van de Nijmeegse astronomen: radio-interferometrie. Met deze inmiddels veelgebruikte techniek kunnen bronnen van radiostraling – zoals zwarte gaten in de ruimte of kunstmatige radiozenders op aarde – heel precies in beeld gebracht en gelokaliseerd worden. Met radio-interferometrie kan er één beeld gemaakt worden van de gelijktijdige waarnemingen van radiotelescopen over de hele wereld. Dit speelt een belangrijke rol in grote projecten zoals BlackHoleCam en de Event Horizon Telescope, die als doel hebben om voor het eerst een afbeelding van het zwarte gat in het centrum van ons melkwegstelsel te maken. De ondersteuning van BlackHoleCam is dan ook het eerste concrete doel van het Radboud Radio Lab.
→ Volledig persbericht

19 mei 2015
Met de officiële ingebruikname van Advanced LIGO (aLIGO) in Hanford, Washington, breekt vandaag een nieuwe fase aan in de jacht op zwaartekrachtsgolven - minieme rimpelingen in de ruimtetijd die nog nooit direct zijn waargenomen maar waarvan het bestaan wordt voorspeld door Einsteins algemene relativiteitstheorie. De eerste waarnemingscampagne met aLIGO staat gepland voor komend najaar. Het LIGO-observatorium (Laser Interferometry Gravitational-wave Observatory) werd begin deze eeuw in gebruik genomen. LIGO bestaat uit twee identieke detectors in de Amerikaanse staten Louisiana en Washington. In twee loodrecht op elkaar geplaatste, kilometerslange vacuümbuizen worden laserstralen heen en weer gekaatst door spiegels; door de laserbundels met elkaar te interfereren kunnen minieme (variërende) lengteverschillen aan het licht komen die het resultaat zijn van passerende zwaartekrachtsgolven. De oorspronkelijke LIGO-detectoren waren vooral bedoeld om ervaring met de techniek op te doen. Inmiddels zijn in Washington compleet nieuwe detectoren geplaatst die veel gevoeliger zijn; in Louisiana wordt de laatste hand gelegd aan de installatie van Advanced LIGO. In het najaar van 2015 zal de eerste gezamenlijke meetcampagne van start gaan. Het Duitse Albert Einstein Institut in Hannover heeft belangrijke bijdragen geleverd aan de ontwikkeling van aLIGO, onder andere door de ontwikkeling en bouw van krachtige lasers en data-analysemethoden. Even buiten Hannover staat de relatief kleine GEO600-zwaartekrachtsgolfdetector, die vooral gebruikt wordt als testbed voor nieuwe technologieën. aLIGO moet uiteindelijk gaan samenwerken met de Europese VIRGO-detector bij Pisa, Italië. De hoop is dat de eerste directe detectie van zwaartekrachtsgolven binnen hooguit twee jaar een feit zal zijn. (GS)
→ A large step closer to the first direct detection of gravitational waves (oorspronkelijk persbericht)

11 mei 2015
In Owens Valley, Californië, is een nieuwe radiotelescoop in gebruik genomen voor onderzoek van laagfrequente, langgolvige radiostraling uit het heelal. De Owens Valley Long Wavelength Array (OV-LWA) bestaat uit 250 antennes, verspreid over een gebied zo groot als 450 voetbalvelden. Net als de Nederlandse LOFAR-telescoop (Low-Frequency Array) houdt de OV-LWA de gehele sterrenhemel in de gaten, en kan hij gebruikt worden voor onderzoek aan onder andere pulsars, zonnevlammen en poollicht (ook in andere planetenstelsels) en de vroege jeugd van het heelal. De telescoop is ontwikkeld door een consortium van universiteiten en instituten, waaronder het California Institute of Technology, NASA's Jet Propulsion Laboratory, Harvard University, de University of New Mexico, Virginia Tech, en het Naval Research Laboratory. De OV-LWA produceert 25 terabyte aan data per dag. (GS)
→ Powerful New Radio Telescope Array Searches the Entire Sky 24/7

6 mei 2015
Astronomen en astrodeeltjesfysici vieren de recente financiële impuls van €15 miljoen voor Europese telescopen, door de lancering van het ASTERICS-project (Astronomy ESFRI and Research Infrastructure Cluster). Dit project zal helpen om Big Data-uitdagingen binnen de Europese astronomie op te lossen, en geeft leden direct interactieve toegang tot de beste afbeeldingen en data binnen de Europese astronomie. Astronomie ervaart een sterke stijging van de hoeveelheid data vanuit de huidige generatie observatoria. Deze stijging zal explosief toenemen met de volgende generatie telescopen, benadrukt in de European Strategy Forum on Research Infrastructures (ESFRI). Het gaat om de European Extremely Large Telescope (E-ELT), de Square Kilometre Array (SKA), de Cherenkov Telescope Array (CTA) en KM3NeT, een instrument voor het detecteren van kosmische neutrino's. De impuls van €15 miljoen zal de Europese toonaangevende observatoria helpen om algemene oplossingen te vinden voor hun Big Data-uitdagingen, hun interoperabiliteit en planning, en hun datatoegang. Het project financiert ook massale deelname aan wetenschap door burgers voor de huidige en volgende generatie toonaangevende Europese observatoria. Het ASTERICS project staat onder leiding van ASTRON, het Nederlands Instituut voor Radioastronomie. Het project wordt samen met 22 Europese partnerinstituten uitgevoerd. Van het totale bedrag wordt er 4,3 miljoen euro beschikbaar gesteld voor de instituten in Nederland. De Nederlandse instituten die meedoen aan het ASTERICS project zijn; ASTRON, JIVE, Vrije Universiteit Amsterdam (VU), Universiteit van Amsterdam (UVA), Nikhef en SURFnet.
→ Volledig persbericht

30 april 2015
Het hoofdkwartier van de toekomstige Square Kilometre Array radiotelescoop (SKA) komt in Jodrell Bank, nabij Manchester, op het terrein waar zich nu ook al de 75-meter Lovell-radiotelescoop bevindt. Dat heeft de SKA Organisation woensdag besloten. Twee landen (Italië en het Verenigd Koninkrijk) hadden een bid uitgebracht voor de huisvesting van het hoofdkwartier. De keuze is op Jodrell Bank gevallen, vanwaar nu ook al de pre-constructiefase van SKA wordt geleid.SKA gaat bestaan uit tienduizenden radioschotels en dipoolantennes, verspreid over zuidelijk Afrika en Australië. De radiotelescoop krijgt een totaal verzamelend oppervlak van één vierkante kilometer. (GS)
→ World’s largest radio telescope has a permanent home for its headquarters

22 april 2015
De 20 meter lange, 760 ton zware ICARUS-neutrinodetector van het Europese deeltjeslaboratorium CERN in Genève wordt in 2017 verscheept naar het Amerikaanse Fermilab bij Chicago. Daar gaat hij deel uitmaken van een trio van gevoelige neutrinodetectoren die samen onderzoek moeten gaan doen aan de vrijwel massaloze 'spookdeeltjes'.Neutrino's treden nauwelijks in wisselwerking met gewone materie. Een van de manieren om ze te 'vangen' is met grote hoeveelheden vloeibaar argon: heel af en toe gaat een neutrino uit het heelal een reactie aan met een argonatoomkern. ICARUS is de grootste en zwaarste vloeibaar-argondetector ter wereld.Vanaf 2018 moet ICARUS weer operationeel zijn, samen met twee kleinere neutrinodetectoren: de Short Baseline Neutrino Detector (SBND, 260 ton) en de MicroBooNE-detector (170 ton). Daarmee beschikt het Amerikaanse Fermilab straks over een van de grootste neutrino-onderzoeksfaciliteiten ter wereld. (GS)
→ ICARUS neutrino experiment to move to Fermilab

21 april 2015
Sterrenkundigen zijn erin geslaagd om de 10-meter South Pole Telescope in Antarctica te koppelen aan de 12-meter APEX-telescoop in Noord-Chili. Door de waarnemingen van de twee telescopen (op een golflengte van 1,3 millimeter) 'in fase' bij elkaar op te tellen, wordt een extreem hoge beeldscherpte bereikt, overeenkomend met de beeldscherpte van een virtuele telescoop die even groot is als de afstand tussen de twee instrumenten (ca. 7000 kilometer). Van een fysieke koppeling van de twee millimetertelescopen is geen sprake; de waarnemingen worden - samen met een zeer nauwkeurige tijdregistratie - opgeslagen en later met behulp van een zogeheten correlator (een grote supercomputer) bij elkaar 'opgeteld'. Op radiogolflengten wordt deze VLBI-techniek (Very Long Baseline Interferometry) al langer toegepast; op de kortere millimetergolflengten staat de techniek nog in de kinderschoenen. Nu ook de South Pole Telescope geschikt is gemaakt voor VLBI-waarnemingen, kan hij in de nabije toekomst deel gaan uitmaken van de Event Horizon Telescope (EHT), een reusachtige virtuele telescoop waarmee astronomen gedetailleerde waarnemingen willen verrichten aan het superzware zwarte gat in de kern van het Melkwegstelsel. Met de EHT moet het mogelijk zijn om de 'rand' (de zogeheten gebeurtenishorizon) van het zwarte gat in beeld te brengen.Volgend jaar omvat de EHT telescopen in Noord- en Zuid-Amerika, Europa, Hawaii, en nu dus ook Antarctica. Tijdens de test met de South Pole Telescope zijn overigens ook waarnemingen verricht aan het zwarte gat in het sterrenstelsel Centaurus A, op ca. 12 miljoen lichtjaar afstand van de aarde. (GS)
→ Virtual Telescope Expands to See Black Holes

15 april 2015
Toekomstige ruimtetelescopen worden mogelijk niet uitgerust met een vaste spiegel, maar met ‘Orbiting Rainbows’ – plat gezegd: een wolk glittertjes. Dat is althans een van de technologieën die bij NASA op haalbaarheid worden onderzocht. Het idee is overigens niet nieuw: het werd al in 1979 voorgesteld door de Franse astronoom Antoine Labeyrie. Gewone telescopen verzamelen licht met behulp van een glazen spiegel. Door hun grote afmetingen en gewicht is het heel kostbaar om zo’n telescoop de ruimte in te brengen. Een wolk glittertjes heeft dat nadeel niet. Er is zelfs geen bevestigingsconstructie nodig: de miljoenen licht-weerkaatsende deeltjes worden met behulp van laserbundels op hun plek gehouden. Bijkomend voordeel: je kunt de ‘spiegel’ die zo ontstaat naar believen groter of kleiner maken. Er kleven ook nadelen aan. Het beeld van een telescoop die met Orbiting Rainbows is uitgerust, vertoont veel meer ruis dan dat van een gewone telescoop. Dat effect moet worden bestreden met computersoftware. Het principe van de Orbiting Rainbows is in een laboratorium getest en lijkt te werken. Maar voordat er aan de toepassing ervan in ruimtetelescopen kan worden gedacht, moet er nog veel gebeuren. De onderzoekers willen graag een kleine versie van hun ‘glittertelescoop’ in de ruimte testen. (EE)
→ Glitter Cloud May Serve as Space Mirror

30 maart 2015
De Amerikaanse National Science Foundation steekt 14,5 miljoen dollar in de oprichting van het North American Nanohertz Observatory for Gravitational Waves Physics Frontiers Center (NANOGrav). Het nieuwe centrum, onder leiding van Xavier Siemens van de University of Wsiconsin-Milwaukee, gaat de komende jaren de activiteiten coördineren van 15 instituten die met behulp van radiotelescopen jacht gaan maken op zwaartekrachtsgolven - minieme vervormingen van de ruimtetijd, die 100 jaar geleden werden voorspeld door Einsteins algemene relativiteitstheorie. Zwaartekrachtsgolven kunnen de meest uiteenlopende golflengten hebben. Op hoogfrequente, kortgolvige zwaartekrachtsgolven wordt jacht gemaakt door grote interferometers zoals LIGO in de Verenigde Staten en VIRGO in Europa. Langere golven, met een veel kleinere frequentie (in het nanohertzgebied) kunnen gedetecteerd worden door precisiemetingen aan de radiosignalen van pulsars. De aankomsttijden van die zeer regelmatige radiopulsjes vertonen minieme variaties wanneer er zwaartekrachtsgolven door de ruimte bewegen. NANOGrav gaat gebruik maken van metingen van de 305-meter radiotelescoop van Arecibo, de 100-meter Green Bank Telescope, en van radiosterrenwachten in Europa, Australië en Canada. (GS)
→ New NSF-Funded Physics Frontiers Center Expands Hunt for Gravitational Waves

24 maart 2015
Wat te doen met de vloedgolf aan gegevens die de in aanbouw zijnde radiotelescoop SKA over tien jaar gaat verzamelen? Dat astronomen met die vraag worstelen, is begrijpelijk. Want de ‘Square Kilometer Array’, die verspreid over Afrika en Australië wordt opgesteld, zal meer data afleveren dan er servercapaciteit is. En zelfs als er genoeg servers zouden zijn, is er niet genoeg stroom beschikbaar om die te laten draaien. Bij onderzoek dat in The Astronomical Journal is gepubliceerd, hebben wetenschappers van de universiteit van Wisconsin-Madison een nieuwe methode ontwikkeld om al die gegevens sneller te analyseren. De methode is specifiek bedoeld om de gegevens over waterstofwolken te verwerken – de ‘grondstof’ waaruit sterren en sterrenstelsels bestaan. Elke pixel van de SKA-gegevens bevat straks informatie over alle waterstofgas die zich achter dat minuscule vierkantje aan de hemel bevindt. Maar in eerste instantie is niet duidelijk of zo’n pixel één waterstofwolk vertegenwoordigt of een hele reeks waterstofwolken op verschillende afstanden. Daar is wel achter te komen, maar de handmatige verwerking van een pixel kost een half uur. Vermenigvuldig dat met een miljoen, en je hebt een probleem. Om hier een oplossing voor te vinden, hebben de wetenschappers software ontwikkeld die het pixelprobleem in een seconde kan oplossen. Proefondervindelijk is vastgesteld dat de software weliswaar iets minder nauwkeurig is dan een mens, maar zo veel sneller werkt dat er misschien wel een miljoen keer zo veel gegevens kunnen worden verwerkt. (EE)
→ Automation offers big solution to big data in astronomy

16 maart 2015
Op de helling van de Pico de Orizaba nabij de Mexicaanse stad Puebla, op 4100 meter hoogte boven zeeniveau, wordt op vrijdag 20 maart een nieuw observatorium in gebruik genomen voor onderzoek aan kosmische gammastraling. Het High Altitude Water Cherenkov-observatorium (HAWC) kan waarnemingen doen aan extreem energierijke verschijnselen in het heelal, zoals supernova-explosies en zwarte gaten. HAWC bestaat uit 300 tanks, elk gevuld met een kleine 200.000 liter ultrapuur water. Met lichtgevoelige detectoren worden de zwakke lichtflitsjes in deze tanks geregistreerd die ontstaan wanneer elektrisch geladen deeltjes met hoge snelheid door het water bewegen. Complete regens van zulke deeltjes worden geproduceerd door energierijke gammafotonen die in de aardse dampkring in botsing komen met luchtmoleculen. Uit de metingen kan de energie en de herkomstrichting van de gammafotonen worden gereconstrueerd. HAWC zal naar verwachting 10 tot 15 maal zo gevoelig zijn als zijn voorloper, het Milagro-observatorium in Los Alamos, New Mexico. Er is zes jaar gewerkt aan de bouw van het nieuwe observatorium. (GS)
→ U.S., Mexico to inaugurate facility to detect gamma rays, probe universe's most energetic phenomena

16 maart 2015
Op maandag 16 maart 2015 is het nieuwe gebouw van ASTRON in Dwingeloo officieel geopend door staatssecretaris Dekker van OCW. In april 2012 is het vernieuwbouwproject van start gegaan. Dit betreft de bouw van een nieuwe vleugel voor het ASTRON-kantoor en een grondige renovatie door het opknappen van het bestaande gebouw. Na een bouwproces van tweeënhalf jaar is het ASTRON-gebouw/kantoor nu klaar. Het gebouw werd tijdens een ceremonie officieel geopend door staatssecretaris Sander Dekker van OCW.Naast de openingsceremonie heeft de staatssecretaris een werkbezoek gebracht aan de LOFAR telescoop en de Westerbork Radio Telescoop. Hier kreeg de staatssecretaris een goede indruk van de wereldklasse instrumenten van ASTRON.Een belangrijke pijler van het werk van ASTRON is de voorbereiding op de bouw van de Square Kilometre Array (SKA). Een internationale radiotelescoop die vanaf 2018 in Australië en Zuid-Afrika gebouwd gaat worden.Als onderdeel van de openingsceremonie heeft de staatssecretaris een letter of intent voor SKA getekend. Hiermee geeft Nederland aan nauw betrokken te blijven bij voorbereidingen voor dit project.

9 maart 2015
Er is een nieuwe mijlpaal bereikt in de ontwikkeling van de toekomstige Square Kilometre Array (SKA) - een gigantisch radio-observatorium dat uit duizenden schotels en antennes gaat bestaan, verspreid over grote gebieden in Zuid-Afrika en Australië. De SKA Board of Directors heeft unaniem groen licht gegeven voor de laatste pre-constructiefase van het observatorium - de voltooiing van een gedetailleerd ontwerp voor de 650 miljoen euro kostende eerste fase van de telescoop (SKA1). SKA gaat waarnemingen op middellange golflengten verrichten met ca. 200 paraboolantennes in Zuid-Afrika, en op lange golflengten met ruim 100.000 dipoolantennes in Australië. De Afrikaanse en de Australische precursors van SKA (MEERKAT en ASKAP) zullen in de eerste fase van SKA verwerkt worden. De bouw van SKA moet in 2018 van start gaan. (GS)
→ The world’s largest radio telescope takes a major step towards construction

10 februari 2015
Google schenkt één miljoen dollar, verspreid over twee jaar, aan de historische Lick-sterrenwacht op Mount Hamilton in Californië. Op de sterrenwacht, die verschillende telescopen huisvest waaronder de 3-meter Shane-telescoop, zijn de afgelopen jaren veel exoplaneten ontdekt; daarnaast wordt er veel onderzoek gedaan aan verre supernova's en aan zwarte gaten in de kernen van sterrenstelsels. De sterrenwacht kampt met geldtekort als gevolg van bezuinigingen van de Universiteit van Cailfornië, die het telescopenpark beheert. Die bezuinigingen zijn voornamelijk het gevolg van de hoge kosten van deelname aan grote hedendaagse en toekomstige observatoria, zoals de Keck-telescopen op Mauna Kea, Hawaii, en de in aanbouw zijnde Thirty Meter Telescope. Het huidige budget voor de Lick-sterrenwacht bedraagt 1,5 miljoen dollar per jaar - zestig procent van het budget van enkele jaren geleden. De donatie van Google zal waarschijnlijk gebruikt worden voor het aantrekken van een extra stafastronoom en voor het verder ontwikkelen van adaptieve optiek. De afgelopen jaren zijn nog enkele andere substantiële giften ontvangen; de directie van de sterrenwacht hoopt uiteindelijk 50 miljoen dollar bijeen te kunnen brengen, zodat de operationele kosten gedekt zullen worden door renteopbrengsten. (GS)
→ Google Gives Lick Observatory $1 Million

26 januari 2015
De Leidse Sterrewacht start op 26 januari een crowdfundingsactie om 20 duizend euro binnen te halen voor de bouw van een nieuwe telescoop. Met de actie ‘Breng de zon naar Leiden!’ krijgt de Oude Sterrewacht er na 68 jaar een zonnekijker bij die voor iedereen toegankelijk is. Het project is een unieke samenwerking tussen vrijwilligers, astronomen, instrumentenmakers en het publiek. De zonnekijker bestaat uit een ingenieus spiegelsysteem, dat het zonlicht vanaf het dak van de Oude Sterrewacht naar het bezoekerscentrum in de kelder stuurt. Daar projecteert de kijker een afbeelding van de zon van één meter doorsnee ‘live’ op de muur. Daardoor wordt het mogelijk om de zon van dichtbij te laten zien en het publiek kennis te laten maken met onze eigen ster, haar zonnevlekken en uitbarstingen. Breng de zon naar Leiden! is een online inzamelingsproject; een vrij nieuwe manier om kapitaal op te halen. Toch is crowdfunding an sich niet zo nieuw als menigeen misschien denkt, vertelt Leids astronoom en projectleider Ivo Labbé: “De Oude Leidse Sterrewacht kon in 1854 ook mede dankzij crowdfunding worden gebouwd. Het Nederlandse volk en Leidse studenten en hoogleraren brachten destijds een aanzienlijk bedrag bijeen. Mede daardoor kon een sterrenwacht in Leiden gesticht worden. De crowdfundingsactie voor de zonnekijker past dus goed in een oude Leidse traditie.” 2015 is een fantastisch jaar voor waarnemingen van de zon. Er is een zogeheten zonnemaximum waarbij de zon de meeste uitbarstingen en zonnevlekken in haar 11-jarige cyclus vertoont. Op 20 maart 2015 vindt een gedeeltelijke zonsverduistering plaats, waarbij de maan maar liefst 84 procent van de zon bedekt. Dit zal de laatste mooie zonsverduistering tot 2026 in Nederland zijn. Studenten van de Leidse Instrumentenmakers School staan al in de startblokken om de zonnekijker vóór de zonsverduistering af te hebben. Prof. dr. Huub Röttgering, wetenschappelijk directeur van de Leidse Sterrewacht, zegt over de zonnekijker: “Hiermee ziet straks iedereen met eigen ogen de pracht en praal van alle activiteiten op het oppervlak van de zon. De zonnekijker zal het pronkstuk zijn van een nieuwe tentoonstelling die je later dit jaar meeneemt op reis door ons heelal, helemaal terug tot aan de oerknal.” Prof. mr. Carel Stolker, rector magnificus en voorzitter van de Universiteit Leiden, beaamt het belang van de crowdfundingsactie: “Een zonnekijker in de prachtig gerestaureerde Oude Sterrewacht, een pronkstuk van universiteit en stad. Deze kijker wordt een geweldige introductie in de sterrenkunde en in de wondere wereld van wetenschap en technologie.” De crowdfundingsactie start op 26 januari 2015 en loopt maximaal door tot aan de zonsverduistering op 20 maart 2015.
→ Nieuwe telescopen op Paranal voor jacht op exoplaneten

9 januari 2015
Het Stanford Linear Accelerator Center (SLAC) heeft groen licht en subsidie van het Amerikaanse Department of Energy gekregen voor het verder ontwikkelen van de grootste digitale camera ter wereld: de 3,2-gigapixel-camera voor de Large Synoptic Survey Telescope (LSST). Afgelopen zomer is ook de eerste fase van de bouw van de telescoop, op Cerro Páchon in Noord-Chili, goedgekeurd. Met behulp van de kolossale camera (zo groot als een personenauto en met een gewicht van 3 ton) zal de LSST vanaf 2022 ongeveer drie maal per week de gehele zichtbare sterrenhemel zeer gedetailleerd vastleggen. De waarnemingen gaan informatie opleveren over donkere materie en donkere energie, de evolutie van sterrenstelsels, supernova’s en veranderlijke sterren, planetoïden en ijsdwergen, etc. Naar verwachting levert de LSST-camera uiteindelijk 6 miljoen gigabyte per jaar aan data op. (GS)
→ World’s Most Powerful Camera Receives Funding Approval

15 december 2014
In het Russische Kaukasus-gebergte is een nieuw sterrenkundig observatorium in gebruik genomen. De grootste telescoop op het Caucasian Mountain Observatory is een 2,5-meter spiegeltelescoop, waarvan de hoofdspiegel geproduceerd is door het Franse optische bedrijf REOSC. De volledig geautomatiseerde telescoop zal vooral door studenten en jonge onderzoekers worden gebruikt. De sterrenwacht valt onder het beheer van de Lomonosov Moscow State University. Na de 6-meter Bolshoi Teleskop Alt-azimutalnyi (BTA), eveneens in het Kaukasusgebergte, en de 2,6-meter telescoop van het Astrofysisch Observatorium op de Krim is de nieuwe telescoop de grootste die ooit voor een Russische sterrenwacht is gebouwd. De BTA heeft nooit aan de hooggespannen verwachtingen voldaan; de nieuwe telescoop, met een prijskaartje van 14,2 miljoen euro, levert de beste resultaten van alledrie. Het nieuwe observatorium, op de 2112 meter hoge Mount Shatdzhatmaz in de autonome republiek Karatsjaj-Tsjerkessië, heeft ongeveer 180 extreem heldere nachten per jaar. (GS)
→ Nieuwsbericht op physorg.com

8 december 2014
Dankzij een particuliere gift en een forse donatie van een stichting heeft de Lick-sterrenwacht op Mount Hamilton, ten oosten van San José inCalifornië, 350.000 dollar beschikbaar voor een ingrijpende upgrade van de Kast-spectrograaf, een van de belangrijkste instrumenten op de 3-meter Shane-telescoop van de sterrenwacht. De spectrograaf zal de komende jaren volledig aangepast worden aan de moderne eisen en uitgerust worden met de nieuwste technieken. De spectrograaf wordt voor tal van astronomische waarnemingen gebruikt, van verre sterrenstelsels tot planeten bij andere sterren. (GS)
→ Lick Observatory plans major upgrade for Shane Telescope

5 december 2014
Een Nederlands consortium, bestaande uit TNO, VDL-ETG en NOVA, heeft een contract binnengehaald voor de ontwikkeling van de ondersteuningsstructuur van de hoofdspiegel van de European Extremely Large Telescope (E-ELT) in het noorden van Chili. De bouw van de E-ELT kreeg deze week definitief groen licht.De ondersteuningsstructuur houdt de hoofdspiegel van de E-ELT, die uit 798 segmenten bestaat, in de gewenste vorm. Dat moet heel precies: binnen enkele nanometers nauwkeurig over de volle lengte van 39 meter diameter. Elk van de spiegelsegmenten is anderhalve meter groot en wordt op 27 punten vastgehouden. De constructie bepaalt in belangrijke mate de kwaliteit van de E-ELT. Het Nederlandse consortium heeft van ESO de opdracht gekregen de definitieve prototypes te ontwerpen, een klein aantal te bouwen, en daarmee aan te tonen dat het aan de eisen voldoet.
→ Volledig persbericht

4 december 2014
De Europese Zuidelijke Sterrenwacht (ESO) gaat definitief beginnen met de bouw van de European Extremely Large Telescope (E-ELT). De E-ELT wordt een optische/infraroodtelescoop met een opening van 39 meter die op de Cerro Armazones in de Chileense Atacama-woestijn komt te staan, op twintig kilometer van de Cerro Paranal, waar de eveneens Europese Very Large Telescope staat. Na zijn voltooiing (omstreeks 2024) zal de E-ELT de grootste telescoop ter wereld zijn. Dat het belangrijkste bestuursorgaan van ESO nu groen licht heeft gegeven aan de E-ELT wil overigens niet zeggen dat de financiering van de reuzentelescoop helemaal rond is. Op dit moment is pas 90 procent van de totale kostprijs van de telescoop (ruim 1 miljard euro) gedekt. Het resterende deel zal de komende jaren moeten worden binnengehaald, waarbij onder meer wordt gerekend op de toetreding van Brazilië tot ESO. Nog niet volledig gefinancierd zijn onder meer delen van het adaptieve optische systeem en de binnenste vijf ringen van de segmenten van de hoofdspiegel (210 van de in totaal 798 spiegelsegmenten). De E-ELT kan ook zonder deze onderdelen functioneren, maar een reuzentelescoop met een ‘gat’ in zijn spiegel zou wel slechte reclame zijn. Dat desondanks een begin wordt gemaakt met de bouw van de telescoop heeft er vooral mee te maken dat ESO niet wil dat het project vertraging oploopt. Anders zouden de twee andere reuzentelescopen-in-aanbouw – de Thirty Meter Telescope en de Giant Magellan Telescope – wel eens een te grote voorsprong kunnen krijgen. De TMT en GMT zijn overigens wel een slag kleiner dan de E-ELT. (EE)
→ Groen licht voor bouw E-ELT

2 december 2014
India is volledig partner geworden in het internationale Thirty Meter Telescope-project. Daarmee zijn Indiase astronomen verzekerd van waarnemingstijd op de toekomstige monstertelescoop, waarvan de bouw inmiddels begonnen is op Mauna Kea, Hawaii. Tot nu toe was India 'associate member'. Naast Amerikaanse en Canadese insituten zijn ook Chinese en Japanse organisaties bij de ontwikkeling en bouw van de telescoop betrokken. De TMT moet begin jaren twintig in bedrijf genomen worden. (GS)
→ India Joins the Thirty Meter Telescope Project as a Full Member

2 december 2014
Twee voorlopers van de toekomstige SKA-radiotelescoop, in Zuid-Afrika en Australië, hebben nieuwe internationale partners verwelkomd. SKA (Square Kilometre Array) wordt een gigantisch netwerk van schotels en antennes, verspreid over miljoenen vierkante kilometers in zuidelijk Afrika, Australië en Nieuw-Zeeland. Op beide continenten zijn technologische voorlopers in bedrijf of in aanbouw. De Duitse Max Planck Gesellschaft en het Max-Planck-Institut für Radioastronomie stellen 11 miljoen euro beschikbaar voor de ontwikkeling en bouw van ontvangers voor de Zuid-Afrikaanse MeerKAT-telescoop; de Arizona State University is een nieuwe partner in de Murchison Wide Field Array in Australië. (GS)
→ The Max-Planck-Society (MPG) invests 11M€ into the South African MeerKAT radio telescope

10 september 2014
De Atacama Large Millimeter/submillimeter Array (ALMA) in het noorden van Chili heeft een nieuwe mijlpaal bereikt. Met de ingebruikname van de zogeheten Band 10-ontvangers kan de opstelling van schotelantennes voor het eerst ook straling met golflengten van minder dan 0,4 millimeter ontvangen. De detectie van deze kortgolvige straling levert informatie op over koude, donkere en verre objecten in het heelal. Als proeve van bekwaamheid heeft ALMA een submillimeter-opname gemaakt van de planeet Uranus. Op de ‘foto’ is de ijzige gloed van de atmosfeer van deze planeet te zien, die temperaturen van 224 graden onder nul kan bereiken. ALMA bestaat uit 66 schotelontvangers die zijn uitgerust met een scala aan ontvangers die gevoelig zijn voor straling van een specifiek deel van het elektromagnetische spectrum. Alles bij elkaar bestrijkt ALMA het golflengtegebied van 0,3 tot 9,6 millimeter. (EE)
→ ALMA Achieves New Observing Capabilities

9 september 2014
De eerste Nederlandse bijdrage aan de toekomstige European Extremely Large Telescope (E-ELT) is succesvol getest. Het gaat om de 'chopper', een zeer wendbaar spiegeltje dat is ontwikkeld door een samenwerkingsverband van universiteiten, technologische instituten en het bedrijfsleven. Het high tech spiegeltje is een essentieel onderdeel van METIS (Mid-infrared E-ELT Imager and Spectrograph), de mid-infraroodcamera annex spectrograaf van de reuzentelescoop. De E-ELT, die in Noord-Chili wordt gebouwd door de Europese Zuidelijke Sterrenwacht (ESO), zal straks haarscherpe beelden (ruim tien keer zo scherp als die van de Hubble Space Telescope) opleveren van het heelal. Hiermee kunnen astronomen voor het eerst aardachtige planeten bij andere sterren direct waarnemen en bestuderen. Ook de geboorte en evolutie van de allereerste sterren en sterrenstelsels staan op het wetenschappelijke verlanglijstje van de E-ELT. Met METIS -één van de zes instrumenten op de E-ELT- kunnen astronomen bovendien de vroegste stadia van het ontstaan van planetenstelsels onderzoeken, en water en organische moleculen vinden in de protoplanetaire schijven rond jonge sterren. Op die manier kan de E-ELT de antwoorden vinden op fundamentele vragen over de vorming en ontwikkeling van planeten. De chopper is een essentieel onderdeel van METIS. “De stabiliteit en precisie van de chopper in METIS zijn van groot belang voor de uiteindelijke scherpte van de toekomstige waarnemingen”, zo licht de projectleider van METIS, Bernhard Brandl (NOVA, Sterrewacht Leiden) toe.
→ Volledig persbericht

28 juli 2014
De bouw van de toekomstige Thirty Meter Telescope (TMT) kan officieel van start. De Hawaii Board of Land and Natural Resources is akkoord gegaan met een zogeheten sublease door het TMT International Observatory (TIO) van een deel van het Mauna Kea-observatorium op Hawaii, waar de 30 meter-telescoop gebouwd moet gaan worden. Het TMT-project wordt geleid door een samenwerkingsverband van Canadese universiteiten, het California Institute of Technology, en de Universiteit van Californië. Bij het project zijn ook Japanse en Indiase instituten betrokken. Het ontwerp en een deel van de ontwikkelkosten van de reuzentelescoop zijn gesponsord door een gift van 141 miljoen dollar van de Amerikaanse Gordon and Betty Moore Foundation. De financiering van het project is overigens nog niet geheel rond. De TMT krijgt een gesegmenteerde spiegel en wordt uitgerust met adaptieve optiek, waarbij een laser gebruikt wordt om atmosferische trillingen op te meten en vervolgens te compenseren. Aan verschillende technieken voor de telescoop wordt inmiddels gewerkt. In oktober zullen op Mauna Kea de eerste bouwwerkzaamheden van start gaan. Behalve de TMT worden de komende jaren nog twee andere grote reuzentelescopen gebouwd: de Giant Magellan Telescope (GMT, effectieve spiegelmiddellijn 21,4 meter) en de European Extremely Large Telescope (39,2 meter). (GS)
→ Next-Generation Thirty Meter Telescope Begins Construction in Hawaii (origineel persbericht)

26 juli 2014
Via de Sao Paulo Research Foundation, een door belastinggeld gefinancierde onderzoeksinstelling in de rijke Braziliaanse staat Sao Paulo, gaat Brazilië deelnemen aan de voornamelijk Amerikaanse Giant Magellan Telescope (GMT). Het gaat om een bijdrage van 40 miljoen euro, zo meldt de website http://tucson.com van de Arizona Daily Star. De zeven 8,4-meter spiegels van de GMT worden in Tucson (Arizona) gegoten en gepolijst; er zijn er al drie in de maak. Samen geven de zeven spiegels de toekomstige telescoop hetzelfde lichtverzamelend vermogen als één 21,4 meter groot instrument. De GMT moet gebouwd gaan worden op de bergtop Las Campanas in Chili. Projectleider is het Carnegie Institute of Washington; naast een Koreaans instituut zijn het tot nu toe vooral Amerikaanse universiteiten die aan het project deelnemen. De financiering is nog steeds niet helemaal rond. De keuze van Brazilië is enigszins verrassend. De Europese Zuidelijke Sterrenwacht ESO, die de bouw van de 39,2-meter European Extremely Large Telescope (E-ELT) voorbereidt, wacht al enkele jaren op de Braziliaanse ratificatie van het ESO-lidmaatschap. Het entreegeld van Brazilië is nodig om de E-ELT in het geplande tempo te realiseren. Directeur-generaal Tim de Zeeuw van ESO gaat er echter nog steeds vanuit dat Brazilië binnen afzienbare tijd officieel tot ESO zal toetreden, en dat de bouw van de E-ELT geen vertraging hoeft op te lopen. Vorige maand is ter voorbereiding van de bouw de top van Cerro Armazones in Noord-Chili geblazen. (GS)
→ Nieuwsbericht op http://tucson.com

19 juni 2014
Er is een begin gemaakt met het grondwerk voor de European Extremely Large Telescope (E-ELT). Een deel van de 3000 meter hoge berg Cerro Armazones is opgeblazen om de top, waarop de grootste optische/infraroodtelescoop ter wereld komt te staan, te kunnen egaliseren. Met een druk op de knop is 5000 kubieke meter gesteente losgemaakt. En dat is nog maar het begin van de werkzaamheden die ruimte moeten maken voor de 39-meter telescoop en zijn enorme koepel. Voor het 150 bij 300 meter grote platform van de E-ELT zal in totaal 220.000 kubieke meter moeten worden verwijderd. Naar verwachting zal de E-ELT in 2024 zijn eerste licht opvangen. De reuzentelescoop zal dan ‘het grootste oog op de hemel’ te wereld zijn. (EE)
→ Grondwerk voor de E-ELT begonnen

18 juni 2014
Morgen – donderdag 19 juni – wordt een 3000 meter hoge berg in de Chileense Andes een kopje kleiner gemaakt. Dat is nodig om plaats te maken voor de European Extremely Large Telescope (E-ELT), een kolossale telescoop die straks de grootste ter wereld zal zijn. Het explosieve element kan van 18.30 tot 20.30 uur live worden gevolgd. Met een opening van ruim 39 meter kan de E-ELT vijftien keer zoveel licht opvangen als de grootste telescopen van dit moment. En de beelden die ermee worden gemaakt zullen zestien keer scherper zijn dan die van de Hubble-ruimtetelescoop. Naar verwachting zullen in 2024 de eerste waarnemingen met de E-ELT worden gedaan. De reuzentelescoop komt te staan op de afgevlakte top van de Cerro Armazones, in het gortdroge noorden van Chili. Deze berg ligt op steenworp afstand van de Cerro Paranal, waar de eveneens Europese Very Large Telescope staat. (EE)
→ E-ELT Groundbreaking

11 juni 2014
De voorpagina van de krant zullen ze niet halen, maar de ASKAP-radiotelescoop in West-Australië heeft zijn eerste opnamen gemaakt. ASKAP staat voor Australia SKA Pathfinder: het is de voorloper van de internationale Square Kilometre Array (SKA), een netwerk van radiotelescopen dat vanaf 2018 in Australië en Zuid-Afrika wordt gebouwd. ASKAP maakt gebruik van dezelfde techniek die straks bij SKA, maar nu al bijvoorbeeld bij de grotendeels Nederlandse LOFAR-radiotelescoop wordt gebruikt: fasegestuurde antennes. Daarbij gebeurt het richten van de radiotelescoop vrijwel geheel softwarematig – de afzonderlijke antennes hoeven niet of nauwelijks te draaien. Het geheel werkt als een soort ‘radiocamera’ die in één ‘oogopslag’ een groot deel van de hemel kan overzien. De fasegestuurde antenne-array van ASKAP bestaat uit 36 schotelantennes, waarvan er bij de eerste opnamen zes zijn gebruikt. Zelfs in dit stadium is ASKAP al de meest gevoelige radiotelescoop van het zuidelijk halfrond. (EE)
→ A telescope is born

11 juni 2014
Het Nederlands Instituut voor Radioastronomie ASTRON en vertegenwoordigers uit Polen hebben een contract getekend voor de bouw van drie nieuwe antennestations voor de internationale radiotelescoop LOFAR. De Poolse uitbreiding, POLFAR, wordt gesubsidieerd door de Poolse overheid en is bedoeld als investering in de nationale onderzoeksinfrastructuur. De nieuwe antennestations komen te staan in Łazy (Zuid-Polen), Bałdy (Noord-Polen) en Borówiec (West-Polen). LOFAR is ontworpen en gebouwd door ASTRON. Het is een revolutionaire radiotelescoop, die werkt met de laagste frequenties die vanaf de aarde waargenomen kunnen worden. Met LOFAR kunnen astronomen miljarden jaren terugkijken in de tijd, naar de periode waarin zich de eerste sterren en sterrenstelsels vormden. Op dit moment heeft LOFAR 38 antennestations in Nederland, zes in Duitsland en één in Frankrijk, Zweden en Engeland. Door de Poolse uitbreiding wordt de radiotelescoop nog gevoeliger. Bovendien wordt de maximale afstand tussen de uiterste stations vergroot tot 1550 kilometer, waardoor de telescoop nog scherpere beelden kan maken.De bouw van de drie nieuwe antennestations start direct en is waarschijnlijk voor het einde van 2015 voltooid. (EE)
→ ASTRON breidt LOFAR uit met drie nieuwe Poolse stations

10 juni 2014
Canadese astronomen overwegen om de 3,6-meter Canada-France-Hawaii Telescope (CFHT) op Mauna Kea, Hawaii, op termijn te vervangen door een 10-meter telescoop, uitgerust met een gigantische spectroscoop die van duizenden objecten tegelijkertijd het spectrum kan vastleggen - de Maunakea Spectroscopic Explorer (MSE) genoemd. In de komende jaren zal een projectvoorstel worden opgesteld; wanneer de financiering rondkomt kan de nieuwe telescoop in ca. tien jaar gebouwd worden. De nieuwe plannen kwamen deze week ter sprake op de jaarbijeenkomst van de Canadian Astronomical Society (CASCA). (GS)
→ CASCA 2014

4 juni 2014
Wetenschappers hebben de Atacama Large Millimeter/submillimeter Array (ALMA) in het noorden van Chili van een ultranauwkeurige atoomklok voorzien. De upgrade maakt ALMA geschikt voor deelname aan een wereldwijd netwerk van radio- en submillimetertelescopen dat de Event Horizon Telescope (EHT) wordt genoemd. Met zijn 66 schotelantennes vormt ALMA het grootste en meest gevoelige onderdeel van dat netwerk. Submillimetertelescopen kunnen op dezelfde wijze onderling worden verbonden als radiotelescopen, zoals de afzonderlijke radioschotels die deel uitmaken van de Very Large Baseline Array in de VS of van het European VLBI Network. Op die manier kan een interferometer zo groot als de aarde worden geformeerd, waarmee een extreem grote beeldscherpte wordt bereikt. Cruciaal daarbij is wel dat de signalen die de verschillende instrumenten verzamelen uiterst exact worden getimed. De EHT moet straks de gloed in beeld brengen van gas dat een zwart gat in wordt gezogen. Op die manier kan het zwarte gat zelf zichtbaar worden gemaakt: uit het gebied binnen de zogeheten ‘gebeurtenishorizon’ (event horizon) kan geen licht ontsnappen, waardoor het zwarte gat zich vertoont als een zwarte, ronde ‘schaduw’ in het centrum van de gloeiende gaswolk. Berekeningen laten zien dat om het schaduweffect te kunnen waarnemen een beeldscherpte nodig is die 2000 keer zo groot is als die van de Hubble-ruimtetelescoop. Deze hoge resolutie ligt inderdaad binnen het bereik van het met ALMA uitgebreide EHT-netwerk. De toevoeging van ALMA komt als geroepen. Astronomen zijn van plan om de EHT in te zetten voor waarnemingen van de ‘botsing’ van een grote wolk van gas en stof (G2) met het superzware zwarte gat in het centrum van onze Melkweg. Gehoopt wordt dat deze botsing, die nu elk moment kan plaatsvinden, tot een langdurige uitbarsting van energierijke straling en deeltjes in de omgeving van het zwarte gat zal leiden. (EE)
→ ALMA Upgrade To Supercharge Event Horizon Telescope, Astronomy’s ‘Killer App’

3 juni 2014
De Amerikaanse NASA heeft op 7 en 9 april met succes testwaarnemingen verricht met een nieuwe, zeer gevoelige infraroodspectrograaf aan boord van de 'vliegende sterrenwacht' SOFIA. SOFIA (Stratospheric Observatory For Infrared Astronomy) is een omgebouwde Boeing-747, uitgerust met een 2,5-meter telescoop die vanaf ca. 13 kilometer hoogte, boven de absorberende dampkring van de aarde, infraroodwaarnemingen van het heelal verricht. De nieuwe spectrograaf, EXES geheten (Echelon-Cross-Echelle Spectrograph) heeft een spectraal oplossend vermogen van 1 op 100.000. Dat betekent dat afzonderlijke infraroodgolflengten onderscheiden kunnen worden met een nauwkeurigheid van een duizendste procent. Tijdens de testvluchten zijn waarnemingen verricht aan de planeet Jupiter en aan de protoster AFGL 2591 in het sterrenbeeld Zwaan. In de toekomst zullen nog meer testvluchten worden uitgevoerd, voordat het nieuwe instrument beschikbaar komt voor reguliere astronomische waarnemingen. (GS)
→ NASA Begins Testing of New Spectrograph on Agency's Airborne Observatory (origineel persbericht)

14 mei 2014
Bij graafwerkzaamheden in Delft is een oud kijkertje opgedoken dat door experts van Museum Boerhaave is gedateerd op de eerste helft van de zeventiende eeuw. Daarmee is het de oudst bekende telescoop die in Nederland bewaard is gebleven. De telescoop is in 1608 uitgevonden in een Middelburgse brillenwerkplaats. Hij bestond uit een buis met twee lenzen en was eenvoudig na te maken. Al in de eerste helft van de zeventiende eeuw circuleerden er in Europe talloze exemplaren, waarvan slechts een stuk of tien bewaard zijn gebleven. Tot nu toe waren twee kijkers in de collectie van Museum Boerhaave, gebouwd in 1669 en 1683, de oudste van ons land. De nu in Delft gevonden telescoop is aanzienlijk ouder. De oorspronkelijke vinder meende met een kogelhuls van doen te hebben, maar na reiniging herkende de stadsarcheoloog glaasjes aan de uiteinden en schakelde hij Museum Boerhaave in voor nader onderzoek. Na het minutieus verwijderen van dikke lagen corrosie bleek het om een blikken buisje te gaan, met een lengte van tien centimeter. Aan één uiteinde zit een glazen lensje (het objectief), meer een glasscherf eigenlijk, met een diameter van 12 millimeter, aan de ene kant bol en aan de andere kant vlak. Aan het andere uiteinde zit een plat/holle lens (het oculair) – in overeenstemming met de constructie van de eerste generaties telescopen. De lensjes zijn omzichtig verwijderd en schoongemaakt, en het kijkertje doet het weer! De vergroting bedraagt 5x.De oudste telescoop van Nederland krijgt in Delft een plekje in de nieuwe presentatie van Museum Het Prinsenhof, dat op 23 mei door koning Willem Alexander wordt geopend
→ Museum Boerhaave dateert Delfts kijkertje als oudste van Nederland

9 april 2014
De ontwikkeling en bouw van de Cold Optics Bench van het MATISSE-instrument, dat onder leiding stond van de Nederlandse Onderzoekschool voor Astronomie (NOVA), is afgerond. Deze Nederlandse bijdrage wordt op donderdag 10 april 2014 op de Hannover Messe, Duitsland, door ir. Felix Bettonvil officieel overgedragen aan dr. Klaus Jaeger van het Max-Planck-Institut für Astronomie. Met het MATISSE-instrument zal naar verwachting vanaf 2016 onderzoek worden gedaan. MATISSE (The Multi AperTure mid-Infrared SpectroScopic Experiment) is een spectro-interferometer. Het instrument combineert waarnemingen die worden gedaan met de vier 8-meter telescopen van ESO’s Very Large Telescope Interferometer (VLTI), waardoor de beeldscherpte verbetert. Met MATISSE zal onderzoek worden gedaan aan actieve sterrenstelsels, proto-planetaire schijven rond sterren, jonge reuzenplaneten en zogeheten ‘hete jupiters’. Het instrument biedt de mogelijkheid om het ontstaan en de evolutie van planetenstelsels, het ontstaan van zware sterren en de omgeving van hete oude sterren te onderzoeken. Ook staan waarnemingen aan planetoïden en kometen in het zonnestelsel op het programma.
→ Volledig persbericht

5 april 2014
Na een grondige opknapbeurt is de historische 25-meter radiotelescoop in Dwingeloo zaterdagmiddag 5 april officieel heropend door de Amerikaanser radioastronoom, zendamateur en Nobelprijswinnaar Joe Taylor. Na de ingebruikname in 1956 was de Dwingeloo-telescoop enkele maanden de grootste radiotelescoop ter wereld. Hij is onder andere gebruikt voor het in kaart brengen van de spiraalstructuur van het Melkwegstelsel.De telescoop wordt nu beheerd door de stichting CAMRAS (C. A. Muller Radio Astronomie Station), die ook de restauratie leidde. In de toekomst zal de telescoop onder andere gebruikt worden voor educatieve en culturele projecten, maar daarnaast is er ook aandacht voor wetenschappelijke waarnemingen, zoals SETI (Search for Extra-Terrestrial Intelligence). (GS)
→ Dwingeloo radiotelescoop onthult 100 exoplaneten (origineel persbericht)

4 april 2014
Op woensdag 9 april ondertekenen ASTRON en de universiteiten van Hamburg en Bielefeld (Duitsland) een contract voor de bouw van een nieuw LOFAR-station bij Hamburg. De ondertekening gebeurt op de Hannover Messe, de grootste industriële beurs ter wereld. De productie van de antennes en geavanceerde elektronica voor het LOFAR-station wordt uitbesteed aan de industrie in Noord-Nederland met een totale waarde van meer dan een miljoen euro. LOFAR is ontworpen en gebouwd door ASTRON, het Nederlandse instituut voor radioastronomie. Het is een revolutionaire radiotelescoop, die werkt met de laagste frequenties die vanaf de aarde waargenomen kunnen worden. Met het nieuwe station heeft het Duitse consortium GLOW (German Long Wavelength consortium) zes operationele LOFAR antennestations. Daarmee is het de grootste internationale partner van ASTRON in LOFAR. Het belang van het nieuwe Duitse LOFAR-station is dat LOFAR nog beter in staat zal zijn om details in hemelobjecten in beeld te brengen. Daarvoor zijn stations nodig op grotere afstanden van het centrale LOFAR-gebied (in het noordoosten van Nederland).
→ ASTRON breidt LOFAR uit met nieuw Europees antennestation (volledig persbericht)

27 maart 2014
In de provincie Noord-Kaap (Zuid-Afrika) is vandaag de eerste van 64 schotelantennes van de nieuwe radiotelescoop MeerKAT officieel in gebruik gesteld. Tegelijkertijd is ook de MeerKAT Karoo Array Processor Building, het ondergrondse datacentrum waar de gegevens van MeerKAT worden verwerkt, geopend. De nieuwe antenne torent 19,5 meter boven zijn omgeving uit en weegt 42 ton. Net als alle toekomstige MeerKAT-antennes is hij voorzien van twee ontvangstschotels: eentje met een middellijn van 13,5 meter en een kleinere schotel met een middellijn van 3,8 meter. De hulpschotel, die de door de hoofdschotel opgevangen radiostraling naar de ontvanger kaatst, is zodanig gemonteerd dat hij het ‘zicht’ van de hoofdschotel niet belemmerd. Dat maakt de MeerKAT-antennes gevoeliger dan conventionele symmetrische radiotelescopen. MeerKAT is de opvolger van de kleine KAT-7-array, die even verderop staat. De afkorting ‘KAT’ staat voor ‘Karoo Array Telescope’, naar de droge landstreek waar de antennes opgesteld staan. Uiteindelijk zal MeerKAT op zijn beurt weer worden opgenomen in de toekomstige Square Kilometre Array (SKA) – de grootste radiotelescoop ter wereld, die verspreid over Australië en Zuid-Afrika komt te staan.Het is de bedoeling dat MeerKAT eind 2017 gereed is. SKA zal waarschijnlijk pas rond 2025 volledig in bedrijf zijn. Beide instrumenten zullen voor een breed scala van astronomische waarnemingen worden gebruikt. (EE)
→ First MeerKAT antenna and high-tech data centre launched in the Karoo

11 maart 2014
Het Verenigd Koninkrijk investeert 120 miljoen euro in de ontwikkeling van de eerste fase van de Square Kilometre Array - een reusachtig toekomstig radio-observatorium dat uit tienduizenden afzonderlijke antennes en schotels moet gaan bestaan, in Australië en Zuid-Afrika. De Britse minister van wetenschap, David Willetts, maakte dat bekend, voorafgaand aan een grote SKA-bijeenkomst in Manchester.Voor de eerste fase van SKA is in totaal een bedrag van 650 miljoen euro nodig. In 2016 moeten de financiële toezeggingen van de deelnemende landen (waaronder Nederland) binnen zijn; in 2018 kan dan met de bouw worden begonnen. De eerste wetenschappelijke waarnemingen zouden in 2020 kunnen plaatsvinden. (GS)
→ The SKA takes off with £119M contribution from the UK (origineel persbericht)

5 maart 2014
De 3D-spectrograaf Multi Unit Spectroscopic Explorer (MUSE) is met succes geïnstalleerd en in gebruik genomen op de Very Large Telescope op Cerro Paranal, Chili. MUSE heeft tijdens zijn eerste waarnemingsperiode gekeken naar verre sterrenstelsels, heldere sterren en andere testobjecten. De Sterrewacht Leiden was namens de Nederlandse Onderzoekschool voor Astronomie onder andere verantwoordelijk voor de ontwikkeling van ASSIST, waarmee de adaptieve optiek van MUSE is getest. Met MUSE zullen astronomen zich onder meer gaan verdiepen in de prille begintijd van het heelal om de ontstaanswijze van sterrenstelsels te onderzoeken, en in de bewegingen van materie in nabije sterrenstelsels en hun chemische eigenschappen. Daarnaast zal de spectrograaf planeten en manen in ons zonnestelsel gaan onderzoeken, stervormingsgebieden in de Melkweg en het verre heelal. MUSE bestaat uit 24 spectrografen die het licht in zijn samenstellende kleuren ontleden, om zowel beelden als spectra van objecten zoals sterrenstelsels vast te leggen. Het instrument produceert driedimensionale afbeeldingen met een spectrum voor elke pixel als de derde dimensie. Elke pixel bevat informatie over de dichtheid, temperatuur en chemische samenstelling van een object op een locatie. 
→ First Light voor 3D-spectrograaf MUSE (volledig persbericht)

3 maart 2014
Sterrenkundigen van de Radboud Universiteit Nijmegen starten dit jaar met de bouw van het prototype van het BlackGEM-project, dat jacht moet gaan maken op samensmeltende zwarte gaten en neutronensterren. Wetenschapsfinancier NWO heeft 300.000 euro subsidie toegekend aan de Radboud Universiteit en de Nederlandse Onderzoekschool Voor Astronomie (NOVA) om het project te realiseren. De koolstofvezelconstructie voor de telescoop wordt ontworpen en gebouwd door het Nederlandse bedrijf Airborne Composites. Het prototype wordt in Zuid-Afrika geplaatst en getest. BlackGEM moet uiteindelijk bestaan uit vijf optische robot-telescopen met een groot beeldveld, die op zoek moeten naar de bronnen van zwaartekrachtsgolven. Zulke rimpelingen in de ruimtetijd worden onder andere geproduceerd door sterexplosies en door samensmeltende neutronensterren en zwarte gaten. Ze zijn nog nooit direct waargenomen, maar daar kan dankzij upgrades van grote zwaartekrachtsgolfdetectoren als LIGO (Verenigde Staten) en VIRGO (Italië) binnenkort verandering in komen.Met BlackGEM moet het mogelijk zijn om nieuwe bronnen van zwaartekrachtsgolven nauwkeurig te lokaliseren, door direct te reageren op een eventuele detectie van LIGO of VIRGO. De vijf BlackGEM-telescopen zullen uiteindelijk op de Europese La Silla-sterrenwacht in Chili worden geplaatst; het prototype dat dit jaar wordt gebouwd, zal gekoppeld worden aan de Zuid-Afrikaanse MeerKAT-radiotelescoop. (GS)
→ Airborne Composites en RU/NOVA bouwen BlackGEM: een groothoektelescoop van koolstofvezels (origineel persbericht)

26 december 2013
De befaamde Clark-telescoop van de Lowell-sterrenwacht in Flagstaff, Arizona (VS), krijgt een grote opknapbeurt. Na 117 jaar onafgebroken in gebruik te zijn geweest, zal het instrument vanaf 1 januari 2014 meer dan een jaar lang buiten bedrijf zijn. Technici zullen de telescoop – een lenzenkijker – voorzichtig uit elkaar halen en zwakke onderdelen repareren of vervangen. De 61-cm Clark-telescoop is gebouwd door een van de meest vooraanstaande optische bedrijven van zijn tijd, de firma Alvan Clark & Sons in Massachusetts (VS). Het instrument, dat op 23 juli 1896 officieel in gebruik werd genomen, werd aanvankelijk vooral gebruikt voor het waarnemen van de planeet Mars. De stichter van de sterrenwacht, Percival Lowell, was er stellig van overtuigd dat Mars bewoond was, en zocht naar bewijzen daarvoor. Later is de Clark-telescoop ook voor tal van andere onderzoeksdoeleinden ingezet. Zo ontdekte astronoom Vesto Slipher met deze kijker dat sterrenstelsels zich met grote snelheid van ons verwijderen – het eerste bewijs dat het heelal uitdijt. En in de jaren ’60 van de afgelopen eeuw werden met de telescoop nauwkeurige maankaarten gemaakt ten behoeve van het Apollo-ruimteprogramma. Sindsdien is het historische instrument vooral gebruikt voor educatieve doeleinden, zoals kijkavonden voor het grote publiek. (EE)
→ Clark Telescope to close for renovations on January 1, 2014

16 december 2013
De grote Amerikaanse 4-meter zonnetelescoop die gebouwd wordt op de Haleakala-vulkaan op Maui, Hawaii, wordt genoemd naar de Democratische senator Daniel Ken Inouye (1924-2012). Dat is bekendgemaakt door de National Science Foundation. Senator Inouye heeft zich altijd sterk ingezet voor fundamenteel wetenschappelijk onderzoek, en vooral voor astronomie, aldus een persverklaring.De De Daniel K. Inouye Solar Telescope moet in 2019 voltooid zijn en is dan verreweg de krachtigste zonnetelescoop in de geschiedenis. Tot nu toe stond hij bekend als de Advanced Technology Solar Telescope (ATST). (GS)
→ Senator Daniel Inouye remembered in telescope naming ceremony (origineel persbericht)

10 december 2013
De Karl G. Jansky Very Large Array (VLA), de grote radiosterrenwacht in de Amerikaanse staat New Mexico, krijgt een nieuw systeem om de ionosfeer van de aarde te onderzoeken en korte uitbarstingen van radiostraling uit het heelal te detecteren. De waarnemingen zullen gelijktijdig met het gebruikelijke astronomische onderzoek worden gedaan. Het nieuwe systeem, dat VLA Ionospheric and Transient Experiment (VLITE) heet, tapt gegevens af van 10 van de 27 radioschotels van de VLA. Later zal een groter systeem worden ontwikkeld dat alle VLA-schotels gebruikt. Met VLITE kunnen wetenschappers de ionosfeer van onze planeet voortdurend in de gaten houden. Daarbij zal onder meer worden gelet op verstoringen die de signalen van GPS-satellieten kunnen verstoren. Astronomen zullen VLITE onder meer gaan gebruiken voor het waarnemen van de deels nog onbegrepen kosmische radioflitsen – korte, felle uitbarstingen van radiostraling uit het heelal. Sommige daarvan zijn afkomstig van bekende bronnen (pulsars), maar andere lijken te worden veroorzaakt door enorme explosies buiten onze Melkweg. Om de oorzaak van deze radioflitsen te kunnen vinden, zal het aantal waarnemingen ervan flink moeten worden opgeschroefd. Niet alleen VLITE zal daarvoor worden ingezet: onlangs kregen Nederlandse radioastronomen een grote Europese onderzoeksbeurs om ook de radiotelescoop van Westerbork en de LOFAR-array geschikt te maken voor dit doel. (EE)
→ Seeing Double: New System Makes The Vla “Two Telescopes In One”

4 november 2013
Met de aankondiging van de teams die aan de definitieve ontwerpfase gaan werken, heeft de toekomstige SKA-radiotelescoop (Square Kilometer Array) een belangrijke nieuwe mijlpaal bereikt. SKA moet uiteindelijk uit duizenden radio-antennes gaan bestaan, verspreid over een kolossaal gebied in zuidelijk Afrika en in Australië en Nieuw-Zeeland. Het observatorium krijgt een totaal antenne-oppervlak van één vierkante kilometer. Vandaag is bekendgemaakt welke teams van astronomen en technici de gedetailleerde ontwerpfase vorm gaan geven. Daarvoor is 120 miljoen dollar beschikbaar. In totaal gaan ruim driehonderd deskundigen uit achttien landen zich over tien verschillende deelaspecten van het revolutionaire project buigen. De Low- en Mid-Frequency Aperture Array-programma's worden geleid door Jan Greralt bij de Vaate van ASTRON in Nederland. De bouw van de eerste fase van SKA moet in 2018 van start gaan. (GS)
→ Hundreds of the world’s experts engaged in the final race for designing the largest radio telescope on earth (origineel persbericht)

28 oktober 2013
Tijdens een ceremonie die gisteren bij de ESO-sterrenwacht op Paranal in de Chileense Atacamawoestijn werd gehouden heeft de president van Chili, Sebastián Piñera, de onlangs getekende wettelijke documenten overhandigd volgens welke de Chileense regering de grond rond Cerro Armazones aan ESO zal overdragen. Cerro Armazones, een 3060 meter hoge bergtop op twintig kilometer afstand van ESO’s Very Large Telescope op Cerro Paranal, is de toekomstige thuisbasis van de European Extremely Large Telescope (E-ELT).President Piñera werd op de Paranal Sterrenwacht ontvangen door ESO’s directeur-generaal, Tim de Zeeuw, de ESO-vertegenwoordiger in Chili, Fernando Comerón, en de plaatsvervangend directeur van de La Silla Paranal Sterrenwacht, Ueli Weilenmann. De president werd begeleid door de minister van buitenlandse zaken, Alfredo Moreno en vertegenwoordigers van de lokale Chileense autoriteiten.Volgens de publiekrechtelijke documenten zal de Chileense regering 189 vierkante kilometer grond rond Cerro Armazones overdragen voor de bouw van de E-ELT en het omringende gebied voor een periode van vijftig jaar in concessie geven. Dit grotere gebied van 362 vierkante kilometer zal de E-ELT beschermen tegen lichtvervuiling en de gevolgen van mijnbouwactiviteiten. Wanneer de E-ELT begin volgend decennium volledig operationeel is, zal de bediening ervan worden geïntegreerd met de ESO-sterrenwacht op Paranal.
→ Volledig persbericht

1 oktober 2013
De Atacama Large Millimeter/submillimeter Array (ALMA), de grote internationale sterrenwacht voor (sub)millimeterastronomie in het noorden van Chili, is compleet. De 66ste en laatste schotelantenne – van Europese makelij – is aan de sterrenwacht overgedragen. Naar verwachting zullen alle ultra-nauwkeurige antennes eind dit jaar als één telescoop samenwerken. De ALMA-sterrenwacht werd al in maart van dit jaar officieel in gebruik gesteld. Maar helemaal compleet was hij toen nog niet. Wel worden al geruime tijd waarnemingen met het instrument gedaan. ALMA moet enkele belangrijke astronomische vraagstukken helpen oplossen. De straling die de telescoop opvangt is afkomstig van kosmische objecten die tot de koudste of de verste in hun soort behoren. Het gaat dan bijvoorbeeld om koude wolken van gas en stof waarin nieuwe sterren worden geboren en verre sterrenstelsels aan de grens van het waarneembare heelal. (EE)
→ Laatste antenne geleverd aan ALMA

2 september 2013
Voor het eerst zijn gedetailleerde waarnemingen op een golflengte van 6 mm verricht met de Atacama Large Millimeter/submillimeter Array (ALMA) in Noord-Chili. Daarvoor is gebruik gemaakt van de zogeheten Band 8-ontvagers, gebouwd door het National Astronomical Observatory of Japan. Op deze golflengte (overeenkomend met een frequentie van 500 gigahertz) kan onder andere straling worden waargenomen van atomair koolstof in het heelal. ALMA bracht de verdeling in kaart van atomair koolstof in de planetaire nevel NGC 6302. Het blijkt dat de koolstofatomen vooral geconcentreerd zijn in een relatief kleine schijf of ring rond de stervende ster die het nevelgas uitstoot. In de toekomst, wanneer alle 66 ALMA-antennes zijn uitgerust met Band 8-ontvangers, zullen de waarnemingen in dit golflengtegebied nog veel gedetailleerder worden. (GS)
→ The world’s first interferometric image at 500 GHz with ALMA Band 8 receivers

21 augustus 2013
Amerikaanse en Italiaanse astronomen hebben een nieuw type camera ontwikkeld waarmee scherpere hemelopnamen kunnen worden gemaakt dan ooit tevoren. De nieuwste versie van deze camera is nu gekoppeld aan de 6,5-meter Magellan-telescoop in het noorden van Chili. Met de nieuwe camera, de MagAO, kan op visuele golflengten een scheidend vermogen (‘resolutie’) van 0,02 boogseconde worden bereikt. Tot nu toe haalden telescopen op aarde deze beeldscherpte alleen in het nabij-infrarood. Ter vergelijking: de resolutie van de (veel kleinere) Hubble-ruimtetelescoop is ongeveer 0,05 boogseconde. Maar daarbij moet worden opgemerkt dat Hubble-opnamen een groter stuk hemel tonen. Bij de eerste waarneming die met het nieuwe camerasysteem is gedaan, is de telescoop op het hart van de bekende Orionnevel gericht. Daar bevindt zich onder meer de ster Thèta 1 Ori C. Daarvan was al bekend dat het een dubbelster is, maar de beide sterren waren nog nooit los van elkaar gezien, omdat hun onderlinge afstand – vergelijkbaar met de gemiddelde afstand tussen de aarde en de planeet Uranus – te klein was. Met MagAO is dat nu voor het eerst wél gelukt. (EE)
→ Scientists Make Highest Resolution Photos Ever of the Night Sky

21 augustus 2013
Op de flank van een hoge berg in het zuiden van Mexico is de High-Altitude Water Cherenkov-‘telescoop’ (HAWC) in bedrijf genomen. Met dit instrument, dat uiteindelijk zal bestaan uit driehonderd tanks gevuld met sterk gezuiverd water, worden de meest energierijke gammastraling en deeltjesstraling uit het heelal waargenomen. Deze kosmische straling is afkomstig van exotische objecten, zoals de superzware zwarte gaten in de kernen van sterrenstelsels en van exploderende zware sterren (supernova's). Ook de geheimzinnige donkere materie, die het overgrote deel van alle massa in het heelal voor zijn rekening neemt, zou een bron van energierijke kosmische straling kunnen zijn. HAWC kan deze kosmische straling niet rechtstreeks waarnemen. Wanneer de energierijke deeltjes en gammastraling de aarde bereiken, komen ze in botsing met luchtmoleculen. Daarbij ontstaan complete lawines van secundaire deeltjes, die korte tijd later het aardoppervlak bereiken. Dát zijn de deeltjes die HAWC detecteert. Bij aankomst in de watertanks veroorzaken de deeltjeslawines kleine flitsen van zogeheten Tsjerenkovstraling. Deze flitsjes worden geregistreerd door de lichtsensors die onderin elke tank zijn aangebracht. Door de lichtsignalen van de verschillende tanks met elkaar te combineren kunnen aankomsttijd, energie en richting van het oorspronkelijke kosmische deeltje of gammafoton worden bepaald. HAWC is opvolger van de veel kleinere ‘gammatelescoop’ Milagro. De eerste dertig detectors van het instrument zijn al sinds 2012 voor testdoeleinden in gebruik. Maar vanaf nu doet HAWC echte waarnemingen. (EE)
→ New gamma-ray observatory begins operations

2 augustus 2013
Op 24 augustus wordt de derde spiegel voor de toekomstige Giant Magellan Telescope (GMT) gegoten. De GMT is een project van tien internationale partners. De telescoop, die gebouwd gaat worden op Cerro Las Campanas in Noord-Chili, gaat bestaan uit zeven spiegels, elk met een middellijn van 8,4 meter. Gezamenlijk leveren ze de gevoeligheid en de beeldscherpte van een 24,5 meter-telescoop.Twee spiegels zijn al eerder gegoten; de eerste is zelfs al gepolijst. De derde spiegel (20 ton zwaar) wordt op 24 augustus gegoten bij het Steward Observatory Mirror Lab van de Universiteit van Arizona in Tucson. (GS)
→ Third Mirror Casting Event for the Giant Magellan Telescope (origineel persbericht)

9 juli 2013
Bij Murchison in West-Australië, een van de dunbevolkste gebieden ter wereld, is de Murchison Widefield Array met zijn wetenschappelijke waarnemingsprogramma begonnen. Net als de LOFAR-telescoop in Noord-Nederland bestaat de MWA uit een netwerk van eenvoudige, statische radio-antennes waarmee laagfrequente radiostraling uit het heelal wordt opgevangen. De MWA wordt gezien als een van de voorlopers van de toekomstige Square Kilometre Array (SKA), die deels in Australië en deels in Zuidelijk Afrika gebouwd gaat worden. Met de MWA wordt vrijwel de gehele hemel in het oog gehouden, waarbij onderzoek verricht wordt aan onder andere zonnestormen, ruimteschroot, en de vroege evolutie van het heelal. De antennes van de 51 miljoen dollar kostende MWA zijn verspreid over een gebied met een middellijn van drie kilometer. (GS)
→ Early Universe to be revealed (origineel persbericht)

2 juli 2013
Astronomen zijn enthousiast over de eerste wetenschappelijke opnamen die gemaakt zijn met het GeMS-instrument op de 8-meter Gemini South Telescope op Cerro Pachón in Chili. GeMS (Gemini Multi-conjugate adaptive optics System) is een camera die gebruik maakt van adaptieve optiek, waarbij trillingen in de aardse dampkring - opgemeten met behulp van een laserstraal - worden gecompenseerd zodat extreem scherpe opnamen gemaakt kunnen worden. Alle grote telescopen maken tegenwoordig gebruik van adaptieve optiek, maar normaalgesproken lukt dat alleen in een heel klein gebiedje aan de hemel. GeMS heeft echter een veel groter beeldveld, waardoor ook uitgebreide objecten zoals nevels en sterrenhopen gedetailleerd in beeld gebracht kunnen worden. Daartoe worden luchttrillingen opgemeten met vijf laserstralen in plaats van met één. Het internationale Gemini Observatory (een tweede, identieke telescoop staat op Mauna Kea, Hawaii), publiceerde vandaag zeven foto's die met GeMS zijn gemaakt. (GS)
→ Revolutionary Instrument Delivers a Sharper Universe to Astronomers (origineel persbericht)

2 juli 2013
Britse astronomen hebben plannen voor de bouw van een volautomatische robottelescoop met een spiegelmiddellijn van ca. 4 meter. De LT2 (Liverpool Telescope 2) moet verrijzen op de internationale sterrenwacht op La Palma (Canarische Eilanden), waar ook de huidige 2-meter Liverpool Telescope staat. De plannen voor de nieuwe telescoop worden vandaag gepresenteerd op de National Astronomy Meeting van de Royal Astronomical Society in St Andrews, Schotland.De Liverpool Telescope wordt geheel op afstand en vrijwel volledig automatisch bestuurd. Sterrenkundigen gebruiken hem vooral voor onderzoek aan onverwachte en/of kortdurende verschijnselen aan de sterrenhemel, zoals supernova-explosies en gammaflitsen. Daarnaast vervult de telescoop, die beheerd wordt door de Liverpool John Moores University, een belangrijke educatieve functie: middelbare scholieren en studenten kunnen er ook mee werken.De nieuwe, grotere telescoop zal voornamelijk ingezet worden voor vervolgwaarnemingen aan objecten en verschijnselen die met grote gevoelige 'surveys' worden ontdekt, zoals veranderlijke sterren, sterexplosies, versmeltende zwarte gaten, etc. (GS)
→ Liverpool Telescope plans double-sized successor (origineel persbericht)

24 april 2013
De Nederlandse Onderzoekschool voor Astronomie (NOVA) gaat investeren in de BlackGEM-array van telescopen. BlackGEM is een initiatief van Paul Groot en Gijs Nelemans van de Radboud Universiteit en heeft als doel om licht op te vangen van samensmeltende zwarte gaten en neutronensterren.Bij deze samensmeltingen wordt de ruimtetijd zó zeer vervormd dat de hierdoor ontstane rimpelingen tot op aarde meetbaar zullen zijn met de lasersystemen Virgo en LIGO in Italië en de VS. Sinds vorig jaar is Nederland lid van Virgo. Deze lasersystemen houden weliswaar continu de hele hemel in de gaten, maar zijn nogal 'kippig' en kunnen de positie van een samensmelting niet nauwkeurig meten. De BlackGEM-array gaat hier verandering in brengen. Na een seintje van Virgo en LIGO zal BlackGEM het betreffende gebied aan de hemel afspeuren op zoek naar het verwachte zwakke licht dat óók bij de samensmelting vrijkomt. Dat maakt de positiemeting aan de hemel vele malen nauwkeuriger. De eerste fase van de BlackGEM-array zal bestaan uit vier telescopen met een spiegel van 65 centimeter en een blikveld van achtmaal de volle maan (twee vierkante graad). Elke telescoop wordt uitgerust met een 81 megapixel camera. De array komt te staan op de berg La Silla van de Europese Zuidelijke Sterrenwacht (ESO) in Chili – één van de beste plekken ter wereld voor optische waarnemingen.Naar verwachting zal de BlackGEM-array in 2015 operationeel zijn. Vanaf 2016 worden de eerste gezamenlijke waarnemingen met Virgo en LIGO verwacht. (EE)
→ Origineel persbericht

15 april 2013
Een team Nederlandse sterrenkundigen en technici onder leiding van sterrenkundige Joeri van Leeuwen (ASTRON) heeft deze week een subsidie toegekend gekregen om de nieuwe ‘Apertif'-ontvangers voor de Westerbork-telescoop uit te breiden tot hogesnelheidscamera's. De Apertif-ontvangers zullen het blikveld van de Westerbork-telescoop dertig maal vergroten. Door de uitbreiding tot hogesnelheidscamera's gaat de hoeveelheid beelden die de ontvangers kunnen maken omhoog van één beeld per seconde naar tienduizend beelden per seconde. Zo kunnen astronomen de hemel nog sneller en gedetailleerder onderzoeken. Het bedrag van 540.000 euro is toegekend door de Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek (NWO). De subsidie is deels een wetenschappelijke NWO-M investering en deels gerelateerd aan de topsector High Tech Systemen en Materialen door de potentie voor toekomstige mobiel breedbandige communicatie. Met de nieuwe hogesnelheidscamera's willen de onderzoekers zeer felle radioflitsen uit onze Melkweg en daarbuiten onderzoeken. (ASTRON)
→ Uitgebreider persbericht

19 maart 2013
Het Pan-STARRS project, geleid door de University of Hawaii, lijkt voorlopig gered te zijn door een anonieme particuliere donatie van drie miljoen dollar. Pan-STARRS (Panoramic Survey Telescope and Rapid Response System) is een project waarmee groothoekopnamen van de sterrenhemel worden gemaakt, o.a. om onbekende planetoïden en aardscheerders op te sporen. Oorspronkelijk zou Pan-STARRS uit vier identieke 1,8-meter telescopen gaan bestaan, uitgerust met digitale camera's met anderhalf miljard pixels, maar het project is inmiddels al teruggeschaald tot twee telescopen. De eerste, PS1, is in bedrijf sinds 2010 op de vulkaantop Haleakala op Maui, Hawaii. De bouw van PS2 leek op de helling te staan als gevolg van bezuinigingen van het Amerikaanse Congres. De particuliere donatie maakt het nu mogelijk om de bouw van PS2 toch te continueren. Pan-STARRS 1 heeft tot nu toe 245 nabije planetoïden ontdekt, waarvan er 29 een mogelijke bedreiging vormen voor de aarde. Daarnaast ontdekte Pan-STARRS 19 kometen, waaronder de komeet die de afgelopen weken vooral vanaf het zuidelijk halfrond zichtbaar was. (GS)
→ $3M Donation Puts Pan-STARRS Back on Track (origineel persbericht)

18 maart 2013
De Las Cumbres Observatory Global Telescope (LCOGT) is een belangrijke stap dichterbij gekomen met de completering van drie 1-meter telescopen op het South Africa Astronomical Observatory. Vandaag zijn de 'first light'-beelden van de drie telescopen gepubliceerd. De LCOGT moet uiteindelijk een wereldwijde telescoop worden, bestaande uit tien geautomatiseerde telescopen met een spiegelmiddellijn van één meter, verspreid over het gehele aardoppervlak. Zo'n netwerk van identieke telescopen maakt het mogelijk om continu alert te zijn op bijzonder verschijnselen aan de sterrenhemel, zoals supernova-uitbarstingen, ongeacht de positie aan de hemel en het tijdstip waarop ze plaatsvinden. Met de completering van de drie instrumenten in Zuid-Afrika zijn nu in totaal zeven van de tien telescopen gereed. De laatste drie volgen later dit jaar. (GS)
→ First Light At SAAO For Third 1-Meter Node Of Global Telescope (origineel persbericht)

11 maart 2013
De Amerikaanse ruimtevaartorganisatie NASA steekt 4,4 miljoen dollar in de ontwikkeling van een 2,5-meter telescoop die in 2017 aan boord van het internationale ruimtestation ISS geplaatst moet worden. De EUSO-telescoop (Extreme Universe Space Observatory) gaat niet naar boven kijken, maar naar beneden. Het idee is om de ultraviolette straling te detecteren die in de aardse dampkring wordt geproduceerd wanneer er extreem energierijke kosmische-stralingsdeeltjes in binnendringen. Kosmische straling is een stroom van elektrisch geladen deeltjes uit het heelal. Een deel van de kosmische straling is afkomstig van supernovaresten in ons eigen Melkwegstelsel, maar soms wordt de aarde ook getroffen door deeltjes met evenveel energie als een hard geserveerde tennisbal. De herkomst van die Ultra-High-Energy Cosmic Rays (UHECR's) is nog steeds niet achterhaald; mogelijk zijn ze afkomstig van de actieve kernen van andere sterrenstelsels. Het Pierre Auger Observatory in Argentinië maakt ook jacht op UHECR's, onder andere door detectie van de ultraviolette straling die ze genereren. Pierre Auger kan echter maar een relatief klein deel van de aardse dampkring in het oog houden. Vanuit een baan om de aarde is een veel groter deel van de atmosfeer te zien, zodat er naar verwachting ook veel meer UHECR's gevonden kunnen worden. De nieuwe telescoop wordt ontwikkeld onder leiding van Angela Olinto van de Universiteit van Chicago. (GS)
→ Space station to host new cosmic ray telescope (origineel persbericht)

4 maart 2013
Het Verenigd Koninkrijk heeft op 3 maart zijn deelname bevestigd aan de bouw van de European Extremely Large Telescope (E-ELT), die met een spiegelmiddellijn van 39,2 meter de grootste optische/infrarood-telescoop in de geschiedenis gaat worden. Elf van de veertien lidstaten nemen nu deel aan het programma. Vorig jaar zegde het Verenigd Koninkrijk deelname toe op voorwaarde van een gunstige uitslag van een intern referendum. Datzelfde gold toen voor België, Finland en Italië; ook die drie landen bevestigden eerder al hun deelname aan de E-ELT. De Britse bijdrage bedraagt ca. 100 miljoen euro, verspreid over tien jaar. De bouw van de monstertelescoop, op de bergtop Cerro Armazones in Noord-Chili, moet later dit jaar beginnen. (GS)
→ United Kingdom Confirms Participation in E-ELT (origineel persbericht)

21 februari 2013
Over de hele hemel gaan continu radioflitsen af, van neutronensterren, zwarte gaten en nog onbekende felle bronnen ver weg. Dankzij een subsidie van de Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek (NWO) kunnen ASTRON-astronoom Joeri Van Leeuwen en zijn team nu een hogesnelheidscamera bouwen voor het vernieuwde, dertig keer groter geworden blikveld van Westerbork. Daarmee kunnen veel nieuwe flitsen worden opgespoord, en kan hun oorzaak heel precies en scherp worden uitgeplozen.De subsidie maakt deel uit van het investeringsprogramma NWO-middelgroot. Daarmee wil NWO investeringen in onderzoeksinfrastructuur aanmoedigen en steunen. De onderzoeksorganisatie betaalt maximaal 75 procent van de kosten van de investeringen – een bedrag van 110.000 tot 1.500.000 euro. De instelling waaraan het onderzoek wordt uitgevoerd, draagt minimaal 25 procent bij. (EE)
→ Westerbork telescoop opent jacht op kosmische flitsers

16 januari 2013
De Siding Spring-sterrenwacht, de grootste sterrenwacht van Australië, is afgelopen zondag deels beschadigd door de recente natuurbranden die het Australische continent momenteel teisteren. De telescopen van de sterrenwacht, waaronder de 4-meter Anglo-Australian Telescope, zijn aan het vuur ontsnapt, maar enkele andere gebouwen – waaronder het onderkomen voor bezoekende astronomen en het informatiecentrum – zijn in rook opgegaan.Onduidelijk is nog in hoeverre de telescopen schade hebben opgelopen. Uit een eerste inspectie is gebleken dat er in de gebouwen waarin de telescopen staan opgesteld veel as en puin ligt. De spiegels en instrumenten lijken echter intact. Het is voor de tweede keer deze eeuw dat een Australische sterrenwacht door brand is getroffen. In 2003 werd de sterrenwacht op Mount Stromlo, niet ver van de hoofdstad Canberra, grotendeels verwoest. De lessen die bij die brand zijn geleerd, hebben er waarschijnlijk aan bijgedragen dat Siding Spring er redelijk goed vanaf is gekomen. (EE)
→ Bush Fire Damage to Siding Spring Observatory Updates

9 januari 2013
Astronomen van de Gemini South-sterrenwacht in het noorden van Chili hebben het eerste beeldresultaat laten zien van een nieuw adaptief optisch systeem. De foto toont een gebied aan de rand van de Orionnevel, het overbekende stervormingsgebied op 1500 lichtjaar van de aarde.Adaptieve optiek is een techniek die de kwaliteit van het telescoopbeeld verbetert door de gevolgen van snel veranderende verstoringen – voornamelijk atmosferische turbulenties – zo goed mogelijk te corrigeren. Daarbij wordt onder meer gebruik gemaakt van flexibele spiegels en een laserbundel, waarmee een kunstmatige 'vergelijkingsster' aan de hemel wordt geprojecteerd.Gewone adaptieve optiek kent verschillende beperkingen. Zo kan alleen een klein hemelgebiedje rond de vergelijkingsster scherp worden afgebeeld. Daar is iets op gevonden: de 'multigeconjugeerde adaptieve optiek' (MCAO). Hierbij worden meerdere laserbundels gebruikt – in dit geval vijf. Dat maakt het mogelijk om een ongeveer zestien keer zo groot hemelgebied scherp af te beelden.De Gemini South-telescoop is de eerste die met dit nieuwe systeem is uitgerust. Later zullen bijvoorbeeld ook de Europese Very Large Telescope en zijn opvolger, de Extremely Large Telescope, een MCAO-systeem krijgen. De beeldkwaliteit ervan benadert die van (de veel duurdere) ruimtetelescopen.Op de opname van de Orionnevel zijn de zogeheten Orionkogels te zien: dichte gaswolken die door de hevige sterrenwinden van pas gevormde sterrenhopen worden weggedreven en een lang 'kielzog' veroorzaken in het omringende moleculaire waterstofgas van de Orionnevel. (EE)
→ Next-Generation Adaptive Optics Brings Remarkable Details to Light in Stellar Nursery

21 december 2012
Een van de krachtigste supercomputers ter wereld staat nu helemaal compleet en bedrijfsklaar op zijn afgelegen, hoge locatie in de Noord-Chileense Andes. Daarmee is de voltooiing van de Atacama Large Millimeter/submillimeter Array (ALMA), een opstelling van 66 schotelvormige antennes verspreid over afstanden van maximaal zestien kilometer, bijna een feit. De speciaal ALMA gebouwde ‘correlator’ heeft een snelheid die vergelijkbaar is met die van de snelste universele supercomputers van dit moment. Op zijn maximale capaciteit moet hij 17 biljard (17.000.000.000.000.000) berekeningen per seconde uitvoeren.De correlator is een cruciaal onderdeel van ALMA. Zijn 134 miljoen processors zijn voortdurend bezig om de zwakke kosmische signalen die de afzonderlijke antennes opvangen met elkaar te combineren en vergelijken. Dat maakt het mogelijk om de schotelantennes als één enorme telescoop te laten fungeren. ALMA is zal in maart 2013 feestelijk in gebruik worden genomen. (EE)
→ Alle lichten op groen voor hoogste supercomputer

12 december 2012
De Very Large Telescope van de Europese Zuidelijke Sterrenwacht (ESO) heeft een nieuw meetinstrument gekregen: KMOS. Deze 'K-band Multi-Object Spectrograph' registreert infrarood licht en heeft de unieke eigenschap dat hij 24 objecten tegelijk kan onderzoeken. De spectrograaf is vooral bedoeld voor het onderzoek van de evolutie van sterrenstelsels in het vroege heelal.Om de jeugd van sterrenstelsels te kunnen onderzoeken hebben astronomen drie dingen nodig: waarnemingen in het infrarood, de mogelijkheid om vele objecten tegelijk waar te nemen en de mogelijkheid om voor elk van deze objecten te onderzoeken hoe hun eigenschappen van plaats tot plaats verschillen. KMOS kan dat allemaal – en tegelijkertijd. Hierdoor kunnen surveys die jaren in beslag namen voortaan binnen enkele maanden worden voltooid.KMOS is gekoppeld aan de Unit Telescope 1 van de Very Large Telescope, die uit vier identieke telescopen bestaat. Het 2,5 ton wegende gevaarte is voorzien van robotarmen die onafhankelijk van elkaar in de juiste stand kunnen worden gezet om het licht van 24 verre sterrenstelsels tegelijk op te vangen. Met elke arm wordt een raster van 14 bij 14 pixels voor het stelsel gehouden, waarna met elk van de 196 rasterpunten licht van verschillende delen van het stelsel wordt opgevangen en tot zijn samenstellende kleuren wordt ontleed.Deze techniek, die integraalveldspectroscopie heet, maakt het mogelijk om de eigenschappen van verschillende delen van een object te onderzoeken. Hieruit kan bijvoorbeeld worden afgeleid hoe snel een sterrenstelsel roteert en welke massa het heeft. Ook kunnen de chemische samenstelling en diverse fysische eigenschappen van de verschillende delen van het stelsel worden bepaald. (EE)
→ 24-armige reus onderzoekt jeugd van sterrenstelsels

15 november 2012
Op maandag 19 november wordt in opdracht van ASTRON, het Nederlands Instituut voor Radio-astronomie, de schotel van de historische Dwingeloo-radiotelescoop teruggeplaatst op zijn toren. Sinds 5 juni van dit jaar staat de 38 ton wegende schotel met een diameter van 25 meter op een speciale constructie naast de toren om te worden gerestaureerd.In de afgelopen maanden zijn alle stalen onderdelen van de Dwingeloo radiotelescoop gezandstraald en opnieuw geverfd. Waar nodig zijn ook onderdelen vervangen. Alle 372 driehoekige gaasramen van de schotel zijn geïnspecteerd, schoongemaakt en op 211 vernieuwde stelbouten in de vorm van paddenstoelen vastgemaakt. De parabolische schotel heeft, tot op twee millimeter nauwkeurig, weer zijn oorspronkelijke vorm. Zodra de radiotelescoop is vrijgegeven en overgedragen aan ASTRON, kunnen de vrijwilligers van stichting CAMRAS beginnen met het opnieuw inrichten van de telescoop met apparatuur en kabels, en het doen van controlemetingen. De verwachting is dat de radiotelescoop omstreeks de zomer van 2013 weer bruikbaar is voor publieksactiviteiten en educatieve doeleinden. Volg de ontwikkelingen op http://www.camras.nl (EE)

5 oktober 2012
Vandaag is de Australische SKA Pathfinder-telescoop (ASKAP) officieel geopend. De radiotelescoop heeft 36 schotelantennes met een diameter van 12 meter en moet onder andere licht gaan schijnen op het ontstaan van sterrenstelsels.De bouw van de telescoop begon in 2009 in het westen van Australië. De totale kosten van het project zijn ruim 125 miljoen euro. Momenteel wordt de telescoop klaargestoomd voor zijn wetenschappelijke taak: het waarnemen van onder andere jonge sterrenstelsels, zwarte gaten en het interstellaire medium.ASKAP is de voorloper van de Square Kilometre Array (SKA), de gevoeligste radiotelescoop ooit. De antennes van die laatste genoemde telescoop zullen verrijzen in Australië, Nieuw Zeeland en Zuid-Afrika. Samen hebben de schotels een oppervlakte van een vierkante kilometer. Dat project gaat bijna 2 miljard euro kosten en moet in 2020 klaar zijn. (Roel van der Heijden)

12 september 2012
De Japanse Subaru-telescoop op Hawaï heeft sinds vorige maand een nieuwe ccd-camera: de Hyper Suprime-Cam (HSC). Dit drie meter lange, drie ton wegende gevaarte is voorzien van 116 hooggevoelige beeldchips die alles bij elkaar 870 miljoen pixels hebben. Het beeldveld van de telescoop/camera-combinatie is naar astronomische maatstaven reusachtig: anderhalve graad oftewel drie keer de middellijn van de volle maan. De HSC-camera zal worden vooral worden gebruikt voor het opsporen en onderzoeken van extreem verre sterrenstelsels. Het uiteindelijke doel is om meer te weten te komen over de eigenschappen van de donkere materie en de donkere energie in het heelal.
Meer informatie:
Hyper Suprime-Cam Ushers in a New Era of Observational Astronomy

10 september 2012
De 3,5-meter WIYN-telescoop op de Kitt Peak-sterrenwacht in Arizona is uitgerust met een nieuwe 'groothoek'-camera. De One Degree Imager (ODI) heeft een beeldveld met een middellijn van één graad aan de hemel, maar kan toch details van slechts 0,3 boogseconden groot vastleggen. De nieuwe ODI-camera wordt momenteel uitgebreid getest. Uiteindelijk zal de camera bestaan uit 64 ccd-detectoren met in totaal ruim één miljard pixels. ODI zal voornamelijk gebruikt worden voor zogeheten surveys: waarnemingsprogramma's van grote gebieden aan de sterrenhemel, om meer inzicht te krijgen in onder andere verre sterrenstelsels.
Meer informatie:
Origineel persbericht
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

16 augustus 2012
Een commissie van de National Science Foundation, de Amerikaanse tegenhanger van Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek (NWO), heeft een rapport ingediend dat nogal ingrijpende gevolgen kan hebben voor een aantal grote astronomische faciliteiten in de VS. Enkele getroffen instanties hebben al hun zorg uitgesproken. In het rapport wordt onder meer de aanbeveling gedaan om enkele telescopen van de Kitt Peak-sterenwacht, de Green Bank-radiotelescoop (GBT), de McMath Pierce-zonnetelescoop en de Very Long Baseline Array (VLBA) in 2017 af te stoten. Andere grote projecten waar de NSF aan bijdraagt, zoals de beide Gemini-telescopen, de Large Synoptic Survey Telescopes, de Atacama Large Millimeter/submillimeter Array en de Very Large Array, lopen voorlopig geen gevaar. Met 'afstoten' wordt bedoeld dat de NSF de geldkraan naar de getroffen faciliteiten zou dichtdraaien. Daarbij wordt de toezegging gedaan om naar andere geldbronnen te helpen zoeken, maar daarmee is het voortbestaan van deze grote waarnemingsinstrumenten niet gegarandeerd. Amerikaanse universiteiten en de National Radio Astronomy Observatory maken vooral bezwaar tegen het afstoten van de GBT en de VLBA, die als 'state-of-the art'-instrumenten worden beschouwd. De radioschotel van Green Bank is de grootste beweegbare radioschotel ter wereld en nog geen tien jaar in bedrijf. De tien radioschotels van de VLBA, die verspreid over de VS staan opgesteld, vormen de grootste radio-interferometer ter wereld. Deze laatste is pas in 2010 volledig gemoderniseerd.
Meer informatie:
Initial Public Statement from AUI and NRAO on the Report of the NSF's Astronomy Portfolio Review Committee
Rapport van de National Science Foundation (pdf; 170 blz.)

26 juli 2012
Vandaag (26 juli) is in Namibië de H.E.S.S. II-telescoop in gebruik genomen. Met dit instrument wordt - indirect - gammastraling uit het heelal gedetecteerd. Deze energierijke soort straling wordt onder meer geproduceerd door exotische objecten als zwarte gaten, supernova's en pulsars. H.E.S.S. II neemt de gammastraling niet rechtstreeks waar, al was het maar omdat de aardatmosfeer deze straling tegenhoudt. Wel veroorzaken energierijke gammafotonen die op grote hoogte in botsing komen met atomen in de atmosfeer 'lawines' van secundaire deeltjes, die op hun beurt weer karakteristieke zwakke lichtflitsen uitzenden. Het is deze zogeheten Tsjerenkovstraling die door de H.E.S.S. II-telescoop wordt gedetecteerd. De nieuwe telescoop is de grootste van dit type die ooit is gebouwd. Het gevaarte is uitgerust met een 28 meter grote spiegel, bestaande uit 875 zeshoekige segmenten, die bijna 600 ton weegt. Bij zijn waarnemingen krijgt hij steun van vier kleinere Tsjerenkovtelescopen, met een middellijn van 12 meter, die al sinds 2004 in gebruik zijn. Aan het H.E.S.S.-project doen tal van landen mee, maar de bouw ervan is grotendeels gefinancierd door Duitse en Franse instituten.
Meer informatie:
Largest ever Cherenkov telescope sees first light

23 juli 2012
Op 21 juli zijn de eerste astronomische waarnemingen verricht met de vrijwel voltooide 4,3 meter Discovery Channel Telescope in Arizona. Deze telescoop, met een totale kostprijs van 53 miljoen dollar, is voor een groot deel gesponsord door het tv-station Discovery Channel. De nieuwe telescoop is de grootste telescoop van de Lowell-sterrenwacht in Flagstaff; hij zal in de toekomst onder andere gebruikt worden voor waarnemingen aan ijsdwergen in de buitendelen van het zonnestelsel en aan dwergsterrenstelsels in het heelal. De telescoop bevindt zich enkele tientallen kilometers ten zuiden van Flagstaff, nabij Happy Jack.
Discovery Channel Telescope
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

2 juli 2012
Een combinatie van Nederlandse onderzoeksinstituten en industrie, bestaande uit SRON, TNO, NOVA/ASTRON en Philips, gaat een demonstratiemodel bouwen van de 'verzonken tralie' voor METIS. METIS is een geavanceerde infraroodcamera en -spectrometer die maximaal kan profiteren van het grote corrigerende vermogen van de geplande Europese Extremely Large Telescoop (E-ELT), die in juni 2012 definitief groen licht heeft gekregen. Met behulp van de door SRON Netherlands Institute for Space Research ontwikkelde 'verzonken tralies' is het mogelijk om de door METIS opgevangen straling op golflengte te scheiden. Deze verzonken tralie, ook wel immersietralie of 'immersed grating' genoemd, is eigenlijk een combinatie van prisma en optische tralie. Het zorgt voor een drastische omvangvermindering van het meetinstrument, terwijl de prestaties gelijk blijven. Een internationale commissie heeft nu geoordeeld dat de technologie van de verzonken tralie ook daadwerkelijk toepasbaar lijkt voor METIS. In het demonstratiemodel, dat het team in 2013 denkt te voltooien, wordt stap voor stap alle nieuw ontwikkelde technologie gecombineerd. In datzelfde jaar volgt een uitgebreide testprocedure voor het prototype.
Meer informatie:
Origineel persbericht (Nederlandstalig)
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

25 juni 2012
De astrofysici van de Radboud Universiteit Nijmegen gaan deelnemen aan Virgo, een detector voor zwaartekrachtsgolven. Het is de eerste groep sterrenkundigen die zich aansluit bij dit Europese experiment. Ze gaan helpen de bronnen op te sporen van deze golven, die Albert Einstein voorspelde maar die nog nooit zijn gemeten. Zelf krijgen ze met het experiment een heel nieuw venster op het heelal. In 2015 wordt de eerste meting verwacht. Vorige week is door wetenschapsfinancier NWO 2 miljoen euro beschikbaar gesteld voor de Nederlandse bijdrage aan Virgo. De zwaartekrachtsgolvendetector Virgo staat in Cascina, in de buurt van Pisa, Italië. Het instrument is sinds 2007 operationeel. Virgo krijgt de komende jaren een update waardoor hij duizend keer zoveel ruimte in beeld krijgt en de kans reëel wordt dat er zwaartekrachtsgolven worden gemeten.
Meer informatie:
Origineel persbericht (Nederlandstalig)
European Gravitational Observatory
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

11 juni 2012
De bouw van de European Extremely Large Telescope (E-ELT) op Cerro Armazones in Noord-Chili gaat door. De Council van de Europese Zuidelijke Sterrenwacht heeft dat vandaag besloten op een bijeenkomst in Garching, Duitsland. Voorwaarde is nog wel dat de regeringen van vier ESO-lidstaten (België, Finland, Italië en het Verenigd Koninkrijk) de deelname aan het project bevestigen. Ook het toekomstige ESO-lidmaatschap van Brazilië moet nog geratificeerd worden. Met een spiegelmiddellijn van 39,3 meter wordt de E-ELT de grootste telescoop in de geschiedenis. De nieuwe monstertelescoop wordt onder andere ingezet voor het bestuderen van de allereerste generatie van sterrenstelsels en sterren in het heelal, en voor het bestuderen van mogelijk bewoonbare planeten bij andere sterren.
Meer informatie:
Origineel persbericht (Nederlandstalig)
European Extremely Large Telescope
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

5 juni 2012
De Nederlandse Onderzoekschool voor Astronomie (NOVA) gaat een additionele set ontvangers bouwen voor alle 66 antennes van de Atacama Large Millimeter/submillimeter Array (ALMA), die in Noord-Chili in aanbouw is. Dat heeft de Europese Zuidelijke Sterrenwacht (ESO) besloten. Deze uitbreiding verbetert de mogelijkheden van de ALMA-telescoop om in het heelal te zoeken naar water en naar de voorwaarden voor leven.
Meer informatie:
Origineel persbericht (Nederlandstalig)
Achtergrondinformatie ESO
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

25 mei 2012
De Square Kilometre Array, de grootste radiotelescoop ter wereld, wordt verspreid over locaties in Zuid-Afrika en Australië. Dat hebben de leden van de SKA Organisation (de organisatie voor de ontwikkeling van de Square Kilometre Array) bekendgemaakt. De SKA-radiotelescoop, die uit duizenden afzonderlijke ontvangers zal bestaan, wordt vijftig keer gevoeliger en tienduizend keer sneller dan de beste radiotelescopen van dit moment. Astronomen willen het instrument gebruiken om onderzoek te doen van het kosmische tijdperk waarin de allereerste sterren en sterrenstelsels in het heelal ontstonden. Ook zal naar donkere materie en buitenaards leven worden gespeurd. Het Nederlandse instituut voor radioastronomie ASTRON, onderdeel van NWO, speelt een belangrijke rol in de technische en wetenschappelijke ontwikkeling van SKA. De eerste bouwfase begint in 2016, waarna naar verwachting al in 2019 de eerste waarnemingen met het nog onvoltooide instrument kunnen worden gedaan. Helemaal klaar is SKA pas rond 2025.
Meer informatie:
Dual site agreed for Square Kilometre Array telescope
's Werelds grootste telescoop komt in Zuid-Afrika én Australië

23 mei 2012
Japanse onderzoekers hebben voor het eerst op visuele golflengten waarnemingen gedaan met een zogeheten adaptief optisch systeem. Met behulp van adaptieve optiek kunnen telescopen op aarde net zulke scherpe opnamen maken als die in de ruimte. De techniek bestaat al tientallen jaren, maar werd tot nu toe voornamelijk in het infrarode golflengtegebied toegepast. Door turbulenties in de aardatmosfeer raakt het doorgaans vlakke golffront van sterlicht vervormd. Als gevolg daarvan wordt een ster niet als een scherp puntje afgebeeld, maar als een min of meer wazig vlekje. Bij adaptieve optiek worden deze golffrontverstoringen honderden keren per seconde opgemeten, en met behulp van een kleine, flexibele spiegel gecorrigeerd. Hoe korter de golflengte van het licht waarnaar gekeken wordt, des te groter zijn de verstoringen die de aardatmosfeer veroorzaakt. Zichtbaar licht wordt dus sterker verstoord dan infrarood licht. Vandaar dat de adaptieve optische systemen van alle grote telescopen alleen voor infraroodwaarnemingen worden gebruikt. Tot nu toe dan. Want sinds kort kan de 8,2-meter Subaru-telescoop dus ook gecorrigeerde opnamen maken op visuele golflengten. De beelden die daarbij worden verkregen zijn 2,5 keer zo scherp als ongecorrigeerde opnamen.
Meer informatie:
Subaru Telescope Pioneers The Use Of Adaptive Optics For Optical Observations

15 mei 2012
Op maandag 21 mei wordt op het Observatorio del Teide op het Canarische eiland Tenerife een nieuwe grote zonnetelescoop in gebruik genomen. De telescoop, GREGOR genaamd, is gebouwd door een consortium van Duitse instituten en heeft een spiegelmiddellijn van 1,5 meter. Daarmee is het de grootste Europese zonnetelescoop en de op twee na grootste ter wereld. Net als de kleinere Dutch Open Telescope op La Palma heeft GREGOR een compleet open structuur. Hij is voorzien van een systeem voor adpatieve optiek om de effecten van atmosferische turbulentie te compenseren. Mede daardoor zal hij in staat zijn om details van slechts 70 kilometer groot te onderscheiden op het oppervlak van de zon. GREGOR gaat waarnemingen verrichten op optische en infrarode golflengten.
Meer informatie:
Persbericht Informationsdienst Wissenschaft (Engelstalig)
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

1 mei 2012
ASTRON, het Nederlands instituut voor radioastronomie, begint met de restauratie van de Dwingeloo Telescoop. Deze radiotelescoop was ten tijde van de opening in 1956 de grootste ter wereld. Tot in de jaren '90 van de afgelopen eeuw heeft de radiotelescoop als wetenschappelijk instrument dienstgedaan. Sterrenkundigen hebben met de Dwingeloo-radiotelescoop onder meer de sterrenstelsels Dwingeloo I en II ontdekt. In 1998 is de 25 meter grote schotelantenne in de zogeheten stormstand gezet, en sindsdien wordt hij niet meer voor wetenschappelijke doeleinden gebruikt. Sinds de oprichting van stichting CAMRAS in 2007 is de radiotelescoop beschikbaar voor amateurastronomen en educatieve doeleinden. Vanwege de bouwhistorische en wetenschappelijke betekenis is de Dwingeloo-radiotelescoop in 2009 uitgeroepen tot beschermd rijksmonument. De stalen constructie van de radiotelescoop heeft onder de lange periode van stilstand te lijden gehad. Zonder restauratie wordt het risico op instorting te groot en zou het gevaarte afgebroken moeten worden. De restauratie die nu gaat plaatsvinden, houdt in dat de grote schotel in zijn geheel van de toren wordt getild en op een speciale constructie naast de toren geplaatst wordt. Alle stalen onderdelen worden gestraald en van een nieuwe verflaag voorzien. Daar waar nodig zullen onderdelen vervangen worden. Daarna wordt de schotel weer op zijn plaats gezet.
Meer informatie:
Restauratie Dwingeloo Telescoop van start
Film over de bouw van de Dwingeloo Radiotelescoop
Stichting CAMRAS

27 april 2012
De James Clerk Maxwell Telescope (JCMT), op de 4200 meter hoge vulkaantop Mauna Kea op Hawaii, viert deze week zijn vijfentwintigste verjaardag. De 15 meter grote schotelantenne was een van de allereerste telescopen voor het waarnemen van kosmische submillimeterstraling. In dit golflengtegebied kunnen sterrenkundigen onderzoek doen aan de geboorte van sterren, aan moleculen in de interstellaire ruimte, en aan de vroege evolutie van sterrenstelsels. De JCMT is een gezamenlijk project van de Britse Science and Technology Facilities Council, de Canadese National Research Council en de Nederlandse organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek (NWO). Onlangs is de telescoop nog uitgerust met de gloednieuwe SCUBA2-camera, waarmee onder andere stervormingsgebieden worden onderzocht.
Meer informatie:
The JCMT Celebrates 25 years on Top of the World
James Clerk Maxwell Telescope
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

23 april 2012
Op Dome Argus, het hoogste punt van het Antarctische continent, is met succes de eerste van de drie volautomatische 50 cm-telescopen in gebruik genomen die samen de Antarctic Survey Telescope gaan vormen. AST is een samenwerkingsproject van astronomen in Texas, China en Australië. De drie telescopen, uitgerust met ccd-detectoren van 110 megapixels, gaan jacht maken op supernova's, gammaflitsen en exoplaneten. Vanwege de kurkdroge, schone lucht en de grote hoogte is Dome Argus een van de beste locaties ter wereld voor het bedrijven van sterrenkunde.
Meer informatie:
Persbericht Texas A&M University
Dome Argus Observatory
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

17 april 2012
De vliegende sterrenwacht SOFIA krijgt een nieuwe infraroodcamera. Het instrument, dat HAWC heet, is gevoelig voor straling met golflengten van 40 tot 300 micrometer, het zogeheten ver-infrarood. De camera zal niet alleen normale opnamen kunnen maken, maar ook polarisatiemetingen kunnen doen. Dat laatste houdt in dat HAWC ook de structuur en sterkte van magnetische velden in stervormingsgebieden en sterrenstelsels zal kunnen meten. Dat moet meer inzicht geven in de manier waarop sterren, planeten en sterrenstelsels ontstaan en evolueren. SOFIA is een aangepaste jumbojet die een 2,5-meter telescoop aan boord heeft. Het toestel kan een hoogte van meer dan veertien kilometer bereiken, waar de aardatmosfeer nauwelijks meer (infrarood-absorberende) waterdamp bevat. Daarmee is SOFIA in het voordeel ten opzichte van de sterrenwachten op de vaste grond, waarvan de hoogste zich 'slechts' 5600 meter boven zeeniveau bevindt.
Meer informatie:
NASA Selects Science Instrument Upgrade For Flying Observatory

6 april 2012
Afgelopen week zijn op Mauna Kea, Hawaii, de eerste succesvolle sterrenkundige waarnemingen verricht met een gloednieuw infraroodinstrument, MOSFIRE geheten. MOSFIRE (Multi-Object Spectrometer For Infra-Red Exploration) is een afbeeldende spectrograaaf die gemonteerd is op de 10-meter Keck I-telescoop. Hij heeft een veel groter beeldveld dan eerdere infraroodcamera's, en door gebruik te maken van een speciale sluitertechniek kan hij van 46 astronomische objecten tegelijkertijd een infraroodspectrum opnemen. Met het nieuwe instrument zal onderzoek worden gedaan naar de geboorte van sterren in donkere stofwolken en naar de allereerste sterrenstelsels in het heelal.
Meer informatie:
First Light of Powerful New MOSFIRE Instrument
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

6 april 2012
Afgelopen week zijn op Mauna Kea, Hawaii, de eerste succesvolle sterrenkundige waarnemingen verricht met een gloednieuw infraroodinstrument, MOSFIRE geheten. MOSFIRE (Multi-Object Spectrometer For Infra-Red Exploration) is een afbeeldende spectrograaaf die gemonteerd is op de 10-meter Keck I-telescoop. Hij heeft een veel groter beeldveld dan eerdere infraroodcamera's, en door gebruik te maken van een speciale sluitertechniek kan hij van 46 astronomische objecten tegelijkertijd een infraroodspectrum opnemen. Met het nieuwe instrument zal onderzoek worden gedaan naar de geboorte van sterren in donkere stofwolken en naar de allereerste sterrenstelsels in het heelal.
Meer informatie:
First Light of Powerful New MOSFIRE Instrument
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

2 april 2012
ASTRON, het Nederlands instituut voor radioastronomie, en IBM hebben vandaag aangekondigd zeker vijf jaar te gaan samenwerken aan onderzoek naar extreem snelle, energiezuinige computersystemen op exaschaal. Deze computersystemen maken het mogelijk om de gigantische hoeveelheid aan informatie van radiotelescopen te lezen, opslaan en analyseren. De samenwerking, waarmee een bedrag van 32,9 miljoen euro is gemoeid, staat in het teken van de internationale Square Kilometre Array (SKA), de volgende generatie radiotelescoop, die in 2024 klaar moet zijn. De telescoop kan straling uit het heelal waarnemen die meer vertelt over zijn oorsprong. Volgens schattingen van onderzoekers is er voor het aansturen van de telescoop een verwerkingskracht nodig die gelijk staat aan die van een miljard computers. In een nieuw op te richting 'Center for Exascale Technology' in Drenthe gaan wetenschappers en ingenieurs hoogstaand onderzoek uitvoeren naar energiezuiniger computergebruik met behulp van geavanceerde versnellers en 3D-gestapelde chips. Daarnaast doen ze onderzoek naar nieuwe optische verbindingstechnieken, high-performance opslagsystemen en 'nanophotonics' (het bestuderen van het gedrag van licht, op nanoschaal) om de overdracht van grote hoeveelheden gegevens te optimaliseren. De samenwerking vindt plaats met financiële steun van het Ministerie van Economische Zaken, Landbouw en Innovatie (EL&I) en de Provincie Drenthe.
Meer informatie:
Origineel persbericht (Nederlandstalig)
Square Kilometre Array
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

21 maart 2012
Drie radiotelescopen op aarde, waaronder de Westerbork Synthese Radio Telescoop in Drenthe, zijn met succes 'gekoppeld' aan de Russische ruimtetelescoop RadioAstron, een tien meter grote radioschotel aan boord van de Spektr-R-satelliet. Alle instrumenten zijn op de verre pulsar B0950+08 gericht (het compacte en snel roterende overblijfsel van een geëxplodeerde ster), en de signalen van de vier telescopen zijn succesvol met elkaar 'gecorreleerd'. Dat wil zeggen dat de vier telescopen (waaronder ook de Effelsberg-radiotelescoop in Duitsland en de Arecibo-telescoop op Puerto Rico) in feite deel uitmaakten van een 'virtuele' reuzentelescoop met een basislijn van 220.000 kilometer. Deze interferometrietechniek wordt op aarde al tientallen jaren lang toegepast (onder andere bij de Westerbork-telescoop zelf), maar dankzij de Russische ruimtetelescoop zijn nu veel grotere basislijnen mogelijk, wat tot een ongekend hoge beeldscherpte leidt.
Meer informatie:
Origineel persbericht (Nederlandstalig)
RadioAstron
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

15 maart 2012
Astronomen hebben de eerste wetenschappelijke resultaten gepresenteerd die zijn verkregen met het nieuwe optische systeem van de Large Binocular Telescope (LBT). Met dat systeem kan de LBT, die op de Mount Graham in Arizona (VS) staat, opnamen maken die ruim driemaal zo gedetailleerd zijn als die van de Hubble-ruimtetelescoop. Net als de meeste andere grote telescopen op aarde is de LBT uitgerust met zogeheten adaptieve optiek. Daarmee kan de verstorende invloed van de aardatmosfeer op de beeldscherpte van een telescoop voor een belangrijk deel worden opgeheven. Het adaptieve optische systeem van de LBT presteert bijna twee keer zo goed als dat van andere telescopen op aarde. Dat komt doordat het systeem van meet af aan in het ontwerp van de telescoop is opgenomen, en niet naderhand is toegevoegd zoals bij de meeste concurrenten. De eerste onderzoeken die met dit nieuwe systeem zijn gedaan, waren gericht op planeten buiten ons zonnestelsel en jonge sterren-in-wording. Dat heeft onder meer gedetailleerde opnamen opgeleverd van het planetenstelsel van de ster HR8799 en het zogeheten Trapezium in Orion - een jonge sterrenhoop.
Meer informatie:
Large Binocular Telescope brings the Universe into Sharper Focus;

2 maart 2012
Het ruimteonderzoeksinstituut SRON ontvangt 18 miljoen euro voor de bijdrage aan SAFARI, de Nederlands-Europese infraroodspectrometer en supercamera van de toekomstige Japanse ruimtetelescoop SPICA. Dit hebben het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (OCW) en de Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek (NWO) bekendgemaakt. De onderzoekssubsidie is afkomstig uit de gelden voor de 'Nationale Roadmap voor Grootschalige Onderzoeksfaciliteiten'. SAFARI gaat op zoek naar de eerste sterrenstelsels van het heelal. De camera zal chemische 'vingerafdrukken' van verre stelsels nemen om daarmee hun ontstaansgeschiedenis te reconstrueren. Het instrument speurt ook naar ijs en waterdamp in protoplanetaire schijven. Om optimaal te profiteren van de extreem gekoelde spiegel van SPICA (circa -267 graden Celsius) wordt SAFARI uitgerust met ultragevoelige detectoren van SRON. Deze 'Transition Edge Sensors' zijn het resultaat van een ontwikkeltraject van meer dan tien jaar. SRON leidt ook het internationale consortium dat het gehele SAFARI-instrument ontwikkelt. SPICA/SAFARI zou medio 2020 gelanceerd moeten worden. Of dat ook echt gaat gebeuren, staat nog niet definitief vast: het Europese ruimteagentschap ESA en zijn Japanse tegenhanger JAXA moeten nog groen licht geven voor de internationale missie. Naar verwachting gebeurt dat in het voorjaar van 2013.
Meer informatie:
Superruimtecamera SAFARI krijgt 18 miljoen
SPICA mission (JAXA)

24 februari 2012
Door een ongelukje is de secundaire spiegel van de 4-meter Blanco-telescoop van het Cerro Tololo Inter-American Observatory ernstig beschadigd. De telescoop is momenteel buiten bedrijf in verband met de installatie van de Dark Energy Camera (DECam) - een instrument dat miljoenen sterrenstelsels in kaart moet brengen om meer inzicht te krijgen in de donkere energie die het heelal versneld doet uitdijen. Voor die installatie moest de spiegel worden verwijderd. Bij het transport viel hij op de grond en liepen twee medewerkers van de sterrenwacht botbreuken en kneuzingen op. De spiegel heeft soortgelijke schade opgelopen. Er zitten breuken in, en momenteel is nog onduidelijk of reparatie mogelijk is. Voor het functioneren van DECam heeft het incident geen directe gevolgen, al moet het installatieschema wel worden aangepast.
Meer informatie:
Blanco f/8 Secondary Incident

17 januari 2012
Hoe breng je een zwart gat in beeld? Sterrenkundigen van over de hele wereld spreken daar deze week over op een bijeenkomst in Tucson, Arizona, waar de plannen worden uitgewerkt voor de virtuele 'Event Horizon Telescope' (EHT). In feite gaat het om een reusachtig netwerk van onderling gekoppelde millimeter- en submillimeter-telescopen, waaronder de Submillimeter Telescope op Mount Graham, Arizona, de CARA-array in Californië, en - in de toekomst - de internationale Atacama Large Millimeter Array (ALMA) in Chili. Submillimetertelescopen kunnen op dezelfde wijze onderling gekoppeld worden als radiotelescopen, zoals de afzonderlijke radioschotels die deel uitmaken van de Very Large Baseline Array in de Verenigde Staten of van het European VLBI Network. Voor de kortere submillimetergolflengten is de techniek weliswaar moeilijker te realiseren, maar inmiddels niet langer onmogelijk. Door op deze manier een interferometer zo groot als de aarde te creëren, kan een extreem hoge gezichtsscherpte worden bereikt. De EHT kan op die manier de gloed in beeld brengen van gas dat in een zwart gat wordt gezogen. Op die manier moet het zwarte gat zelf zichtbaar worden: vanuit het gebied binnen de zogeheten 'gebeurtenishorizon' (event horizon) kan geen licht ontsnappen, waardoor het zwarte gat zichtbaar moet zijn als een zwarte, ronde vlek in het centrum van de gloeiende gaswolk. Door in de komende jaren steeds meer submillimetertelescopen in het netwerk op te nemen, zal de Event Horizon Telescope langzaam maar zeker steeds gevoeliger worden.
Meer informatie:
Scientists Prepare to Take First-Ever Picture of a Black Hole
Dit nieuwsbericht is toegevoegd door Govert Schilling - allesoversterrenkunde.nl

10 januari 2012
De Very Large Array (VLA), de befaamde opstelling van radioschotels in de Amerikaanse woestijnstaat New Mexico, zal vanaf 31 maart door het leven gaan als de 'Karl G. Jansky Very Large Array'. Dat is bekendgemaakt tijdens de winterbijeenkomst van de American Astronomical Society in Austin (Texas). De nieuwe naam is gekozen uit de meer dan 16.000 suggesties die de afgelopen maanden werden ingediend op een speciaal daarvoor in het leven geroepen website. Karl Guthe Jansky (1905-1950) was een Tsjechisch-Amerikaanse natuurkundige en radio-ingenieur, die eind jaren twintig werkzaam was bij de laboratoria van telefoonbedrijf Bell. Daar moest hij onderzoek doen naar de radiostraling die de transatlantische radiotelefonie stoorde. Met de radioantenne die hij voor dit doel bouwde, ontdekte hij tachtig jaar geleden dat het centrum van de Melkweg een sterke bron van radiostraling is. Dat wordt gezien als het begin van de radiosterrenkunde. De VLA bestaat uit 27 afzonderlijke radioschotels met een middellijn van 25 meter die als één instrument werken. De array is gebouwd in de jaren zeventig en heeft de laatste jaren een grondige opknapbeurt ondergaan. Vandaar dat een nieuwe naam op zijn plaats was.
Meer informatie:
Iconic Telescope Renamed to Honor Founder of Radio Astronomy

Vervolg archief 'Instrumenten'